Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ ИККИДАРЁ ОРАЛИҒИНИНГ СЎНГГИ БРОНЗА ВА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ КУЛЬТУРОГЕНЕЗИ МАСАЛАЛАРИ'

ЎРТА ОСИЁ ИККИДАРЁ ОРАЛИҒИНИНГ СЎНГГИ БРОНЗА ВА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ КУЛЬТУРОГЕНЕЗИ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ибрагимов Рахмон Зиёдуллаевич

Ўрта Осиё Икки дарё оралиғи ерларини ибтидоий одамлар қадимги тош давридан бошлаб макон тутган. Бу ўлкадаги Кулдара, Селенгур, Кўлбулоқ каби ёдгорликлар ибтидоий аждотларимизнинг энг қадимги макони саналади. Тарихнинг кейинги босқичларида минтақа ерларида антропоген ўзлаштириш жараёни жадаллашиб, жамият тараққиёти мураккаблашиб борган. Маълумки, голоцен даврига келиб, Евросиёнинг иссиқ ва қурғоқчил иқлимли жануби-ғарбий ўлкаларида хўжаликнинг ишлаб чиқарувчи– деҳқончилик ва чорвачилик шакллари қарор топган. Мазкур жараён Ўрта Осиёнинг чекка жануби-ғарбий ерларида ҳам неолит даврининг илк босқичида содир бўлган. Икки дарё оралиғи ерларида табиий иқлим шароитидан келиб чиқиб ишлаб чиқарувчи хўжалик шаклига бироз кечроқ ўтилган. Охирги археологик маълумотларга кўра Зарафшон воҳаси ерларида мил. авв. IV минг йилликнинг иккинчи чорагида Зарафшон дарёсининг юқори оқимида Геоксур воҳасидан (Жанубий Туркманистон) кўчиб келган бир гуруҳ деҳқон жамоалари томонидан ўтроқ деҳончилик хўжаликга асосланган Саразм маданияти вужудга келади [А.Исаков: 217]. Зарафшон дарёсининг қуйи оқими ерларида эса мил. авв. IV минг йилликнинг иккинчи ярмида ихтисослашган ўзлаштирувчи хўжалик шаклини юритган Калтаминор маданияти соҳиблари ишлаб чиқариш хўжаликнинг чорвачилик шаклига ўтади [M.Suska-Malawska and other: 1132–1143].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ ИККИДАРЁ ОРАЛИҒИНИНГ СЎНГГИ БРОНЗА ВА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ КУЛЬТУРОГЕНЕЗИ МАСАЛАЛАРИ»

УРТА ОСИЁ ИККИДАРЁ ОРАЛИГИНИНГ СУНГГИ БРОНЗА ВА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ КУЛЬТУРОГЕНЕЗИ МАСАЛАЛАРИ

Ибрагимов Рахмон Зиёдуллаевич

УзРФА Миллий археология маркази кичик илмий ходими https://doi.org/10.5281/zenodo.12606381

Урта Осиё Икки дарё оралиги ерларини ибтидоий одамлар кадимги тош давридан бошлаб макон тутган. Бу улкадаги Кулдара, Селенгур, Кулбулок каби ёдгорликлар ибтидоий аждотларимизнинг энг кадимги макони саналади. Тарихнинг кейинги боскичларида минтака ерларида антропоген узлаштириш жараёни жадаллашиб, жамият тараккиёти мураккаблашиб борган. Маълумки, голоцен даврига келиб, Евросиёнинг иссик ва кургокчил иклимли жануби-гарбий улкаларида хужаликнинг ишлаб чикарувчи-дехкончилик ва чорвачилик шакллари карор топган. Мазкур жараён Урта Осиёнинг чекка жануби-гарбий ерларида хам неолит даврининг илк боскичида содир булган. Икки дарё оралиги ерларида табиий иклим шароитидан келиб чикиб ишлаб чикарувчи хужалик шаклига бироз кечрок утилган. Охирги археологик маълумотларга кура Зарафшон вохаси ерларида мил. авв. IV минг йилликнинг иккинчи чорагида Зарафшон дарёсининг юкори окимида Геоксур вохасидан (Жанубий Туркманистон) кучиб келган бир гурух дехкон жамоалари томонидан утрок дехончилик хужаликга асосланган Саразм маданияти вужудга келади [А.Исаков: 217]. Зарафшон дарёсининг куйи окими ерларида эса мил. авв. IV минг йилликнинг иккинчи ярмида ихтисослашган узлаштирувчи хужалик шаклини юритган Калтаминор маданияти сохиблари ишлаб чикариш хужаликнинг чорвачилик шаклига утади [M.Suska-Malawska and other: 1132-1143].

