Научная статья на тему 'Турк хоқонлиги бошқаруви даврида Марказий Осиёдаги ижтимоий-сиёсий вазият'

Турк хоқонлиги бошқаруви даврида Марказий Осиёдаги ижтимоий-сиёсий вазият Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
1245
226
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Марказий Осиё / Аҳамонийлар / Ғарбий Турк хоқонлиги / ябғу / Эл Арслон / Абруй / Исфижоб / қадимги туркий битиклар

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — З. И. Зинатуллаев

Мақолада илк ўрта асрлардаги Марказий Осиё минтақасининг стратегик аҳамияти, туркий халқларнинг босқини ва уни Турк хоқонлигига қўшиб олиниши жараёнлари кўриб чиқилган. Туркий қибалаларнинг ҳужумлари натижасида Марказий Осиёни қарийб бир аср бошқариб келган Эфталийлар давлати инқирозга юз тутди. Ўлкада кўчманчилик анъаналарига асосланган бошқарув тизими қарор топди: янгича тартиб ва унвонлар жорий этилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Турк хоқонлиги бошқаруви даврида Марказий Осиёдаги ижтимоий-сиёсий вазият»

турк хоконлиги бош^аруви даврида марказий осиёдаги

ижтимоий-сиёсий вазият

З .И.Зинатуллаев УзХИА

ziynatullayev90@mail.ru

Аннотация: Мацолада илк урта асрлардаги Марказий Осиё минтацасининг стратегик ауамияти, туркий халцларнинг босцини ва уни Турк хоцонлигига цушиб олиниши жараёнлари куриб чицилган. Туркий цибалаларнинг уужумлари натижасида Марказий Осиёни царийб бир аср бошцариб келган Эфталийлар давлати инцирозга юз тутди. Улкада кучманчилик анъаналарига асосланган бошцарув тизими царор топди: янгича тартиб ва унвонлар жорий этилди.

Калит сузлар: Марказий Осиё, Ауамонийлар, Гарбий Турк хоцонлиги, ябгу, Эл Арслон, Абруй, Исфижоб, цадимги туркий битиклар.

Дастлаб Ахамонийлар, сунг Юнон-македонлар боскинига учраган Марказий Осиё худуди урта асрлар даврида хам сиёсий жараёнлар марказида булиб колди. Буюк ипак йулининг асосий йуналишлари Марказий Осиё оркали утганлиги хам худуднинг стратегик ахамиятини оширган. VI асрнинг сунгги чорагидан VIII асрнинг бошларигача мазкур минтака Гарбий Турк хоконлиги таркибида булган.

Хоконликнинг гарбга томон харбий юришларига Истами хокон (551-576) бошчилик килган. У 563-567 йиллар оралигида Эфталийлар давлатига кетма-кет зарбалар бериб, Марказий Осиё ва Каспий денгизигача булган худудларни эгаллади 1 . Бунинг окибатида Эфталийлар давлати инкирозга юз тутди. Хоконлик куч жихатидан Эрон ва Византия каби кудратли империялар билан бирмунча тенглашди.

Туркийлар Эфталийлар давлатини тор-мор килганидан сунг, Амударёда янги кушнилари булган Сосонийлар билан тукнашадилар. Бу даврда Эронга шаханшох Хусрав Анушервон2 бошчилик килиб, у хам таркалиб кетган Эфталийлар давлати хисобидан уз мулкларини кенгайтиришга интилар эди. Турк хоконлиги Узок Шарк билан Урта ер денгизи мамлакатлари билан савдо йулларини кулга олиш максадида Эронга икки маротаба элчи юборади. Хусрав эса турклар билан дустликни Византия билан савдодан аъло куриш зарур ёки

1 Шамсутдинов Р., Муминов Х. Узбекистон тарихи. - Т.: Шарк. 2013. 99-б.

2 Шаханшох Хусрав I Ануширвон (531 - 579 йилларда хукм сурган) Сосонийлар хукмдори. Маъсудийнинг маълумот беришича у эфталийларнинг Ахшунвар исмли подшохи ва унинг Феруз исмли бобосини катл этган.

