Научная статья на тему 'АРАБ БОСҚИНИГА ҚАРШИ КУРАШДА ТУРК ХОҚОНЛАРИНИНГ ИШТИРОКИ: ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР'

АРАБ БОСҚИНИГА ҚАРШИ КУРАШДА ТУРК ХОҚОНЛАРИНИНГ ИШТИРОКИ: ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

690
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Араблар босқини / Турк хоқонлиги / Убайдулла ибн Зиѐд / Қутайба ибн Муслим / Гурек / Диваштич / Сўғд ихшиди / Тархон / Ашина / Самарқанд / Бухоро / Бугу Чур / Қапағон / Чур Билга / Согэ / ”Қўғирчоқ хоқон” Шош / Панжикент / Сўғдлар / тургашлар / Муғ тоғи / Еттисув / Тохаристон / Шарқий турк хоқонлиги / Ғарбий Турк хоқонлиги / Тургашлар хоқонлиги.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Зарифа Абдувахобовна Юнусова

Маколада Марказий Осиѐга Араб халифалигининг босқинчилик юришлари даврида Турк хоқонларининг ва Ўрта Осиѐ ҳукмдорларининг фаолияти ѐритиб берилган. Бу даврда айникса Турк хоқонларининг арабларнинг босқинчилик юришларига қарши курашда раҳнамолик ва раҳбарлик фаолияти Муғ тоғидан топилган манбалар асосида Ватанимизнинг кўзга кўринган олимларининг асарлари асосида яққол мисолларда тахлил этилган ва бу мақолада ўз аксини топган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АРАБ БОСҚИНИГА ҚАРШИ КУРАШДА ТУРК ХОҚОНЛАРИНИНГ ИШТИРОКИ: ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1101-1107

АРАБ БОСЦИНИГА ЦАРШИ КУРАШДА ТУРК ХОЦОНЛАРИНИНГ ИШТИРОКИ: ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Зарифа Абдувахобовна Юнусова

Андижон давлат университети тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада Марказий Осиёга Араб халифалигининг боскинчилик юришлари даврида Турк хоконларининг ва Урта Осиё хукмдорларининг фаолияти ёритиб берилган. Бу даврда айникса Турк хоконларининг арабларнинг боскинчилик юришларига карши курашда рахнамолик ва рахбарлик фаолияти MyF тоFидан топилган манбалар асосида Ватанимизнинг кузга куринган олимларининг асарлари асосида яккол мисолларда тахлил этилган ва бу маколада уз аксини топган.

Калит суз ва иборалар: Араблар боскини, Турк хоконлиги, Убайдулла ибн Зиёд, Кутайба ибн Муслим, Гурек, Диваштич, СуFд ихшиди, Тархон, Ашина, Самарканд,Бухоро, Бугу Чур, КапаFOн,Чур Билга,Согэ, "КуFирчок хокон" Шош,Панжикент, СуFдлар, тургашлар, МуF тоFи, Еттисув, Тохаристон, Шаркий турк хоконлиги, Гарбий Турк хоконлиги, Тургашлар хоконлиги.

КИРИШ

Марказий Осиё мамлакатлари тарихида араб боскини ва унинг окибатларини тахлил этар эканмиз, энг аввало ишончли манбаларга таяниш мухим саналади. Боиси тарихий ёндашувда холислик ва аниклик бу барча давр шарт -шароитларни очиклашнинг ишончли хусусиятларидан бири саналади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маълумки, VII аср бошида Арабистон ярим оролида йирик араб давлати ташкил топди. Араб боскинчиларини табиийки турфа бойлик ва имкониятлар улкалари хисобланмиш Урта Осиёнинг бой шахарлари жуда кизиктирган. Амударё кирFOкларига биринчилардан булиб араб кушинига рахбарлик килган Убайдулло Ибн Зиёд уз кушини билан юриш бошлади. У аввал Пойкентни эгаллади. Бухоро хукмдори устидан хам Fалаба козонди. Ва табиий вазият кучли кушинга химоя кучлари зарур булган бир вактда Араб боскига карши тура оладиган ягона куч бу -Турк хоконлиги тарих майдонига кириб келди. Турк хоконлиги эса бу пайтда Хитой билан уруш холатида эди[1].

