Научная статья на тему 'АНТИК ВА ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА МАРКАЗИЙ ОСИЁНИНГ ЖАНУБИЙ ЎЛКАЛАРИДАГИ ДИНИЙ ЭЪТИКОДЛАР ВА МИГРАЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ'

АНТИК ВА ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА МАРКАЗИЙ ОСИЁНИНГ ЖАНУБИЙ ЎЛКАЛАРИДАГИ ДИНИЙ ЭЪТИКОДЛАР ВА МИГРАЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Каромов Ш.

Халкаро микёсда глобаллашув жараёнлари тобора жадаллашиб бораётган бугунги кунда Fарб ва Шарк цивилизацияларининг уйғунлашуви, турли худудларда яшаб, фарқли динларга эътиқод қилувчи халқларнинг ўзлигини англаши, халқаро майдондаги ўзаро муносабатларнинг тобора чуқурлашиб бораётганлиги, маданий мерос ва маҳаллий маданиятларни сақлаб қолишга бўлган интилиши янада долзарб масалага айланмоқда. Хусусан, жахоннинг турли худудларида яшовчи аҳолининг этномаданий алоқалари, маҳаллий маданиятлар ва миграция жараёнларининг этномаданий муносабатларга таъсири масалалари тарихшуносликда муҳим ахамият касб этмокда. Республикамиз ҳудудларида бўлиб ўтган кўплаб турли-туман этник, маданий, ижтимоий-иқтисодий, диний ва сиёсий жараёнларнинг илмийқиёсий жиҳатларини очиб беришга сўнгги йилларда катта эътибор берилмокда. “Янги жамият қурилиши жараёнида ҳалкимизнинг тарихидаги бой маданият ва бунёдкорлик анъаналарини ўрганиш ва улардан фойдаланиш катта ахамиятга эга”[1].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АНТИК ВА ИЛК ЎРТА АСРЛАРДА МАРКАЗИЙ ОСИЁНИНГ ЖАНУБИЙ ЎЛКАЛАРИДАГИ ДИНИЙ ЭЪТИКОДЛАР ВА МИГРАЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ»

АНТИК ВА ИЛК УРТА АСРЛАРДА МАРКАЗИЙ ОСИЁНИНГ ЖАНУБИЙ УЛКАЛАРИДАГИ ДИНИЙ ЭЪТИКОДЛАР ВА МИГРАЦИЯСИ МАСАЛАЛАРИ

Каромов Ш.

доктарант Царши давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11174687

Халкаро микёсда глобаллашув жараёнлари тобора жадаллашиб бораётган бугунги кунда Fарб ва Шарк цивилизацияларининг уйгунлашуви, турли худудларда яшаб, фаркли динларга эътикод килувчи халкларнинг узлигини англаши, халкаро майдондаги узаро муносабатларнинг тобора чукурлашиб бораётганлиги, маданий мерос ва махаллий маданиятларни саклаб колишга булган интилиши янада долзарб масалага айланмокда. Хусусан, жахоннинг турли худудларида яшовчи ахолининг этномаданий алокалари, махаллий маданиятлар ва миграция жараёнларининг этномаданий муносабатларга таъсири масалалари тарихшуносликда мухим ахамият касб этмокда. Республикамиз худудларида булиб утган куплаб турли-туман этник, маданий, ижтимоий-иктисодий, диний ва сиёсий жараёнларнинг илмий- киёсий жихатларини очиб беришга сунгги йилларда катта эътибор берилмокда. "Янги жамият курилиши жараёнида халкимизнинг тарихидаги бой маданият ва бунёдкорлик анъаналарини урганиш ва улардан фойдаланиш катта ахамиятга эга"[1].

Марказий Осиё, хусусан, унинг жанубий худудлари узининг табиий географик жойлашувига кура, бир томондан кадим маданият марказлари булмиш Хиндистон ва Эрон билан, иккинчи томондан минтаканинг Марв (Хуросон), Шаркий Туркистон (Хутан, Кошгар ва б.) каби йирик маданият учоклари билан якин ёки кушни булиб, улар билан узлуксиз равишда этномаданий алокаларда булиб келган. Айникса, ушбу худудлар орасида кечган миграция жараёнларида диний эътикодларнинг урни булакча булган.