ОШЛ^^Н 225 http://oac.dsmi-qf.uz

зарур эмаслигига аник ишонч хосил килмаганлиги сабабли элчиларни захарлаб улдиради3. Натижада турклар Византия билан келишиб, Эронга карши юриш бошлашга карор киладилар. Шу максадда биринчи турк делегацияси 563 йилда Константинополга келган. Уни Гарбий Туркларнинг Ну-ши-пи кабиласининг бошлиги Аксел юборган. Беш йилдан сунг Маниах бошчилигидаги Сугд савдо делегацияси Константинополга Юстин II саройига ташриф буюрган. Византия ва Турк хоконлиги уртасидаги элчилар алмашинуви 572 йилгача давом этган4. Византиялик тарихчи Менандрнинг маълумотларига кура, Византиядан кайтиб келаётган Маниах билан бирга узок турк мамлакатига киликийлик Земарх бошчилигидаги жавоб элчилиги юборилган. 588 йилда турклар хокими Корачурин хазорлар ва Византия ёрдами билан Эронга карши юриш бошлайди, бирок сосонийларнинг машхур саркардаси Бахром Чубин уни тор-мор килади. Бу маглубият хоконликнинг таназзулини янада чукурлаштирди5.

Маълумки, 581-603 йилларда содир булган узаро низолар, узлуксиз урушлар ва Хитой империяси томонидан уюштирилган фитналар окибатида Турк хоконлиги узил-кесил иккига булиниб кетди. Утрок вохалар - Шаркий Туркистон, Марказий Осиё ва Еттисув марказ сифатида Гарбий турк хоконлиги хукмронлиги остида колди6.

Уз даврида "Ун ук хоконлиги" деб юритилган Гарбий турк хоконлиги таркибига Олтой тогларининг гарбида жойлашган улкалар - Еттисув, Чу водийси, Волга, Кубаннинг куйи кисми, Иртиш, Ишим дарёлари буйидаги ерлар хамда Марказий Осиёнинг ярим мустакил кичик давлатлари кирган. Унинг маркази Еттисув булган. Гарбий хоконликдаги ёзги кароргох Исфижоб (Сайрам) якинидаги Мингбулокда, кишкиси - Суёб (Киргизистоннинг Тукмок вилояти) шахрида жойлашган7.

Марказий Осиёнинг уша даврдаги ярим мустакил давлатлари таркибига Жайхун (Амударё) дарёси якинида жойлашган Бухоро вилояти, Самарканд ва унга карашли булган Сугд вилояти, Ушрусана (Уструшона), Шош, Фаргона, Кеш, Насаф, Сагониён (Чагониён), Термиз, Куводиён, Ахсисак, ва Хоразм нохиялари кирган8. Тарихий манбаларга кура, жумладан, Беруний асарлари9,

3 Узбекистон ССР тарихи. II том. Бош тадрир ^айъати: Р.Х.Аминова ва бошк. (Масъул му^аррир Я.F.Fуломов). Т., "Фан", 1970. 173-б.

4 History of civilizations of Central Asia. Volume III The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750 Editor: B. A. Litvinsky Co-editors: Zhang Guang-da and R. Shabani Samghabadi. Multiple History Series UNESCO Publishing. 1996, рр. 333.

5 Узбекистон ССР тарихи. II том. Бош тадрир ^айъати: Р.Х.Аминова ва бошк. (Масъул му^аррир Я.F.Fуломов). Т., "Фан", 1970. 174-б.

6 Отахужаев А. Илк урта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-сугд муносабатлари. Монография. - Т.: ART-FLEX, 2010. 88-б.

7 Шамсутдинов Р., Муминов Х. Узбекистон тарихи. - Т.: Шарк. 2013. 100-б.

8 Ибн Хавкал. Мовароунна^р/Ибн Хавкал; араб тилидан тарж., изохдар муаллифи Ш.С,Камолиддин. Тошкент: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, - 2011. 30-б.

9 Абу Рай^он Беруний. Осор ул-бокия ан ал-курун ал-^олия. (Кддимги халклардан колган ёдгорликлар) ПШЛ^^И 226 http://oac.dsmi-qf.uz

VI-VII acpga e3ugraH Xhtoh cogHoMagapu10 MaigyMoTgapu öyHHHa VIII acpHHHr öomgapuga MapKa3HH Ocuega 15 aKHH aHa myHgaö "MycTaKug" gaBgaraagap öygraH11.