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1101-1107

Шунингдек, Турк хоконилигида узаро келишмовчиликлар булиб турган бир вазиятда ва алохида бошкариладиган турк кабилалари уртасида бирлик булмагани боис арабларнинг янги боскинга аввалига унчалик ахамият бермадилар. Ва натижада улка бойликлари араб боскинчилари томонидан талон-тарож килинди.

Арабнинг кейинги боскини бевосита Кутайба ибн Муслим бошчилигидаги навбатдаги хал этувчи юриш билан бошланди. Кутайба ибн Муслим Хуросон хокими этиб тайинланганидан сунг Мовароуннахдаги араблар хужумлари жадаллаша бошлади. Куп жанглардаги муваффаккиятлари билан ном козонган Кутайба Мовароуннахрга харбий юришларидан олдин арабларнинг кириб келишига тусик булиши мумкин булган махаллий хукмдорлар билан келишиш сиёсатини куллади. Энг аввал, Кутайба ибн Муслимнинг Тохаристон хукмдори Низек(Тирик) Тархон билан 705-706 йилларда келишиб олганлиги хакида тарихчи Табарий узининг "Зайнул ахбор" асарида баён этади. Кутайба шу йили Пойкентга хужум уюштирди. Бир йилдан сунг Бухорога хужум килинди ва камал килинди. Бухоронинг кулга киритилиши билан Кутайбада Самаркандга кучлирок босим утказиш имконияти пайдо булди. Шу босим натижаси уларок Самарканд хукмдори зудлик билан Кутайба билан келишишга харакат килган. У Кутайбанинг талабларини бажариш туFрисидаги тинчлик шартномасини имзолаб Самаркандга кайтган. Бирок, суFд оксоколлари бу муросага карши чикадилар. Натижада хукмдор Тархунга карши махаллий халк кУзF0Л0н кутарадилар ва Самарканд ихшиди улдирилади. Унинг урнига Афшин уруFидан булган Гурек Самарканд хукмдори этиб тайинланди[2].

Янги хукмдор олдига араблар истилосига карши курашишдек мухим вазифа турарди. Бу даврда Сурия билан ярашиш шартлари бир томонлама бузилганлиги учун Кутайбанинг суFдлар масаласи билан шуFулланиши кейинрокка сурилди.

Кутайба ибн Муслим Самаркандни эътиборидан четда колдира олмас, акс холда бу жой арабларнинг Мовароуннахрга юришига тускинлик киладиган коалиция маркази булиши мумкин эди. Самарканднинг мустахкам деворлари, калъаси ва гарнизонидан ташкари, Шош, ФарF0на кучлари ва айникса, Турк хокони ёрдамга келиши мумкин эди. Шу сабабли Кутайбанинг тез харакат килишини кутиш мумкин эди холос. Лекин араб кумондони шошилмади. Биринчи навбатда араблар учун хавфли булган Сейистондаги турк кучларини зарарсизлантириши керак эди. Факат шундан кейингина Самарканд ихшидига

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1101-1107

карши чора куриши мумкин буларди. Бу орада Кутайба Хоразмдаги нотинчликни бостириш учун жунаб кетади. Шундан кейин Самаркандга юриш бошлади. Самарканднинг бойликлари туFрисида эшитган хуросонликлар Кутайба кушинларига кушилишни хохлаб колдилар. Самарканд камал килинганида СуFд ихшиди Шош, ФарF0на ва Турк хоконидан хат ёзиб ёрдам сурагани Табарий маълумотларида келтирилган. Аммо ёрдамга факат Шош аскарлари жунатилади холос [3]. Аммо улар хам Самаркандга етиб келмай йулда араб кушини томонидан тор-мор этилади.

