Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁДА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ САК ҚАБИЛАЛАРИНИНГ МАДАНИЯТИ'

ЎРТА ОСИЁДА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ САК ҚАБИЛАЛАРИНИНГ МАДАНИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

2096
152
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Сакарчага / Қуйисой 2 / Орол денгизи минтақаси / қабилалар / Саклар / Тозабоғёб / Aмиробод / Sakarchaga / Kuyisoy 2 / Aral Sea region / tribes / saks / Tozaboghyob / Amirabad.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Aхмаджон Шоназарович Юсупов

Мақолада Ўрта Осиёда илк темир даври сак қабилалари маданияти масаласи кўриб чиқилди. Aсосий эътибор уша қабилаларнинг маданиятини акс эттирувчи археологик текширувларга қаратилди. Шу билан бирга, тарихчиларнинг мавзуга оид тадқиқотлари ҳам таҳлил қилинди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article is dedicated to the issue of the culture of the Sak tribes of the Early Iron Age in Central Asia. The main attention is paid to the archeological investigations reflecting the culture of those tribes. At the same time, researches of historians on the theme has been analysed either

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁДА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ САК ҚАБИЛАЛАРИНИНГ МАДАНИЯТИ»

УРТА ОСИЁДА ИЛК ТЕМИР ДАВРИ САК ЦАБИЛАЛАРИНИНГ

МАДАНИЯТИ

Aхмаджон Шоназарович Юсупов

Ургенч давлат университети

АННОТАЦИЯ

Маколада Урта Осиёда илк темир даври сак кабилалари маданияти масаласи куриб чикилди. Асосий эътибор уша кабилаларнинг маданиятини акс эттирувчи археологик текширувларга каратилди. Шу билан бирга, тарихчиларнинг мавзуга оид тадкикотлари хам тахлил килинди.

Калит сузлар: Сакарчага, Куйисой 2, Орол денгизи минтакаси, кабилалар, Саклар, ТозабоFёб, Амиробод.

ABSTRACT

In this article is dedicated to the issue of the culture of the Sak tribes of the Early Iron Age in Central Asia. The main attention is paid to the archeological investigations reflecting the culture of those tribes. At the same time, researches of historians on the theme has been analysed either.

Keywords: Sakarchaga, Kuyisoy 2, Aral Sea region, tribes, saks, Tozaboghyob, Amirabad.

КИРИШ

Мазкур мавзуни ёритиш жараёнида, илк сакларнинг Оролбуйида пайдо булиши натижасида кадимги махаллий-маданий анъаналар тубдан узгарганми ёки сакларни шу анъаналарни давом эттирувчи кабилалар сифатида бахолаш керак деган масала уз долзарблиги билан ажралиб туради.

Чорвачилик хужалигининг ривожланиши билан боFлик муаммонинг айрим жихатлари тахлил килинди. Бунда инсон хужалиги ва турмуш тарзини белгилаб берувчи омил сифатида табиий - географик шароит, ураб олган мухит таъсирининг катта ахамияти кайд этилди. Шу омил моддий маданиятнинг асосий хусусиятларини белгилаб берган.

Турли давр маданиятларида анъаналар ва янгиликларни узаро боFликлиги, уитунлиги ва янги асосларда давом топган маданий анъаналарининг ривожланиши жихатларини аниклаш мухим ахамиятга эга. Шуни хисобга олиб,

Оролбуйида шаклланган бурунги анъаналарнинг мазмунини кискача куриб чикиш максадга мувофик.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Оролбуйи бронза даври археологик ёдгорликларнинг урганилиши натижасида моддий маданият таркибини ташкил этувчи турли ашёлар кулга киритилган. Илмий адабиётларда улар етарли даражада куриб чикилган [31].

ТозабоFёб ва Амиробод даврларида манзилгохларнинг аксарият кисми Жанубий Окчадарё узани буйларида жойлашган, шунингдек чорвадорларнинг мавсумий маконлари Жонидарё ва Инкардарё вохаларида вужудга келган. Археологик материаллар таркиби кулда ишланган ва сирти геометрик накшлар хамда чизиклар билан безатилган сопол идишлар, бронза буюмлари (пичок, урок, жез ойна, бигиз, билагузуклар) ва тош куроллар - ёрFучок, ховонча ва уроклардан иборат.

Асосий белгиларга кура, бронза даври Оролбуйи ахоли гурухларининг дашт кабилалари маданиятига мансублиги аникланган. Бундан уларнинг рУзFор буюмлари, куроллари ва турар жойлари дарак беради. Турар жойлар ярим ертулали туртбурчак чайласимон кулба шаклда бунёд этилиб, юкори кисмидаги ён томонлари ва усти ёFOч устунлар, синч асосида камиш билан беркитилган, яъни улар устунли синч енгил уй-жойлар тизимини ташкил этган [22]. Бундай турар жойлар куриш услубини илк темир даври Куйисой маданиятининг уй -жойлари тузулишининг такрорида курамиз.