Бронза даврининг илк боскичида Евросиёнинг жанубий минтакаларида чукур ижтимоий-иктисодий ва маданий узгаришлар содир булади. Ишлаб чикарувчи хужалик шакллари эрта карор топган илк цивилизация (Якин ва Урта Шарк хамда Кичик Осиё) марказларида шахарлар ривожланиб, ижтимоий-иктисодий муносабатлар мураккаблашган ва маданий жихатдан юксалиш даврини бошидан кечирган. Ном ёки эн туридаги шахар-давлатлар бирлашиб, худудий подшоликлар вужудга келган. Урта Осиёнинг жанубий улкаларида хам мазкур холатлар, хусусан, шахарлашиш жараёни кечган [В.Массон: 96108].

Мил. авв. III минг йилликнинг охири уч юз йиллигида Бактрия-Маргиёна археологик мажмуасидан ташкил этган худудларда утрок дехкончилик маданияти вужудга келган [А.Аскаров: 156; В.Сарианиди: 7-58]. В.М. Массоннинг утган асрда чикарган хулосасига кура бу турдаги маданиятга Жанубий Туркманистоннинг ривожланган бронза даврига оид Номозгох туридаги илк шахар маданияти инкирози учрагандан сунг у ердан кучиб келган ахоли томонидан асос солинган [В.Массон: 130]. Кейинчалик В.Сарианиди Гонуртепа манзилгохини урганиш натижасига кура Анатолиядан келган ахоли томонидан асос солганлиги маълум булди [В.Сарианиди: 35-36]. Бу маданият учун илк шахар марказларининг ривожланиши, ихтисослашган хунармандчилик, юксак даражада ривожланган санъат, ижтимоий стратификация жараёнлар хос хусусият хисобланади [А.Аскаров, Т.Ширинов: 114-140; В.Сарианиди: 33-172]. Бу даврда Урта Осиёнинг шимолий улкаларида утрок дехкончилик хужалик шакли пайдо булган [Я.Еуломов ва бош: 117-170].

Сунгги бронза даври илк шахар марказлари атрофида мил. авв. II минг йилликнинг урталари ёки иккинчи ярмида Евросиёнинг шимолий дашт худудлари учун хос булган

кучманчи чорвадорлар маданияти жамосининг кириб келиш жараёни кузатилади [А.Аскаров: 168-175; Аванесова: 40-41]. Маълумки, мил. авв. III - II минг йилликда Атлантик иклими даври тугаб, Евросиё худудида иклимнинг аридизацияси, яъни куруклашиш даври бошланади. Шимолий худудларда вужудга келган нокулай об-хаво шароити Волга дарёси буйларидан Олтойгача ёйилган Срубная ва Андроново маданиятига мансуб чорвадор халкларнинг янги яйловларни излаб жанубга кучишига сабаб булган. Кучиши жараёни бир неча боскичда содир булиб, уларнинг биринчи тулкини Икки дарё оралиги ерларига мил. авв. II минг йилликнинг иккинчи чорагида таркала бошлаган. Мил. авв. II минг йилликнинг охирги чорагида эса Урта Осиёнинг жанубигача булга жойларга кириб бориб, Х,индистонга утиб кетган. Бу маданиятга оид ёдгорликлар Хоразм [М.Итина: 104-108] Тошкент [М.Воронец: 43-73; А.Бернштам: 20], Зарафшон [М.Журакулов: 20], Жиззах [М.Хасанов: 94-99], Сурхон [Н.Аванесова: 18-20] ва Вахш [А.Мандельштам: 5358.] вохалари ва Фаргона водийси [Ю.Заднепровский: 64] худудларидан топиб урганилган. Умуман шимолий дашт худудларга хос мазкур чорвадорлар жамоасига оид моддий маданият ёдгорликларнинг урганилиш даражаси тавсифий хусусиятга эга булиб, уларнинг Урта Осиё жамияти тараккиётидаги ахамияти ва узидан кейинги давр маданияти билан узаро алокалари масаласи тулалигача ечимини топмаган.