MapKa3HH Ocue Fapöuö TypK xoKoHguru TapKuöuga öygcaga, TypKufigap, xaMMa ^oöga öygraHH Kaöu, 6y epga xaM MaxagguH axogu xaeTura yHna apagamMaögugap. ffly öugaH öupra TypK xoKoHguru gaBpuga ygapra KapaM epgapHHHr geapgu xaMMacuga cyFggapHHHr Taicupu Kynaagu. CyFggapHHHr caBgo-cothk umgapura MofiugguruHH öugraH TypKufigap unaK caBgocuHH öyTyHgaö cyFggapra Tonmupuö Kyögugap. EyHgaH cyFggap ycTaguK öugaH ^oögagaHuö, Thhh OKeaHu coxuggapugaH to Kopa geHrrorana öygraH opaguKga BywK unaK Hygu caBgocuHu TyguK Kygra ogagugap12.

TypK xoKoHgurugaru öomKapyB th3hmh y3ura xoc ^eHoMeH öyguö, yHHHr acocuH xycycuaTgapu KyHugarugapga HaMoeH öygraH. TypK xoKoHguruga öyTyH cagTaHaT ycTugaH oguH xyKMpoHguKHH xokoh aMagra omupraH. Ocmoh (TaHrpu), ep Ba cyB Kynu, xokoh upogacu TypK xagKH ynyH foabhh acoc Ba3H$acuHH yTaraH. KaguMru TypKgapga xokoh öupguK, o3ogguK Ba MycTaKugguK paM3H öyguö, xoKoHguK xygyguga aroHa ygyF xoKoHHHHr xyKyMpoHguK Kugumu mapT xucoögaHraH. TypKHH öuTHKgapra Kypa, xokoh TaHrpu (xygo) Ba öygyH (xagK) ypTacugaru BocuTanu xucoögaHraH. y Ha^aKaT y3 xagKH, öagKH y3ura Toöe öomKa эgaтgap xaKuga xaM KaHFypumu go3HM öygraH13. ymöy uggaogaH yHra Toöe ygKagapga cogup öygraH uceHgapHH öocrnpumga caMapagu ^oögagaHugraH. ^yMgagaH, XOKOH KopanypuH (587-588) y3 yFgu 3g ApcgoH fflepu KumBapHH (586-606) Eyxopo Boxacura noÖKeHTgaru Aöpyö (AöaxoH) hcöhhhh (593) öocTupumra ^yHaTraH14. XoKoHgaH KeÖHHru aMaggop - ^ÖFy (öaxogup) Ba3up Ba3H^acuga öygraH. Ey gaBo3HMra, ogaTga, xoKoHHHHr ouga ai3ogapu TaÖHHgaHraH15. Fapöuö TypK xoKoHguruga TyHaöFy gaBpuga (618-630) öomKapyB ucgoxoTu yTKa3Hgagu. Maxagguö xyKMgopgapra "aöFy" yHBoHH öepugagu16. Ammo aöFy TaxTra MepocxypguK Kuga ogMac эgн. TaxT Mepocxypu - TeruH öyguö, öy эпнтeт gaBgaT öomguFH $ap3aHggapu - max3ogagap ucMura Kymuö, MacagaH, KygTeruH geö aöragraH. TypK xoKoHgurugaru MyxuM MaHcaögapgaH öupu TygyH

10 EeH my (ffluMoguH cygogagap Tapuxu). HnpuK Tapuxnu Hu ^H-moy KagaMura MaHcyö. MapKa3HH Ocue, Xopa3M Ba fflapKHH TypKucToHHHHr VI acp hkkhhhh apMugaru Tapuxu xaKuga KUMMaTgu MaigyMoTgap MaB^yg. Cyn my (CyH xoHagoHHHHHr Tapuxu). Xhtoh Tapuxnugapu ^aMoacu ToMoHugaH e3ugraH. AcapHHHr 83-öoöuga MapKa3HH Ocue xaKuga MaigyMoTgap MaB^yg. KapaHr: MagpauMoB A. ®y3augoBa r. MaHöamyHocguK. T.: Y3öeKucToH $aägacy$gapu ugMuH HampueTu. 2008. 138-ö,

11 AxMegoB E. TapuxgaH caöoKgap. - T.: "YKHTyBW HampueTu. - 1994. 154-ö.

12 AxMegoB A. AxMag ag-®apFoHuH//Maciyg Myxappup: A.A3H3xy®aeB/. - T.: "Y3öeKucToH MugguH энцнкgoпegннcн" gaBgaT ugMuH HampueTH. 1998. 17-ö.