В.М. Массоннинг ёзишича, турар жойлар кадимги ижтимоий тизимнинг турли томонлари билан боFлик булган. Уларнинг курилишида маиший функциялар катори ижтимоий-иктисодий ва экологик омиллар, уй-жойларнинг катта-кичиклиги, бинокорлик ечими ва курилиш техникаси уз ифодасини топган. Шу боис уй-жойлар тизими хужаликнинг етакчи сохаси ва этник анъаналари билан белгиланган [19]. Оролбуйи бронза даври кабилаларнинг турар жойларида ижтимоий-иктисодий белгиларнинг акс этилиши даражасига кура, улар асосан чорвадорлар булганидан яна бир бор дарак беради. Яйловларда чорвани бокиб юрган чупонлар енгил бинокорлик тузулишига эга турар жойлардан фойдаланишган. Улар далаларга ишлов бериш, ем -хашакни устириш ва унинг захирасини Fамлаш билан машFул булган ахоли гурухларига, хамда овчилар ва баликчиларга кулай маиший шароит яратган.

X. Матякубов Жанубий Оролбуйи бронза даври жамиятнинг турмуш-тарзи, ижтимоий-иктисодий ва худудий белгиларини киёслаб куйидагиларни ажратиб берди: худудда турли уруF жамоаларининг жойлашуви, катта патриархал оилаларига тегишли умумий турар жойлар, мулк ва озик-овкат захиралари худуддаги мавжуд табиий ресурслардан (сув, ер, утлок, хайвонот ва усимлик олами, хом ашё захиралари) узлаштириш ва ишлаб чикариш максадларида фойдаланиш [20].

Бизнингча, шу уриндаги маълумотларни бироз кенгайтириш максадга мувофик. Бу даврда хар бир катта оила чорвага эгалик килган. Утлок ва яйловлардан жамоатчилик асосида фойдаланилган булса керак. Майда чорва ва корамолни бокиш каторида йилкичилик ва туячилик чорвачиликнинг мухим сохасига айланган. От ва туялар чупонларнинг мавсумий кучиб юриш пайтида хужалик ишларида ва улов воситалари сифатида катта ахамиятга эга булган. М.А. Итинанинг фикрига кура, бронза даври жамоаларининг озикланишида туя гушти деярли истеъмол килинмаган. Чунки бу уй хайвонининг хужалик ишларида юк ташиш ва улов-транспорт сохаларида имкони кадрланган [16]. Олис замон дашт чорвадорларининг кундалик хаётини туя, от, эшак каби хонакилаштирилган хайвонларсиз тасаввур килиш кийин. Юкорида очиб берилган анъаналар негизида Оролбуйи илк темир даври моддий маданиятининг ривожланиши жихатларини куриб чикамиз.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Урта Осиё тарихида мил. авв. X-VIII асрлар темир даврига утиш боскич хисобланади [25]. Темирдан турли буюмлар ва куроллар ясаш хужалик ва харбий сохаларда тубдан узгаришларга олиб келди. Дашт кабилалари хам металлургия ва металлга ишлов бериш касб-хунарида вужудга келган технологик кашфиётлардан четда колмаганлар. Марказий K,озоFистон дашт ёдгорликларида мил. авв. VIII-VII асрларга оид темир куроллари топилган [18], Оролбуйи кабилаларининг кадимги темир буюмлари мил. авв. VII-VI асрлар билан белгиланган [8].

К,адимги Шаркда темир дастлаб нодир ва кимматбахо металл хисобланган ва ундан зеб-зийнат буюмлари хам ясалган. Куйи Сирдарёдаги Уйгарак мозор кУрFOнидан кумуш, бронза ва темирдан ишланган билагузуклар топилган. Шунингдек Сакарчага мозор кУрFOнида иккита темир билагузук аникланган [11].

Илк саклар моддий маданияти, уларнинг мозор кУрFOнларида кулга киритилган топилмалар асосида урганилган. Оролбуйида илк темир даври

чорвадорларнинг турар жойлари факат битта ёдгорликда - Куйисой 2 манзилгохида казиб очилган. Улар мил. авв. VII-VI асрларга оид булиб, ярим ертулали кулбалар колдикларидан иборат [4]. Бундан маълум булиб турибдики, мил. авв. II минг йилликнинг урталаридан бошлаб, Оролбуйида уй-жойларнинг бинокорлик тузилиши узгармаган.