Урта Осиёнинг жанубий улкаларида сунгги бронза даврида ривожланган илк шахар маданияти мил. авв. II минг йилликнинг охирида (охирги радиокарбон натижалари буйича мил. авв. XIV аср) инкирозга учраб, унинг урнида узгача анъаналарга эга булган бошка турдаги маданият вужудга келган. Бу маданият археологияда "нацшли сополлар маданияти'' номи билан машхур. Накшли сополлар маданияти Урта Осиёнинг жанубий улкаларидан ташкари Сугд, Тошкент вохаси, Фаргона водийси ва Шаркий Туркистон ерларида хам таркалган. Ушбу маданиятнинг келиб чикиши масаласини утган асрнинг бошида Р.Пампели ва Х.Шимитдлар Ановтепанинг юкори катламини урганиш натижаларига асосланиб, "варвалар боскини даври" (ЭВО-эпохи варварской акупации) сифатида кайд этган [R.Pumpelly].

Утган асрнинг иккинчи ярмидан илк темир даври ёдгорликларини урганиш жадаллашиб кетди. Урта Осиёнинг катта худудида кулда ясалган накшли сополлар мажмуасига эга булган маданий катламли ёдгорликлар урганилди. Натижада бу турдаги маданиятнинг келиб чикиши масаласига алохида эътибор каратилиб, тадкикотчи олимларнинг илмий ишларида кенг мухокама килиниб борилди. В.И.Сарианиди накшли сополлар маданияти Хуросон худудидан кучиб келган ахоли томонидан асос солинганлиги тугрисидаги фикрни илгари сурган [В.Сарианиди: 17-22; В.Сарианиди: 107115; В.Сарианиди: 38-39], В.М.Массон ушбу археологик мажмуанинг келиб чикишни махаллий утрок дехкончилик маданияти трансформацияси ва шимолий дашт худудининг маданий таъсири натижаси сифатида караган [В.Массон: 105-107]. А.А.Аскаров Шимолий Бактрия материалларини урганиб, Фаргона водийсининг Чуст маданиятига оид этник гурухнинг кириб келиши билан бевосита боглик, деб хисоблаган[ А.Аскаров: 34-37; А.Аскаров:182] Ю.А.Заднепровский бронза даври махаллий дехкон жамоасининг шимолий дашт худуди ахолиси билан коришиши натижасида вужудга келганлигини кайд этган [Заднепровский: 99]. Кейинги пайтда Тарим (Шаркий Туркистон) вохасидан келган ахоли томонидан асос солинганлиги тугрисидаги карашлар хам пайдо булган [Л.Сверчков: 125]. Барча илмий карашлар асосий эътиборни сополларнинг сиртига туширилган накшлар ва бошка моддий ашёларнинг ухшаш жихатларига каратган.

Сополли маданиятининг инкирози, накшли сополлар маданияти ва дашт кучманчиларнинг кириб келиши жараёни масалалари комплекс урганилмаган.

Урта Осиёнинг илк темир даври накшли сополлар маданиятининг келиб чикиши масаласини тадкик этиш юкорида кайд этилган маданиятлар даври санаси масаласига аниклик киритган холда, уларнинг узаро маданий таъсири масаласини моддий манбалари ва дафн удумларини чукур тахлил килиш асосида тадкик этиш талаб этилади.

Урта Осиёнинг утрок дехкончилик вохаларининг кейинги давр тарихи бевосита алохида утрок дехкончилик вохалари ва уларда кадимги шахар марказларининг шаклланиш жараёни билан боглик. Айна мана шу даврда кадимги худудий подшоликлар, яъни ^адимги Бактрия ва ^адимги Хоразм давлатлари вужудга келган.

Урта Осиёнинг шимолий кисмида эса мил. авв. II минг йилликнинг охири ва мил. авв. I минг йилликнинг бошларида чорвадор ахоли маданияти карор топган. Улар ёзма манбаларда турлар, саклар (скифлар), дахлар ва массагетлар номи билан келтирилиб, улар минтаканинг културогенезида мухим уринга эга булган. Чорвадор ахолига оид археологик мажмуаларнинг маданий мансублиги масалалари хам етарли даражада урганилмаган.

Умуман сунгги бронзанинг охири ва илк темир даврида Урта Осиё ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётида мураккаб жараёнлар содир булдики, уларни тадкик этиш кадимги давр тарихи сохаси мутахассислар зиммасидаги мухим вазифалардан бири саналади.

ФОЙДДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Pumpelly R. Explorations in Turkestan. Expedition of 1904. Prehistoric civilizations of Anau. Origins, Growth, andInfluence of Environment, The Carnergie Institution of Washington, Publication. Washington D.C. : Press of Gibson Bross, 1908. 2 vol.