13 OTaxy^aeB A. HgK ypTa acpgap MapKa3uH Ocue цнвнgнзaцнacнga TypK-cyFg MyHocaöaTgapu. MoHorpa^ua. - T.: ART-FLEX, 2010. 88-ö.

14 Aöy EaKp MyxaMMag höh ®a$ap aH-HapmaxuH. Eyxopo Tapuxu. TomKeHT, "KaMagaK" 1991, 91-ö.

15 ryMugeB H.H. gpeBHue tmpkh. KpucTagg, 2003. C-35.

16 CygroHoB Eo3opöoeB YpTa acpgap Tapuxu (Y3öeKucToH Tapuxu). T.: Agumep HaBouH HoMugaru Y3öeKucToH MugguH KyTyöxoHacu HampueTH, 2007. 7-ö.

[Ml^^Hl 227 http://oac.dsmi-qf.uz

öynnö, y ®ofigapgaru HOHÖnapHH aHrgarraH. Ygap Maxangufi xoKuMgap cuecaTuHu, öo^-cohhk; umgapuHu Ha3opaT KugraHgap. YpyF KaönnaHHHr HoMgop BaKuggapu "6eKgap" ge6 ropuragraH. ^aMoaHu xokoh Ba 3ogaroHgap KeHramu - "KypygTofi" 6om;apraH.

xokohhuk 6om;apyBHga ukku xug th3hm MaB®yg 6ygraH. BupuHHucu öyöcyHgHpHnraH 6at3H ygKanapga Maxangufi cygoganap xokumat TrouMura KupurugraH, atHu ygap xo;oHguKKa ygnoH Tygam эвaзнгa y3 xyKMuHu caKga6 KograH. hkkhhhhch, Toöe ygKa Ba BugoaTgapHuHr afipuMgapura xyKyMgop xoHagoHHra MaHcyö BaKuggap TafiuHgaHraH.

Xo;oHHHKHHHr yHgaH unrapuru KaTTa apuM KyHMaHHu öupnamManapgaH $ap;u myHga эgнкн, TypKgap MapKa3ufi Ocue Ba fflap^ufi TypKucTOHHuHr MagaHufi xygygnapuHu GyHcyHAupraHnapu xogga, y3gapu Hyg Ba gamTgapga ama6 KogaBepraH17.

xokohhuk axogucuHuHr ;yfiu Ta6a;acu "6ygyH" eKu ";opa 6ygyH" ge6 aranraH. BygyH, y3 HaB6araga, ;a6unanap yromMacuHu xaM TamKug этгaн. Y "yH y; 6ygyH" eKu "yH y; эg" ge6 ropuragraH. yh y; öygyH eKu эgнннг xokumu "a6Fy" eKu "^aöry" homu 6ugaH aranraH18.

MapKa3ufi Ocuega Maxangufi axogu acocaH ukku н^тнмoнfi Tou^ara öynuHraH. BupuHHucu yTpo; Ba ukkuhhucu KyHMaHHu. ^aMuarauHr ugFop Ba MagaHufi ^uxargaH eTaKHu kucmu gexKoHHuguK 6ugaH myFyggaHyBHu yTpo; xan;gap эgн. By gaBpga aHHa Kynafiuö KeTraH KaguBap19 nap MapKa3ufi Ocue xy^anurugaru acocufi KyH xucoönaHapgu20. KyHMaHHugap эca, acocaH, HopBanuguK öunaH Mamryg 6ygraH.