Самарканд бой берилгандан кейин махаллий суFдлар араб боскинига карши курашни тухтатмайдилар. Ихшид Гурек Турк хокони ва Хитой императорига ёрдам сураб мурожаат килади. Маълумки, бу пайтларда Урта Осиёда Гарбий Турк хоконлигининг хокимияти заифлашиб колган, Еттисув ва Юлдуз водийсида эса Тургаш сулоласи билан Ашина хонадони (Истами авлодлари) орасида хокимият FавF0лари авж олган даврга туFри келди. Бу вактда Гарбий Турк хоконлигидаги марказий хокимият Тургаш сулоласи кулига утиб, вассаллар устидан устунликни кулга киритган эди. Тургаш хоконлари катта харбий кудратга эга булсалар-да, асосан Хитой ва унинг карамоFидаги Ашина хонадонига мансуб «кУFирчок хоконлар» билан муттасил равишда кура -шишга туFри келар эди. Шу сабабли булса керак, тургашлар дастлабки йилларда Амударё ва Сирдарё оралотидаги худудларга уюштирилаётган араб хужумига етарлича эътибор карата олмадилар[4].

Кейинчалик тургашлар(699-766) хокимиятни эгаллаб мустахкамланиб олгач, шаркда кайтадан кудратли давлат сифатида ташкил топган Шаркий Турк хоконлигининг яна аввалги худудларда уз хукмронлигини урнатишга каратилган харакатларини бошлаб юборади ва у тез орада уз натижаларини бера бошлайди. Дастлаб Бугу-чур КапFан хокон томонидан юборилган кушинлар 710 йилда Еттисувда Тургаш хокони Согэни маFлубиятга учратиб, то Сирдарёнинг урта хавзалари атрофидаги ерлар (Кенгерес, Кангу-Тарман, Табар) уларнинг кул остига утган булса, куп утмай хоконнинг уFли шахзода Инал бошчилигидаги Шаркий хоконлик кушинлари СуFд ва Тохаристонгача етиб келадилар[5].

Тарихда ва нихоят турк хоконлигининг ушбу юришлари Урта Осиё вохаларидаги хукмдорликларга эмас, балки араб истилоларининг олдини олиш учун картилган харакатларга айланди. Битиктошнинг ушбу вокеаларни баён килинган бир кисми учиб кетган сатрида «тазик» (араб) атамасининг учраши бу тахминларимизга асос була олади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1101-1107

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Шу тарифа битиктошлардаги «С^дни тартибга солайин» ёки «суFдак халки хаммаси келди. Уша куни хужум килди, турк халки Темир -К,апикка, Тинси yFли ётадиган токка етди» шаклидаги жумлаларни мазкур харбий харакатларнинг араб истилосига карши инъикоси эди деб хисоблаш мумкин булади албатта[6]. Битиктошдаги маълумотлар билан Табарий асарида 710-йилларда арабларнинг Тохаристон ва СyFдда олиб борган харакатлари, СyFд, Шош, ФарFOна хукмдорларининг турк хоконидан ёрдам сураб Бухоро, СуFд (Самарканд, Панжикент), Чоч, ФарFOна каби Урта Осиёдаги воха хукмдорликлари бошини бириктирган рахнамо сифатида «хокон», «турк хокони» ёки «туркаш хокони» турганлиги араб манбалари ва суFдий тилли хужжатларда баён этилади.

Аксарият тадкикотчилар фикрига кура, манбалардаги мазкур «хокон»лар Гарбий хоконликнинг марказий бошкарувини кулга олган Тургаш сулоласи вакиллари эканлигини таъкидлайдилар.