2. Suska-Malawska M., Kot M., Grçzak A.,3 Mçtrak M., Khudjanazarov M., Szymczak K. Potential impact of Holocene climate changes on camel breeding practices of Neolithic pastoralists in the Central Asian drylands: A preliminary assessment. // The Holocene 2022, Vol. 32(11)-P. 1132- 1143

3. Аванесова Н.А. Бустон VI-некрополь огнепоклонников доурбанистической Бактрии.-Самарканд, 2013. 640 с.

4. Аскаров А.А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга Узбекистана.-Ташкент, 1977. 234 с.

5. Аскаров А.А. Ширинов Т.Ш. Ранняя городская культура эпохи бронзы Юга Средней Азии.-Самарканд, 1993. 160 с.

6. Аскаров А.А. Степные компоненты в комплексах оседлых культур эпохи бронзы в Северной Бактрии // Проблемы древней истории Северного Причерноморья и Средней Азии.-Л., 1980.-С. 168-175.

7. Аскаров А.А. К вопросу о происхождении культуры племен с росписной керамикой эпохи поздней бронзы и раннего железа. // Этнография и археология Средней Азии.-М.: Наука, 1979. 180 с.

8. Аскаров А.А. Узбек халкининг келиб чикиш тарихи.Тошкент: O'zbekiston, 2015.698 б.

9. Воронец М.Е. Отчет археологической экспедиции Музея истории Академия наук УзССР о раскопах погребальных курганов первых веков н.э. возле ст. Вревская в 1947 г. // Тр. Музея история народов Узбекистана. Вып. I. - Ташкент, 1951.

10. Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая. // МИА. № 26. -М.-Л.: Наука, 1952. 244 с.

11. Гулямов Я.Г., Исламов У., Аскаров А. Первобытная культура и возникновение орошаемого земледелия в низовьях Зарафшана. -Ташкент: Фан, 1966. 272 с.

12. Журакулов М.Ж. Самарканд вохаси ибтидоий тарихи сахифалари. // Узбекистан археологияси. 1 (2).-Самарканд, 2011.-Б. 20.

13. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культуры Ферганы. // МИА. №118.-М.-Л.: Наука, 1962. 332 с.

14. Заднепровский Ю.А. Ошское поселение к истории Ферганы в эпохи поздней бронзы.-Бишкек, 1997. 172 с.

15. Исаков А.И. Саразм (к вопросу становления раннеземледельческой культурь: Зеравшанской долинь).-Душанбе, 2020. 318 с.

16. Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья. // ТХАЭЭ. Том X. М.: Наука, 1977. 246 с.

17. Кузьмина Е.Е. Арии-путь на юг.-М.-Спб: Летний сад, 2008. 558 с.

18. Кузьмина Е.Е. Классификация и периодизация памятников Андроновской культурной общности.-Актобе, 2008. 360 с.

19. Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в Южном Таджикистане. // МИА. №145.-Л.: Наука, 1968. 182 с..

20. Массон В.М. Алтын-Депе (ТЮТАКЭ. Том XVIII). Л.: Наука, 1981. - 324 с.

21. Массон В.М. Културогенез Древней Центральной Азии. С-Пб: СпбГу, 2006. 390 с.

22. Сарианиди В.И. Восточнохорасанская культура расписной керамики Афганистана. // КСИА. Вып. 136. -М.: Наука, 1973. 132 с.

23. Сарианиди В.И. Древние земледельцы Афганистана. -М.: Наука, 1977. 176 с.

24. Сарианиди В.И. Храм и никрополь Тилля-Тепе. -М.: Наука, 1989. 240 с.

25. Сарианиди В.И. Древности страны Маргуш. -Ашхабад: Ылым, 1990. 312 с.

26. Сарианиди В.И. Маргуш. Тайна и правда великой культуры. - Ашгабад: Turkmendowlethabarlary, 2008. 172 с.

27. СверчковЛ.М. Тохары древние индоевропейцы. -Ташкент: SMI-ASIA, 2011. - 244 с.

28. Хасанов М. Бахмалсойдан топилган бронза даври топилмалари. // Евросиё халклари маданий мероси:замонавий тадкикотлар, муаммо ва урганиш усуллари Халкаро илмий-амалий анжуман. -Жиззах, 2022. -Б. 94-99.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.