Научная статья на тему 'ҚУЙИ АМУДАРЁ, САРИҚАМИШБЎЙИ ҲАВЗАЛАРИ ҚИШЛОҚ ЖАМОАЛАРИ ТУРАР-ЖОЙЛАРИДА АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАР (МИЛ. АВВ. IX-V АСРЛАР)'

ҚУЙИ АМУДАРЁ, САРИҚАМИШБЎЙИ ҲАВЗАЛАРИ ҚИШЛОҚ ЖАМОАЛАРИ ТУРАР-ЖОЙЛАРИДА АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАР (МИЛ. АВВ. IX-V АСРЛАР) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

124
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қуйи Амударё / Сариқамиш / Одойтепа / Қават-2 / Қушқалъа / Яккапорсан-2 / Хумбузтепа / Бутентоу / Қанғқақалъа / Динғильжа / Lower Amudarya / Sarikamysh / Odoytepa / Qavat-2 / Qushqala / Yakkaporsan-2 / Khumbuztepa / Butentou / Qanqqaqala / Dingilja

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — М. А. Қурбанов

Мақолада Хоразм воҳаси, Сариқамишбўйи сарҳадларида илк темир асри жамиятининг ижтимоий-иқтисодий муносабатлари моддий ашёларда акс этиши тарихи қараб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ARCHAEOLOGICAL RESEARCH IN THE RESIDENCE OF RURAL COMMUNITIES IN AMUDARYA, SARIKAMISHBOYI BASINS (IX-V CENTURIES BC)

The article considers the history of the reflection of socio-economic relations of the first Iron Age society in material objects on the borders of the Khorezm oasis, Sarikamysh.

Текст научной работы на тему «ҚУЙИ АМУДАРЁ, САРИҚАМИШБЎЙИ ҲАВЗАЛАРИ ҚИШЛОҚ ЖАМОАЛАРИ ТУРАР-ЖОЙЛАРИДА АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТЛАР (МИЛ. АВВ. IX-V АСРЛАР)»

КУЙИ АМУДАРЁ, САРЩАМИШБУЙИ ХДВЗАЛАРИ КИШЛОК ЖАМОАЛАРИ ТУРАР-ЖОЙЛАРИДА АРХЕОЛОГИК ТАДКЩОТЛАР

(МИЛ. АВВ. IX-V АСРЛАР)

М. А. Курбанов

Урганч Давлат Университети тадкикотчиси muzaffar.1983@inbox.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Хоразм вохаси, Сарикамишбуйи сархадларида илк темир асри жамиятининг ижтимоий-иктисодий муносабатлари моддий ашёларда акс этиши тарихи караб чикилган.

Калит сузлар: Куйи Амударё, Сарикамиш, Одойтепа, К,ават-2, Кушкалъа, Яккапорсан-2, Хумбузтепа, Бутентоу, К,аеткакалъа, ДинFильжа.

ARCHAEOLOGICAL RESEARCH IN THE RESIDENCE OF RURAL

COMMUNITIES IN AMUDARYA, SARIKAMISHBOYI BASINS (IX-V

CENTURIES BC)

M. A. Kurbanov Researcher in Urgench State University muzaffar.1983@inbox.ru

ABSTRACT

The article considers the history of the reflection of socio-economic relations of the first Iron Age society in material objects on the borders of the Khorezm oasis, Sarikamysh.

Keywords: Lower Amudarya, Sarikamysh, Odoytepa, Qavat-2, Qushqala, Yakkaporsan-2, Khumbuztepa, Butentou, Qanqqaqala, Dingilja.

КИРИШ

Хоразм вохдси ва Сарикамишбуйи хавзаси пасттекислигида Хоразм археология-этнография экспедиция ходимлари ва К,оракалпоFистон Республикаси илмий муассаса марказларининг археологик экспедициялари (Узбекистон Республикаси фанлар академияси К,оракалпоFистон филиали археология булими хамда И.В.Савицкий номидаги давлат санъат музейи) мустакиллик йилларида ташкил этилган Н.Давкараев номидаги тарих, тил ва