VII асрнинг иккинчи ярми - VIII асрнинг илк ун йилликларида Урта Осиёдаги воха хукмдорликларидан бири булган Панч (Панжикент)да туркий -сугдий сулола бошкаруви урнатилган булиб, уз келиб чикишига кура, Турк хоконлигига ёки етакчи туркий уруFлардан бирига туташувчи ушбу сулола минтака тарихида узидан сезиларли даражада из колдиради

Араб, форс ва суFдий тилли ёзма манбаларда Панч ва Турк хоконлиги уртасида якин муносабатлар урнатилганлиги айтилади. Улардан англашилишича, VIII асрнинг илк чорагида Урта Осиёда, шу жумладан, СуFд вохасида араблар боскини юз бериб, арабларга карши турк хоконлари бошчилигида Чоч, ФарFOна, СуFд ва бошка хукмдорликлар биргаликда кураш олиб борадилар[7]. Панч хукмдорлари архивидан етиб келган VIII асрнинг илк ун йилликларига тегишли МуF тоFи суFдий хужжатларидан бирида Панч бошкарувчиси Чакин Чур Билга хокон (693-708) тилга олинади. "Панч хукмдори подшо Билга" унвони билан уз тангаларини чикарган ушбу хукмдорнинг келиб чикишини купчилик тарихчи олимлар туркийлар билан боFлайдилар[8].

Амударё - Сирдарё оралотидаги бир неча хукмдорликлар каби кичик Панч (Панжикент) хукмдорлги хам ушбу вокеликлар гирдобида колиб, уз бошкарувини саклашга интилиб, турли йуллар билан вазиятдан чикишга харакат бошлайди. Панч хукмдори Деваштич (709-722) арабларга карши курашиш учун турк хокони йулбошчилик килаётган хоконлик - Чоч- ФарFOна

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1101-1107

харбий иттифокига ёрдам сураб мурожаат килади ва уларга мактублар йуллайди. Натижада СуFд вохасига хокон ва ФарF0на хукмдори бошчилигидаги кушин етиб келиб, бу ерда уз кароргохини куради.Арабларга карши кучларнинг бошида турган бу хоконнинг исми бирорта ёзма манбаларда эслатиб утилмаганлиги сабабли хозирча унинг юкорида эслатилгани учта хокондан кайси бирининг бош хукмдор булгани борасида аник бир тухтамга келиш муаммо. Учала хоконлик - Гарбий Турк (568-740), Тургаш (699-766) ва Шаркий Турк (552-630; 682-744) хоконликларининг барчаси уз даври ёзма манбаларида "Турк хоконлиги", "турк хоконлари" деб тилга олинган[9].

720-йилларнинг бошида битилган МуF хужжатларида Панч хукмдори Деваштич (709-722) билан турк хокони, Чоч ва ФарF0на бошкарувчиларининг араб боскинига карши узаро келишувлари булгани туFрисида суз боради. Айникса, уша кезларда Чочда булиб турган Панч элчиси Фатуфарн уз хужайини Деваштичга юборган мактубида "хоконга (мулжалланган) хатни хам, ФарF0на подшосига мулжалланган хатни хам ФарF0на тутуFи кули билан (оркали) ФарF0на подшоси томон жунатдим" деб ёзади. МуF хужжатлари ва араб манбаларидаги маълумотлар Деваштичга хокон томонидан берилган "юксак мартаба" - "СуFд подшоси" макомини 721 йилда юз берган вокеликлар билан боFлайдилар. Яъни, Деваштичнинг айрим суFдий хужжатлар бошламасида олдингидай "Панч хукмдори" эмас, "СуFд подшоси, Самарканд хукмдори" деб ёзила бошлаши турк хокони унга ёрлик юбориши фикримизни тасдиклайди[10].

Араб манбаларида эслатилишича, айнан шу йили хоконлардан бири СуFд вохасига келган, Самарканддан бошка вохадаги барча ерларни араблардан кайтариб олган эди. Бухоро, СуFд (Самарканд, Панжикент), Чоч, ФарF0нага каби Урта Осиёдаги воха хукмдорликлари бошини бириктирган рахнамо си -фатида «хокон», «турк хокони» ёки «туркаш хокони» турганлиги араб манбалари ва суFдий тилли хужжатларда баён этилади. Аксарият тадкикотчи олимларнинг фикрига кура, манбалардаги мазкур «хокон»лар Гарбий хоконликнинг марказий бошкарувини кулга олган Тургаш сулоласи вакиллари экан[11].