Марказий Осиё халкларининг кадимги даврларидаги тарихий-маданий ривожланиши жараёнларида диний карашлар ва эътикодлар миграциясининг хам етакчи мавкеи бклганидек, антик ва илк урта асрларда хам бу жараёнлар жадал давом этган. Турли сабабларга кура, кучишлар натижасида худудларга динлар билан биргаликда маданият, санъат, тил, ёзув, урф-одат ва анъаналар кириб келганлиги, этномаданий аралашувлар (ассимиляция) булиб утганлиги тарих фанида кенг эътироф этилган. Марказий Осиё халклари тарихининг узига хос хусусиятларидан бири шундан иборатки, кадимги даврлардаёк

махаллий ахоли таркиби нафакат ички усиш кисобига, балки ташки миграциялар хисобидан кам узгариб турган.

Археологик маълумотларининг гувохлигига Караганда, миграция жараёнлари энеолит ва бронза даврига келганда айникса кучаяди. Бу даврда кадимги зироатчиларнинг Копетдог олди, Мургоб дарёси этаклари, Шимолий Афгонистон хамда Сурхон ва Зарафшон вохаларига кенг жойлашуви кайд килинади [2]. Мил.авв. II минг йилликнинг иккинчи ярмида чорвадор ахолининг Уралбуйи, Марказий Козогистон ва Fарбий Сибир даштларидан Урта Осиёга жадал силжиши бошланади. Бу эса минтаканинг энг кадимги тарихи кабилавий миграциялар, турлича иктисодий ва маданий асосдаги кабилалар уртасидаги ассимиляция (коришиб кетиш) жараёнлари хамда узок давом этган узаро маданий хамкорлиги дастлабки боскичларидан бири эди. Бундай шароитда диний ва дунёвий багрикенглик мезонлари янги асосларда ривож топа боради [3, - 8 б.].

Кадимги миграцияларнинг асосий сабаблари экологик, иктисодий, ижтимоий ва сиёсий жараёнлар таъсирида руй берган. Бу даврда Урта Осиёда булиб утган сиёсий жараёнлар ташки боскинчиликлар ва ички низолардан келиб чикадиган куп сонли урушлар билан боглик холда кечган эди. Евроосиё даштларидан бошланиб Амударё ва Сирдарё оралиги ва Хуросонга, яъни Урта Осиёнинг жанубий худудларига "буюк кучишлар" содир булди. Айнан мана шу даврдан бошлаб Урта Осиё халкдарининг ижтимоий-иктисодий хаётида мураккаб жараёнлар булиб утади хамда кейинги даврларда гуллаб-яшнаган узига хос маданиятнинг шаклланишида Урта Осиё халкларининг илк урта асрлар даврида Хитой, Эрон, Хиидистои ва Византия билан узаро алокалари хамда миграция жараёнлари мухим ахамият касб этган эди [4, - 16 б.]. Миграция жараёнларида диний муносабатларнинг урни доимо булакча булган. Илк урта асрларнинг дастлабки даврида Урта Осиёдаги диний карашлар мураккаб холатда эди. Тадкикотларга кура, бу даврда туртта йирик динлар - зардуштийлик, буддавийлик, христианлик ва монийлик диндорлари (кохинлари) уз динларини таргиб килишга харакат килганлар. Шу билан бирга, бироз куйирокда куриб утиладиганидек, бу даврда, хусусан, Турк хоконлиги даврида минтакада кадимги туркларга хос эътикод - Тангричилик эътикоди хам ёйила бошлайди. Сугд ва Тохаристонда илк урта асрларда мавжуд булган динлар орасида албатта зардуштийлик ва буддавийлик етакчилик килган булиб, улар орасида иккинчиси борган сари кенг ёйила борган. Гарчи хозирги кунда археологик материалларда уз исботини топмаган булса-да, илк урта асрларда Сугдда буддавийлик уз таъсирини курсатганини тасдиклайдиган ёзма маълумотлар мавжуд. Жумладан, "Тан-шу" йилномасида

Самарканд хукмдорлигидаги диний эътикодлар билан боглик "Буддавийлик конунига амал килишади. Заминнинг ёмонлик рухига илтижо килишади. Юкори даражадаги махоратга эга дастгохлар ясашади. Ун биринчи ойда чилдирма чалишади ва ракс тушиб худодан совук юборишини сурашади, вактичоглик килиб бир-бирларига сув сепишади [5, - 35 б.].