Бронза давридан сакланиб келган бошка бир анъана хонаки хунармандчиликнинг ривожланишида давомини топган, яъни рУзFор буюмлари, сопол идишлар уй-жой шароитида ишлаб чикарилган. Хонаки хунармандчилик кулолчилик, йигириш, тукимачилик, чарм ва буйра ишлаб чикариш, ёFOч, суяк ва тошга ишлов беришдан иборат булган. Бронза ва темирдан яроF-аслахалар хамда металлдан от-анжомларини ишлаб чикариш ихтисослашган хунар касби булиб, махсус билимларга эга дегрезлар ва куролсозлар томонидан амалга оширилган.

Хонаки хунармандчилик махсулотлари жамоа аъзоларининг ички кундалик эхтиёжларини кондирган ва улардан айрибошлаш жараёнида фойдаланилган. Чорвачилик чупонлар жамоаларини гушт ва сут махсулотлари билан таъминлаган, жун, тери ва чарм савдо алокаларида хамда кийим -кечаклар, пойафзал, гилам ва рУзFор буюмларини тайёрлашда мухим ахамиятга эга булган.

Хунармандчилик буюмлари сакларнинг кабрларида дафн жихозларини ташкил этишган. Сопол идишлар, мехнат куроллари, яроF-аслахалар, рУзFор-буюмлари, заргарлик буюмлари ва от-анжомлари шулар жумласидандир.

Сопол идишлар тасма услубида кулда ясалган ва гулханда пиширилган. Уларнинг шакллари катта-кичиклик билан ажралиб, идишлар маиший, ошхона ва хужалик вазифаларини бажарган. Кулочилик буюмлари эркак ва аёллар кабрларидан топилган. Идишлар мархум боши ёки оёк ёнида жойлаштирилган. Шунингдек Урта Осиёнинг жанубий вилоятлари - Дохистон (Гиркания), МарFиёна ва Бактриядан савдо-сотик алокалари оркали олиб келинган сопол идишлар мавжуд. Улар ихтисослашган кулолчилик буюмлари булиб, кулолчилик чархида ишлаб чикарилган [33]. Илк саклар чархни билмаганлар. Уларнинг кулолчилик сохаси турар-жойларни куриш усули сингари махаллий бронза даври анъаналарини узида акс этган. Оролбуйида бронза металлургиясининг ТозабоFёб маданияти даврида ривожланиши натижасида мис ва калай каби металларга эхтиёж боскичма-боскич ортиб борган. Тадкикотнинг олдинги сахифаларида айтиб утилганидек, мис ва калай конлари Жанубий Урал, Марказий КозоFистон ва Оролбуйи худудларига кушни Кизилкумда жойлашган. Илмий адабиётларда тадкикотчилар тан олишган хулосага кура, бронза даврида

мис ва калай конлари, дашт чорвадор кабилалари томонидан узлаштирилиб, улардан олинган хом ашё, маъдан конлар теварагидаги махсус устахоналарда эритилган ва куйма металл булаклари (ёмби) ишлаб чикарилган [21]. Бу ишлар илк саклар даврида хам йулга куйилган.

Жанубий Тагискен, Уйгарак ва Сакарчага мозор кУрFOнлари материалларига кура, илк саклар бронзадан ясалган пичок, ханжар, харбий болта, ук учлари, урок, бигиз, игна ва от-анжомларини безатган така ва куббалардан кенг фойдаланишган. Мил. авв. IX-VIII асрлардан бошлаб куроллар таркибида баргсимон икки киррали бронза ук учларининг ахамияти ортиб борди. Яккапарсон манзилгохида камон учларини ясаш учун мулжалланган тош колиплари топилган [17]. Бу далил бронза куювчиларнинг фаолияти, дегрез ишларидан гувохлик беради.

Мил. авв. VII асрга оид Сакарчага кабрларида илгаклари тош, суяк, бронза ва ёгочдан ясалган ук-донларнинг колдиклари аникланган [34]. 50 дан ортик бронза ук учлари Куйисой 2 манзилгохидан топилган. Бундай камон уки "скиф" ёки "сак" кабилаларини ук учлари деб аталади. Улар Волгабуйи, Жанубий Урал, k^of^to^ Гарбий Сибир дашт ва дашт-урмон худудларида яшаган чорвадорлар ёдгорликларида кенг таркалган [1].

Темирдан ханжарлар ва дами узун пичоклар ясалган. Тош, суяк ва ёFOчга ишлов бериш пайтида темир асбоблари катта ахамият касб этган. Бу борада аникланган маълумотлар илк сакларнинг хужалик ва харбий сохаларида темир буюмлари кенг таркалганлигидан далолат беради. Геродот бундан бехабар булиб, темир буюмлари массагетларнинг рУзFорида ишлатилмайди, чунки бу металл уларнинг юртида "умуман учрамайди" деб ёзган [14]. Аслида бу хулоса тарихий вокеликка туFри келмаган.