Гарбий хоконликнинг Ашина сулоласи вакиллари эса етарли харбий кучга эга булмай, тобора тургашлар томонидан сикувга олинаётган бир шароитда Урта Осиёдаги вокеаларга аралаша олишмаган булса керак. Шу тарика, Шаркий хоконликдан кейин карийб 30 йил давомида арабларга карши курашган воха давлатлар бошини бириктириб турган, хатто бир неча бор

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1101-1107

араблар устидан Fалаба козониб, 738 йилда уларни Урта Осиёдан деярли кувиб чикариб, БаFдодгача етиб борган, араблар томонидан Абу Музахим «зарба берувчилар отаси» лакаби билан аталган «турк хокони» тургаш хукмдори Сулук (716-738) булганлиги турк хоконларнинг араб боскинчиларига карши курашда илFор булганлигидан далолат беради[12].

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни таъкидлаш мумкинки, Марказий Осиё халклари тарихида боскинчилик юришлари жуда куплаб амалга оширилганлигини яхши биламиз. Ушбу улка узининг бой маданияти, мехнатсевар халки, утрок турмуш тарзи, кулай географик жойлашуви, иклимнинг мутадиллиги ва жаннатмонанд маскан эканлиги куп кушни давлатларни хар доим эътибор марказида булиб келган. Ва айнан араб боскинчилиги хам биз юкорида санаб утган моддий бойликлар илинжидаги харакатлар сарасига киритиш мумкин. Зеро, араб боскини натижасида Марказий Осий халклари тарихи ва маданияти барбот этилди ва натижада араблар боскини уларнинг тили, дини ва маданиятини олиб киришига омил булиб хизмат килди. Тарих манбаларидан шуни англаш мумкинки, махаллий хукмдорлар араб боскинига мардона кураш олиб борганлар ва айникса Турк хоконлари хам араб боскинига карши курашда рахнамолик ва рахбарлик килганлигини англаш мушкул эмас. Ватанпарварлик ва содиклик бизнинг туб халкимиз онги ва шуурида мангудир ва у абадийдир.

REFERENCES

1. Гумилев Л.Н. «Кадимги турклар»

2. А.Фрейман «Вестник древней истории» 1938 147-148

3. Табарий, 1987: 130, 170

4. Гайбулла Бобоёров Бобир Гойибов, Андрей Кубантин. «Урта Осиё битиклари» 37-40

5. Гумилев Л. Н. Древние тюрки... - С. 301.

6. Бобоёров Бобир Гойибов, Андрей Кубантин. Урта Осиё битиклари.// 40-45

7. Лившиц, 1979: 56-69; Отахужаев, 2001: 40-42; Гойибов, 2012

8. Табарий, 1987: 130, 177; СДГМ, 1962, II: 80-85.

9. Смирнова, 1970: 109

10. Лившиц, 1979: 56-57; Отахужаев, .2001: 40-42

11. Бобоёров Бобир Гойибов, Андрей Кубантин. Уша асар. 37- б

12. СДГМ, 1962, II: 80- 85; Исхоков, Бобоёров, Кубатин, 2014: 64-670

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-1101-1107

13. Якубович, 2009: 139-140

14. Табарий, 1989: 152-153; Yakubovich, 2002: 248-249

15. Согдийские документы... II. - С. 80-84

16. Esin E. Tarkhan Nizak or Tarkhan Tirek? An Enquiry concerning the Prince of Badhghis. Who in A. H. 91/A. D. 709-710 Opposed the „Omayyad Conquest of Central Asia // JAOS, Vol. 97. No. 3. 1977. - Р. 324.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.