Бу даврда Урта Осиёда кенг таркалган динлар орасида зардуштийлик энг кадимгиси булиб бошка динлар кириб келгунига кадар Урта Осиёнинг деярли барча худудларига ёйилиб булган эди. 1У-У асрларга келиб Урта Осиёнинг марказий ва шимолий худудларида бу диннинг устунлиги сакланиб колган эди. Мисол учун, Кашкадарё (Жанубий Сугд)даги Еркургон кухна шахри харобаларини казиш жараёнида иккита - шаркий ва Fарбий ибодатхоналардан иборат мажмуа казиб очилган. Зардуштийларга тегишли булган ушбу ибодатхоналар катта ховли, дуолар укиладиган катта хона, доимий олов ёниб турадиган учок (алтарь)дан иборат булган. Ибодатхоналарнинг казишмалари пайтида диний эътикодлар билан боглик куплаб ашёлар топиб урганилган Урта Осиёнинг марказий ва шимолий худудларида бу диннинг устунлиги сакланиб колган эди [6, - 131-143 б.]. Буддавийлик асосан минтаканинг жанубий худудларига ёйилган эди. Илк урта асрлар даврида Термизга буддавийлик марказлари Коратепа ва Фаёзтепа, Кубодиён (Кобадиён)даги, Амударё буйида жойлашган Уштурмулло монастири вайронага айланиб, ташлаб кетилади. Тадкикотчиларнинг фикрича, бу холат аввало Эрон сосонийларнинг боскинчилик харакатлари, кейинрок эса, Эфталийлар олиб борган сиёсат билан богланади [7, - 49-56 б.].

Насронийлик (христианлик) дини масаласига келадиган булсак, бу дин Урта Осиёга анча илгари кириб кела бошлаган. Айрим тадкикотчилар бу холатни Сосонийлар Эронида насронийларнинг таъкибга учраб, Шаркка кучишлари билан боглайдилар. Урта Осиё минтакасида насронийларнинг маркази Марв шахри эди. Хусусан, Гяур калъада насронийларнинг ибодатхонаси, кухна Марвда эса насронийларнинг кабристони казишмалар оркали аникланган. Бу диннинг Марв вохасида кенг ёйилганлиги хакида куплаб маълумотлар мавжуд[8, - 91-95 б.]. Урта Осиёнинг турли археологик ёдгорликларидан насронийлик динининг ёйилганидан далолат берувчи тангалардан ташкари моддий маданият буюмлари хам куплаб топилган. Жанубий Туркманистондаги Куктепа (Гукдепе)дан топилган бронза тумор, айлана тукалар, Ургут ёдгорликларидаги хум туткичли, чирок, Самарканддаги "Мукаддас Мин ампуласи" (унча катта булмаган, икки туткичли идиш), Ушдаги сопол плитка, Афросиёбдаги бронза хоч, Панжикент насроний кабрларидаги ашёлар шулар жумласидандир. Насронийликнинг Урта Осиёга

миграцияси хакида айрим ёзма ёдгорликлар хам мавжуд. Мисол учун, Панжикентдан топилган сопол парчаси VIII асрнинг урталарига оиддир. Ушбу сопол парчасида Библиянинг сурия вариантидан парча битилган. Насроний мазмундаги бундай сурия битиклари Ургут худудларидаги ёдгорликлардан куплаб топилган. Аммо ёмон сакланганлиги боис улардан купчилигининг укилиши жуда кийинлиги хакида маълумотлар бор [9, - 41-42 б.].

Сунгги антик ва илк урта асрлар даврида Урта Осиёда кенг таркалган динлардан яна бири Монийлик дини эди. Бошка динларда булгани каби бу диннинг ёйилиши хам миграция жараёнлари ва этномаданий алокалар билан боуланади. Маълумотларга кура, монийлар нафакат Урта Осиё тарихи ва маданиятида, балки бутун Буюк ипак йули трассасини богловчи халкдар тарихида сезиларли из колдирганлар Бу дин таргиботчилари уз миграция йулларини Эрон шахарларидан бошлаб, Марказий Осиёнинг чул ва даштларида тугатганлар. Тадкикотларга кура, монийлар уз динларини таргиб этувчи диний характердаги куплаб адабиётлар яратганлар. Моний таълимотининг ёйилиб бориши табиийки, Эрондаги хукмдор табакалар ва зардуштий кохинлар орасида норозиликларга сабаб булади. Шунинг учун хам III асрда сосоний шохи Варанхон I (273-276 йй.) даврида Моний зиндонга ташланиб, катл этилади. Монийлик дини тарафдорлари эса таъкиб остига олиниб, уларнинг катта кисми Урта Осиё худудларига силжийдилар[10, - 523543 б.].