Саклар эркаклари кабрларидаги дафн жихозлари ичида курол -яроFлар ва от анжомларининг мавжудлиги алохида хусусият касб этади. Аёл суворийлар кабрларидан хам от анжомлари топилган [9]. Улар сувлук, тука, от абзали юганларини безатган бронза куббаларидан иборат. Бронза тука ва куббаларида йирткич кушлар, буFу, коплон ва туетизлар тасвирлари мавжуд. Улар дашт чорвадорлар кабилалари тасвирий санъатига хос куш бошли афсонавий махлук хайвон-грифон ва коплон, йулбарс каби йирткич хайвонларнинг туёкли зотларини кийнаб йиртиш тасвирларидан иборат булиб, "скиф-сибир" деб аталган услубида ишланган [2].

Сак аёлларининг кабрларидаги дафн жихозлари таркибида заргарлик буюмлар мавжуд. Улар билагузук, зирак ва маржонлардан иборат. Дашт

кабилаларининг заргарлик санъатида бронза, кумуш, олтин, ярим кимматбахоли ва кимматбахо яркирама тошлардан фойдаланишган. Топилмаларнинг аксарият кисмини турли рангли маржонлар ташкил этади.

Улар феруза, ложувард, сардолик ва октошдан ясалган. Маржонлар геометрик (цилиндр, ромб) шаклида булиб, сардолик тошидан ишланганлари зар-туксарик, оч кизил-тук сарик рангига эга, феруза мунчоклари мовий рангли, ложувард маржонлари кук-зангори ва хаворанг такинчоклардан иборат [10].

Куйисой 2 манзилгохида хонаки хунармандчилик шароитида феруза минерал тошига ишлов бериш излари аникланган. Бундан tof жинсининг булаклари, етарлича ишлов берилмаган маржонлар ва уларнинг синиклари дарак беради [5].

Феруза конлари Султон Увайс тоFлари ва Кизилкумда жойлашган [7]. Бу минерал tof жинсидан нафакат заргарлик сохасида фойдаланилган. Мисол учун, олтин ва кимматбахо тошлар билан кадимги форс подшоларининг саройлари безатилган. Суза шахрида Доро I нинг сарой курилиш ишларига доир ёзувлар маълумотига кура, сарой эшиклари ва деворларини безатиш учун Бактриядан олтин, СуFдиёнадан яркирама тошлар-ложувард (лаъл) ва сардолик, Хоразмдан феруза тошлари етказиб берилган [32]. Бирок бу битикларни ёзган хаттот бир жойда хатога йул куйган. Аслида ложуварднинг конлари СуFдиёнада эмас, улар Бактриянинг Бадахшон тоFларида жойлашган.

Мил. авв. III минг йилликнинг урталаридан бошлаб Кадимги Шаркнинг Урта Осиё, Х,индистон, Эрон, Икки дарё оралоти, Олд Осиё ва Миср буйлаб кенг худудлар ташки савдо-сотик тизимида ложувард катта урин эгаллайди. Натижада кимматбахо тош савдосининг худудий доирасини белгилаб берган "ложувард йули" вужудга келган [27]. Унинг шимолий дашт йуналишлари хам жуда эрта шаклланган. Бундан археологик маълумотлар гувохлик беради.

Маданиятнинг мухим булимини ташкил этган меъморчилик, бинокорлик тузилишининг усуллари ва курилиш материаллари хакида яна бир бор суз юритиш лозим. Илк саклар шахарсозлик маданиятини билмаганлар. Бу маданиятнинг излари сул сохили Хоразмда мил. авв. VI асргача, унг сохили Хоразм вохаси ва Шаркий Оролбуйи худудларида мил. авв. V-IV асрларга кадар мавжуд булмаганлигига ухшайди.

Шахар куринишида энг кадимги ёдгорлик Кузаликир хисобланади. У Амударёдан 120 км Fарбда Довдон узанининг урта кисмида жойлашган. Унинг умумий майдони 25 гектарни ташкил этади. Кузаликир ички калъа ва мудофаа деворлари билан ураб олинган ташки кисмдан иборат. Бу кисмда турар -жойлар

аникланмаган, аксинча ички калъада 20 та хона, устунли заллар ва кенг ховлини уз ичига олган сарой колдиклари топилган. Х,овли томонларида хом Fиштдан курилган супалар ва Fиштли кутарма-тахт урни хамда унинг рупарасида олов ёниб турган мукаддас оташкада аникланган [12].