Fapöufi xokohhuk axogucuHuHr KaTTa kucmu xokohhuk öom;apyBu mapouTuga yTpo; gexKoHHuguK, ®yMgagaH xyHapMaHgnuguK Ba caBgo-coTu; öunaH Mamryg 6ygraH. By gaBpga MapKa3ufi Ocue epgapuga gexKoHHuguK, öoEgopnunuK Ba y3yMHuguK coxanapu Te3 puBo^naHgu. höh XaBKan CyFg, YmpycaHa, OapFoHa Ba fflomga MeBanap xocugu my ;agap Kyn Ba öom;a MaMnaKaTnapHuKugaH omu; экaнgнгннн TatKuggaö, ygap öunaH xarro xafiBoHgap öoKunraHu xa;uga e3raH21. OaproHa, Xopa3M Ba 3apa^moH Boxanapuga Kynnaö cyB afiupruHnap, KaHaggap, cyB xaB3anapu öyHeg этнgгaн. fflyHuHrgeK, OaproHa Ba Cyrgga axonu kohhuhuk öunaH myFyggaннö, ohtuh, muc Ba TeMup; Hno;ga -KypromuH, KyMym; fflaxpucaÖ3ga - Tom, Ku3ug Ty3 MatgaHu ;a3uö onuHraH22.

17 y36eKMcToH CCP Tapuxu. II tom. Bom Taxpup xafitaTu: P.X.AMuHoBa Ba öom;. (Mactyg Myxappup ^.F.FygoMoB). T., "®aH", 1970. 172-6.

18 fflaMcyTgnHoB P., M^muhob X. Y36eKMcTOH Tapuxu. - T.: fflap;. 2013.102-6.

19 KaguBap - y3 эpкнgaн MaxpyM öygraH, MyTga;o epcu3 Ba MygKcu3 KaMÖaFag 3npoaTHn.

20 Y36eKMcToH CCP Tapuxu. II tom. Bom Taxpup xafitaTu: P.X.ÄMnHoBa Ba 6om;. (Mactyg Myxappup ^.F.FygoMoB). T., "®aH", 1970. 172-6.

21 H6h XaBKan. MoBapoyHHaxp/H6H XaB;ag; apa6 TugugaH Tap®., u3oxnap Myaggn^n ffl.C,KaMognggnH. TomKeHT: "Y36eKncToH Muggufi энцнкgoпegннcн" gaBgaT ugMufi HampueTu, - 2011. 17-6.

22 fflaMcyTgnHoB P., M^muhob X. Y36eKMcTOH Tapuxu. - T.: fflap;. 2013. 103-6.

[Ml^^Hl 228 http://oac.dsmi-qf.uz

TypK xoKpHnnrH aBBangaH MaB^yg 6ynraH xhtoh, 3poH, X,HHgucT0H Ba BroaHTua Ka6u MaMnaKaraap 6unaH caBgo-coTHKHu pHBO^narnupHmra TycKHHnuK KunMagu. 3epo, 6yHgafi caBgogaH KenaguraH ^oftgagaH xaM 60®; ohhhh6, xokohhhk xa3HHacuHHHr 6oHHTHnHmura xu3Mar KunraH.

Xynoca ypHuga myHH anoxuga TatKugnam ®oh3kh, MapKa3HH Ocuega TypK xoKOHnuru TOMOHugaH KynMaHHunuK aHtaHanapura xoc 6omKapyB TH3HMH ^opuft этнпгaн 6ynu6, ym6y omhh MHHTaKagaru 6omKapyBra oug cuecuH ^apaeHnap ^agarnamyBuga h®o6hh axaMH^T Kac6 этgн. OKu6arga ynKa 6omKapyBuga aHruna TapTu6 Ba yHBOHnap ^opuft этнпgн. fflyHHHrgeK, xokohhhk 6yficyHgHpHnraH ynKanapHH 6omKapumga 6at3H MaxannuH cynona BaKunnapuHH xaM ®an6 этн6, ynapgaH ynnoH onum эвaзнгa HToarga caKga6 TypraH. HaTH^aga yTpoK ynKanapga cuecuH 6apKapopnuK Ba HKTucoguH TapaKKueT 6upMyHna TatMHHnaHraH. Xynnac, MapKa3HH Ocue 6y gaBpga Fap6uft TypK xoKOHnurura To6e 6yncaga, yHgaru HKTucogHH puBO^naHum cyptaraapu aHnaruHa ®agan 6ynraH.

229

http://oac.dsmi-qf.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.