Хулоса урнида шуни такидлаш жоизки, миграциялар, кучишлар ва айрим сиёсий жараёнлар натижасида Урта Осиёнинг кадимги шахар ва вилоятларига кириб келган буддавийлик, насронийлик, тангричилик, монийлик каби динлар бир неча аср давомида бу худудларнинг меъморчилиги, моддий ва маънавий маданияти, тасвирий ва амалий санъати ривожида узига хос ахамиятга эга булди.

Кискача килиб айтганда, турли тилларда яратилган манбалар (кадимги форс, сурия, сугд, хитой)нинг гувохлик беришича, турли улкалардан келиб чиккан халкларнинг вакиллари Шарк цивилизацияларининг кадимги марказларида махаллий ахоли билан ёнма-ён яшаганлар. Маълумотлардан шундай хулоса чикариш мумкинки, кадимги халкларнинг анъаналари, урф-одатлари тили ва маросимлари узаро турли-туман алокаларга тускинлик килмаган. Келиб чикиши жихатидан турли булган халклар бир-бирларининг дини ва эътикодига хурмат билан караганлар. Янги худудий ва маданий шароитдаги ижтимоий ва иктисодий шароитга мослашиш учун иркий ва диний тусиклар булмаган. Чунки кадимги динлар догматик хусусиятга эга булмаган.

Кадимдан Урта Осиёда диний багрикенглик ривожланиб, бу жараён антик ва илк урта асрларда хам давом этди. Буюк ипак йули ва унинг тармоклари нафакат савдо-иктисодий алокаларга, шунингдек, маданий мулокотга хам хизмат килган . Бу оркали турли динлар, фалсафий карашлар, элчилик миссиялари, маънавий кадриятлар, ёзув ва тасвирий санъат намуналари таркалган Илмий тадкикотлар учун кенг имкониятлар хамда шарт-шароитлар яратилаётган бугунги мустакиллик даврида Урта Осиёнинг жанубий худудлари тарихи хамда маданияти буйича турли хажмдаги куплаб тадкикотлар нашр юзини курди. Хусусан, кадимги ва урта асрлар даври ёзма манбаларининг илмий муомалага киритилиши, тарихий географияга оид маълумотлар, археологик тадкикотларнинг натижалари, тангашунослик (нумизматик) маълумотлари, лингвистика ва этнография маълумотлари шулар жумласидан булиб, улар орасида диний миграция жараёнлари билан боглик тадкикотлар хам купчиликни ташкил этади.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сон фармонининг 1-иловасида келтирилган «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегияси» [Электрон ресурс]. http://strategy.re gulation. gov.uz/uz/document/2. (Мурожаат килинган сана: 17.11.2019).

2.Сарианиди В.И. Древние земледельцы Афганистана. - М.: Наука, 1975; Аскаров А., Ширинов Т. Раннняя городская культура эпохи бронзы юга Средней Азии. - Самарканд: 1993.

3. Сагдуллаев А.С. Багрикенгликнинг тарихий илдизлари (кадимги давр мисолида). -Тошкент: Тамаддун, 2018. - 8 б.

4. Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. - Алматы: Дайк-Пресс, 2002. - С. 16.

5. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народа... Том II. - С. 310; Бобоёров F., Кубатин А., Зиёев Ш. "Тан шу" ("Тан сулоласи тарихидан") / Узбекистан тарихи. Хрестоматия, 2/1. - Т.: Фан, 2014. - 35 б.

6. Сулейманов Р.Х. Храмовый комплекс Еркургана: Предварительные результаты изучения // Городская культура Бактрии-Тохаристана и Согда. -Ташкент: 1987. - С. 131-143.

7. Ртвеладзе Э.В. Погребальные сооружения и обряд в Северном Тохаристане // Античные и раннесредневековые древности Южного Узбекистана. - Тошкент: 1989. - С. 49-56.

8. Дресвянская Г.Я. Раннехрестянские археологические памятники Мерва до арабского завоевания. - Ташкент.: Фан. 1978; Ушамуаллиф. Проникновение христианство в Средней Азии // Миграция и культура Средней Азии в древности. - Ташкент: Фан, 1990. - С. 91-95.

9.Ртвеладзе Э.В., Лившиц В.А.Памятники древней письменности. -Ташкент: Узбекистан, 1985. - С. 41-42.

10. Литвинский Б.А., Смагина Е.Б. Манихейство // Восточный Туркестан в древности и раннем средневековые: Этнос, языки, религии. - М.: 1992. - С. 523-543.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.