Оролбуйида илгари маълум булмаган Кузаликирнинг мудофаа тизими узига хос бинокорлик хусусиятлари билан ажралиб туради. Мудофаа деворлари пахса, туFритУртбурчак хом Fиштдан бунёд этилган. Деворларида ук отиш учун "шахмат" тартибида шинаклар урнатилган. Мудофаа тизимини анча мустахкамлаш максадида курилган ярим думалок шаклдаги девор буржларида хам бундай шинаклар мавжуд. Кузаликир мил. авв. VII-VI асрлар чегарасида курилган булиб, мил. авв. V асрнинг урталаридан сунг инкирозга юз тутади [13].

Худди шу пайтда Кузаликирдан 20 км шимоли-шаркда жойлашган Калъаликирда, майдони 60 гектардан иборат катта шахарга асос солинади. Унинг мудофаа деворининг калинлиги 15 метрни ташкил этган. Шахар деворлари турт томонининг уртасида, улчамлари 100х50 метрга тенг улкан дарвоза олди истехкомлари курилган. Шахар ичида ягона иншоот - катта сарой булган. Аммо номаълум сабабларга кура, шахар курилиши тухтаб колган ва бинокорлар Калъаликирни тарк этишган [24].

Фикримизча, Кузаликир ва эхтимоли бор Калъаликирнинг ички кисмларида уй-жойларнинг бино килинмаганлиги сабаби шундаки, бу йирик калъалар даставвал кароргох маркази вазифасини амалга ошириш максадида бунёд этилган. Иккинчидан, улар теварак ахоли ва чорва подалари учун панагох булиб турган. Шу харбий иншоотлардан ташки боскинлардан химояланиш зарурати вужудга келганда фойдаланиш имкони нихоят мухим ахамиятга эга булган. Бу борада Хоразм номининг илк ёзма манбалардан ("Авесто" буйича -"xvairizam", кадим форс тилида "huwarazmi") "чорва учун яхши истехкомларга эга мамлакат" ёки "истехкомли манзилларга эга замин" каби М.Н. Боголюбовнинг таржималари эътиборга молик [3].

Кузаликир ички калъасида меъморчилик иншоотларининг мавжудлиги ва аксинча "паст шахар" кисмида улар курилмаганлиги белгиларига кура, худди шундай тарх Чирикработнинг курилишида такрор топган. Мудофаа деворлари билан уралган шахар харобаларининг катта кисмида турар жойлар аникланмаган. Улар факат ички калъа-кароргох кисмида бор [6].

Шунга ухшаш холат унг сохил Хоразмда Бозоркалъа ва Казаклиётган шахарларнинг бунёд этилишида намоён булган. Улар мил. авв. V асрда курилган.

Е.Е. Неразик фикрига кура, бу шахарлар Ахамонийлар давлати чегараларида таянч харбий истехкомлар сифатида курилишининг эхтимоли бор [23].

Бизнинг фикримизча, улар Кузаликир ва Чирикработ сингари теварак ахоли ва подалари учун мудофаа иншооти - панагох вазифасини бажарган. Чирикработнинг яна бир хусусияти шундаки, унинг ички калъасида хом Fиштдан курилган катта дафн иншоотларининг колдиклари жойлашган. Уз пайтида бунинг сабабларини С.П. Толстов очиб беришга харакат килган. Олимнинг ёзишича, калъа ичидаги "бир туп гуртепалари кадимги шахарнинг энг кухна кисми булса керак. Бу гуртепалар кад кутаргандан кейин уларнинг атрофи кадимги касрнинг туFри туртбурчакка якинлашиб кетувчи девори билан ураб олинган. Бу касрнинг нима максадда курилганлиги бизга короету. Балки унда подшохларнинг макбараларини куриклаган сак гарнизони жойлашгандир" [28].

"Подшохлар макбаралари" деганда сак уруF-кабила сардорларининг дафн иншоотлари назарда тутилган. Бизнингча, Чирикработ урнида аввал сак кабилалари йулбошчиларининг уруF хилхонаси жойлашган. Мил. авв. V-III асрларда уларнинг атрофи мудофаа деворлари билан мустахкамланиб, катта истехкомга асос солинган.

Дафн иншоотлари ичида, бир катта думалок макбара (диаметри 38,5 м, баландлиги 8,5 м) харобаларида казишма ишлар амалга оширилган. Халкасимон макбаранинг марказида хом Fиштдан туртта катта туртбурчак хилхона курилган. Бундай меъморчилик тархнинг илдизларини (ташки кисми халкасимон, маркази хом Fиштдан курилган туртбурчак иншоот) сунгги бронза даврига оид Шимолий Тагискен макбараларида куриш мумкин [30].

Бирок бундай тарх анча илгари ривожланиб, мил. авв. III минг йиллик охирлари - II минг йиллик бошларида Уралдаги чорвадорлар маданиятига оид Аркаим манзилгохи ва Жанубий Бактриянинг Даштли 3 ибодатхонасида уз аксини топган. Киёслаш учун, Аркаим марказини туFрибурчак майдон ташкил этган, унинг айланасимон атрофи (диаметри 85 м) деворлар билан ураб олинган, иккинчидан (ташки) халка мудофаа тизимининг диаметри 145 метрни ташкил этган. Деворлар ёгоч ва лойдан курилган [15].

Думалок меъморий тарх Бактрияда нафакат бронза даврида, балки илк темир асрида КутлуFтепа ибодатхонасида хамда катта ва уртамиёна Олтиндилёр, Отчопор ва Талашкан каби калъаларда кулланилган [26]. Хоразмда бундай бинокорлик ёндашувни мил. авв. IV асрда Куйкирилган калъасининг барпо этилишда кузатиш мумкин.

Чирикработ маданияти Оролбуйи сакларнинг сунгги даври тарихига оид булиб, меъморчилик, бинокорлик сохалари ва моддий маданиятдаги туб узгаришлар ва янгиликлардан далолат беради. Мисол учун, Чирикработ мозор кУрFOнларининг урганилиши натижасида сакларнинг харбий иши, куролланиши, яроF-аслахасига кирувчи куроллар таркиби мавзуига оид янги сахифалар очиб беришга имкон яратилди [29].

ХУЛОСА

1. Оролбуйида ишлаб чикариш хужалиги шакли чорвачиликка утиш Урта Осиё жанубий вилоятларига нисбатан анча кейинрок бошланган. Бу ходиса турли табиий-географик улкаларда жойлашган кабилаларнинг нотекис ижтимоий-иктисодий ривожланиши билан белгиланган.

Тарихнинг энг кадимги даврларидан бошлаб, куйи Амударё ва куйи Сирдарё худудларида узлаштирувчи озука махсулотларнинг сероблиги, яъни табиатда мавжуд махсулотлар овчилар ва баликчилар жамоаларнинг эхтиёжларини талаб даражасида кондирган. Шу тарика ишлаб чикариш кучлар ва иктисодий-маданий сохаларидаги ихтиролар суст даражада тараккий топган. Ушбу холатлар ишлаб чикариш хужаликнинг вужудга келиши даврини белгилаб берган.

2. Бронза даврида Урта Осиёнинг турли вилоятларида ижтимоий мехнат таксимотининг ривожланиши ва хужалик, технологик ютуклар таркалган бирламчи марказларнинг маданий таъсири окибатида Оролбуйи ахолининг хаёти ва турмуш тарзида турли янгиликлар намоён булиб, чорвачилик хужаликнинг етакчи сохасига айланган, дехкончилик унинг ёрдамчи тармоFини ташкил этган. Шу сабабли бу давр Жанубий Оролбуйи жамоалари "чорвадор -дехконлар" ёки "чупонлар - дехконлар", Шаркий Оролбуйи кабилалари эса чорвадорлар ахоли гурухларидан иборат булган. Янги тадкикотлар натижаларига кура, Жанубий Оролбуйида дехкончилик -чорвачилик хужалиги шаклининг етакчилиги хакида карашлар уз исботини топмади, дехкончилик сохаси мил.авв. VI асргача хужаликнинг ёрдамчи тармоFини ташкил этган.

3. Мил. авв. VIII аср охирлари - VI аср мобайнида Оролбуйида жойлашган илк саклар хаётида чорвачилик хужалиги устунлик килган. Инкардарё ва Жонидарё хавзаларида яшаган кабилалар (Жанубий Тагискен, Уйгарак ва мавсумий манзилгохларнинг археологик материаллари буйича) ярим кучманчи (ярим утрок) турмуш тарзига эга булганлар. Сарикамишбуйи Довдон вохасида

(Сакарчага, Куйисой 2) истикомат килган чупонлар жамоалари ярим утрок ва утрок чорвадорларни ташкил этишган.

Илк сакларнинг машFулотларига кура, улар чупонлар ва чорвадор -дехконлар, кончилар, овчилар ва баликчилар каби хужалик гурухларига ажралган.

4. Илк саклар ёдгорликларининг (манзилгохлар, мавсумий маконлар, мозор кУрFOнлар) географияси ва картографияси масалаларини тахлили натижасида худудларни узлаштириш даражаси, худудий жойлашувнинг хусусиятлари ва чегаралари аникланган. Бу жараёнда ахоли манзилларининг топографияси, уларнинг сув хавзалари, утлоклар ва дашт яйловлари билан алокадорлиги, манзилгохларнинг орасидаги масофа ва улар ёйилишининг умумий майдони инобатга олинди.

Кулга киритилган тадкикотлар натижалари, ёзма манбалар ва тарихшунослик маълумотлари асосида сак-массагетлар этногеографиясига доир, мил. авв. VII-VI асрларда Шаркий Оролбуйида "Сугд ортидаги саклар", Сарикамиш кули ва Каспий денгизи оралоти даштларида "сака тиграхаудалар", Узбой узанининг унг ва сул сохиллари худудларини буйлаб апасиак ва дербиклар каби массагет кабилаларнинг жойлашиши туFрисида масалани илгари суриш тарихий хакикатга жавоб беради. Кишлик ва йилнинг бошка мавсумларида хужалик талабларига кура, худудий жойлашиш чегараларининг узгариб туриши аникланган. "Хорасмийлар" Сарикамишбуйи Довдон ва Дарёлик вохасида жойлашган.

5. Илк сакларнинг касб-хунар даражаси ва ишлаб чикарилган махсулотлар сифатининг тахлили натижаларига кура, бронза ва темир куроллари, металл от-анжомлари хисобга олинмаган холда мавжуд буюмларнинг аксарият кисми уй хунарининг махсулоти булган. Уй-жой шароитида чорвадорлар узларининг кундалик эхтиёжларини кондирган буюмларни ясаганлар. Шунингдек заргарлик, дегрезлик, куролсозлик, тукимачилик ва чармгарлик сохалари ривожланган.

Илк саклар хом Fишт ва пахсадан курилиш материаллари сифатида фойдаланмаганлар. Куп вакт давомида улар оддий бинокорлик услубларига доир ёFOч устун ва синчли тузилишидан иборат, томи камиш билан беркитилган кулбаларда ва кигиз утовларда кун кечирганлар (бундан Геродотнинг "скифлар утови" хакидаги маълумот дарак бериши мумкин). Бундай одат биринчи галда чорвадорларга хос маданий анъаналар ва ярим кучманчи турмуш тарзидан келиб чиккан.

6. Оролбуйида бронза давридан бошлаб, куйидаги хужалик-маданий типлар ривожланган:

• Тахминан мил. авв. XVI-X асрлар, чорвачилик - дехкончилик (куйи Амударё, Жанубий Оролбуйи), чорвачилик (куйи Сирдарё, Шаркий Оролбуйи).

• Мил. авв. X-VIII (ёки IX-VIII) асрлар, Жанубий Оролбуйи Амиробод чорвачилик - дехкончилик маданияти, Шаркий Оролбуйидаги Шимолий Тагискен дашт чорвадорлари.

• Мил. авв. VII-VI асрлар, Сарикамишбуйи утрок чорвадорлар Куйисой маданияти ва Сакарчага илк саклар кучманчилари мил. авв. VII-VI асрлар чегарасида утрок чорвадорлар ва дехконлар Кузаликир маданиятининг пайдо булиши.

• Куйи Сирдарё хавзасида мавсумий кучиб юрган илк саклар маданияти.

• Мил. авв. V-IV асрлар, Жанубий Оролбуйида зироаткорлар маданиятининг устунлик килиши, Шаркий Оролбуйида сакларнинг утроклашиб кетиши.

Юкорида келтирилган даврлаштириш тизими археология ва илк ёзма манбалар маълумотларига асосланган ва далилий жихатдан тарихий вокеликни узида акс этади.

REFERENCES

1. Акишев К.А. Саки азиатские и скифы европейские: общее и особенное в культуре // Археологические исследования в Казахстане. Алма-Ата, 1973. - С. 49; Аванесова Н.А. К вопросу о бронзовых стрелах племен эпохи бронзы // Материалы по археологии Узбекистана. Тр. Самаркандского госуниверситета. Вып. 270. - Самарканд, 1975. - С. 38.

2. Артаманов М.И. Скифо-сибирское искусство зверинного стиля (основные этапы и направления) // Проблемы скифской археологии. МИА. №177. - М., 1971.

3. Боголюбов М.Н. Древнеперсидские этимологии // Древний мир. - М., 1962. -С. 368-370.

4. Вайнберг Б.И. Куюсайская культура раннего железного века в Присарыкамышской дельте Амудурьи // Успехи среднеазиатской археологии. -Л.: Наука, 1975. - С. 43.

5. Вайнберг Б.И. Куюсайская культура раннего железного века „.С. 45-46.

6. Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Чирикрабатская культура // Низовья Сырдарьи в древности. Вып. 1. - М., 1993. - С. 22.

7. Виноградов А.В., Лопатин С.В., Мамедов Э.Д. Кызылкумская бирюза // СЭ. -М., 1965. №2.

8. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VII - V вв. до н. э. // Тр. ХАЭЭ. Т. VIII. - М., 1973. - С. 72-73; Яблонский Л.Т. Саки Южного Приаралья (археология и антропология могильников). - М.: Институт археологии РАН, 1996. - С. 52.

9. Вишневская О.А. Культура сакских племен ... С. 100.

10. Вишневская О.А. Культура сакских племен ... С. 82-84.

11. Вишневская О.А. Культура сакских племен .С. 81; Яблонский Л.Т. Саки Южного Приаралья... С. 31.

12. Вишневская О.А., Рапопорт Ю.А. Городище Кюзели-гыр. К вопросу о раннем этапе истории Хорезма // ВДИ. - М., 1997. № 2. - С. 151-156, рис. 1-3.

13. Вишневская О.А., Рапопорт Ю.А. Курсатилган асар. С. 150, 163.

14. Геродот. Кн. I, 215.

15. Зданович Г.Б., Зданович Г.Д., Куприянова Е.В., Кириллов А.К. Аркаим и «страна городов». Археологические очерки. - Челябинск: «Крокус», 2005. - С. 5-12.

16. Итина М.А. История степных племен Южного Приаралья // Тр. ХАЭЭ. Т. X. - М., 1977 - С. 189.

17. Итина М.А. Поселение Якке - Парсан 2 (раскопки 1958-1959 гг.) // МХЭ. -М., 1963. Вып. 6. - С. 118-119.

18. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. -Алма-Ата, 1979. - С. 110.

19. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. - Л.: Наука, 1976. - С. 110-111.

20. Матякубов X,. Хоразм вохаси бронза асри ва илк темир даври тарихи. -Тошкент, 2017. - Б. 120.

21. Матякубов X. Хоразм вохдси бронза асри ва илк темир даври тарихи. -Тошкент, 2017. - Б. 111.

22. Матякубов X. Хоразм вохаси бронза асри ва илк темир даври тарихи. -Тошкент, 2017. - Б. 23.

23. Неразик Е.Е. Древние города Хорезма и пути их развития (IV в.до н. э. - IV в. н. э.) // Центральная Азия. Источники, история, культура. - М.: ИВЛ, 2005. -С. 546-547.

24. Рапопорт Ю.А. Краткий очерк истории Хорезма в древности // Приаралье в древности и средневековье. - М.: ИВЛ, 1998. - С. 33.

25. Сагдуллаев А.С. Заметки о раннем железном веке Средней Азии // СА. - М., 1982. №2. - С. 229-234.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

26. Сарианиди В.И. Древние земледельцы Афганистана. - М.: Наука. 1977. - С. 34-38, 118-121.

27. Сарианиди В.И. О великом лазуритовом пути на древнем Востоке // КСИА. -М., 1968. Вып. 114. - С. 3-9; Мавлонов У. Марказий Осиёнинг кадимги йуллари.

- Тошкент: Akademiya, 2008. - Б. 56-57.

28. Толстов С.П. Кадимги Хоразм маданиятини излаб. - Тошкент: Фан. 1964. -Б. 395.

29. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М.: ИВЛ, 1962. - С. 148, рис. 82; Ходжаниязов F. Кадимги Хоразм мудофаа иншоотлари. - Тошкент: O'zbekiston, 2007. - Б. 178, 84-расм.

30. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М.: ИВЛ, 1962. - С. 8082, 144-146, рис. 77-79.

31. Толстов С.П. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции 1951-1954 гг. // Вопросы истории. - М., 1955. №3. - C. 173-180; Итина М.А. Раскопки стоянки Тазабагъябской культуры в 1957 г. // МХЭ. - М., 1960. Вып. 4.

- С. 82-103; уша муаллиф. Раскопки могильника тазабагъябской культуры Кокча 3 // МХЭ. - М., 1961. Вып. 5. - С. 3-96; уша муаллиф. О месте тазабагъябской культуры среди культур степной бронзы // СЭ. - М., 1967. №2. - С. 62-74.

32. Хрестоматия по истории Древнего Востока. Надпись Дария I о сооружении дворца в Сузах // Перевод В.И. Абаева. - М.: Высшая школа, 1980. Ч. II. - С. 3839.

33. Яблонский Л.Т. Саки Южного Приаралья (археология и антропология могильников). - М.: Институт археологии РАН, 1996. - С. 30.

34. Яблонский Л.Т. Саки Южного Приаралья... С. 34.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.