адабиёт институтининг археология булими, Бердак номидаги Нукус давлат университети, Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти, Хоразм Маъмун академияси хамда Урганч давлат университети археологик гурухлари ходимлари томонидан ахоли турар-жойларида олиб борилган археологик изланишлар натижасида олинган моддий ашёлар Жанубий Оролбуйи пасттекислигида илк темир даврида утрок ахолининг хужалик йуналишларини олиб бориши, иклим шароит ва географик хусусиятлардан келиб чикиб, шахарсозлик маданияти хамда илк давлатчиликнинг ривожланишида кишлокларнинг тарихий урнини ёритишда мухим ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Археологик изланишлар натижаларидан маълумки, Жанубий Окчадарё хавзасидаги Бургуткалъа вохасида ахоли томонидан бунёд килинган ДинFилжада олиб борилган археологик казишма ишлари натижасида темир даври сунги боскичида кечган жараённи ёритадиган моддий ашёлар олинган. Тарихий маълумотларга кура, Тунидарё сохилига туташган Кд^какир баландлигига ахоли томонидан бунёд килинган КанFка-2 маданий катламидан темир даври тарихига оид археологик манбаларнинг олинганлиги кайд килинган. Тадкикотчилар Жанубий Окчадарё хавзасида жойлашган Ёнбош-7, Яккапорсан-2 ва Кават-2 каби ёдгорликларидан олинган ашёларни илмий тахлил килиб, улар мил.авв. IX-VII асрларга мансуб деган хулосага келганлар.

XX аср 70-йиллари охирида Хоразм вохаси жанубида Амударё урта кисми сул сохили этагига уланиб кетган баландликларида ахоли томонидан курилган Одойтепа ва Кушкалъада олиб борилган казиш ишлари натижасида темир даврининг илк боскичи мудофаа билимига оид археологик манбалар олинганлиги маълум. Тадкикотчи Б.И.Вайнберг Сарикамишбуйи хавзасидаги Куйисой-2 ёдгорлигида казишма ишларини олиб бориши муносабати билан мил.авв. VII асрга оид кулолчилик ашёлари, темирдан ишланган мехнат куролларини олишга муяссар булган. Шу билан бирга, урта даражали хумлар KOлдиFи олинганлиги зироатчилик хужалиги билан ахолининг шуFулланганлигидан далолат беради. Мазкур ёдгорликларнинг мудофаа иншоотлари Амударёнинг сул сохили этаклари харбий вазият тизимига кирганлигидан далолат беради. Тадкикотчиларнинг илмий адабиётларида кайд килинган маълумотларига кура, зироаткор ахоли Тошсака худудидаги баландликда бунёд килинган Хумбузтепа ёдгорлиги маданий катламларидан катта хажмли хумлар, ранг-баранг ошхона ашёлари хамда инсон ва чорва

xafiBoHnapu xafiKannanapu TonunraH. ,3,eMaK, Mun.aBB.VII acp oxupuga XyMÖy3Tena ^aHyöufi Xopa3MHHHr KynonnunuK umnaö HHKapum MapKa3H öynraH.

MaB3y Ma3MyHH Ba moxhathhh Tapuxufi ^apaeH, Tapuxufi Taxnun, yMyMnamTupunum Ba AKyHufi xynocanap Tap3ugaru MeTogonoruK ycnyönapgaH ^ofiganaHungu.

HÄTH^Ä^ÄP

ApxeonoruK TagKHKoTnap HaTH^anapuHH KaMpaö onraH agaöueTnap Ma3MyHHHH Ha3apHH-KHecHH Taxnun Kunum acocuga unK TeMHp gaBpu ^aMH^raga öepraH H^THMoufi-HKTHcogHfi Ba этнoмagaннfi MyHocaöaTnapHH xaMga axonuHHHr cepHaM Ba cepyHyM TeKucnuKnapHH y3namTupum Ba ynapHH y3 MaH^aaTnapura xu3MaT Kungupum coxacugaru öyHegKopnuK ^aonHATnapugaru HaTH^anapra aHHKnuK KupuTum hmkohhhh öepgu.

MYXOKÄMÄ

TatKugnam KepaKKH, 6poH3a ^aMH^TH axonucu Typap-^ofinapu MagaHufi KaTnaMugaH paHr-6apaHr MexHaT Kyponnapu xaMga Kyn TapMOKnu xyHapMaHgHunuK coxanapuHH puBo^naHTupum öopacugaru aManufi öunHMnapu TeMup gaBpu ^aMH^THHHHr puBo^naHumura Moggufi acoc öynraH. XycycaH, ^KKanopcaH-2 MaH3unuga Ka3umMa umnapu onuö öopunumu HaTH^acuga TeMupgaH KunuHraH MexHaT Kyponnap, 3eö-3ufiHar öyroMnapu Ba 6e3aKnap TacBupu TymupunraH ugum-TaBOKnap, öonFa KonguKnapuHHHr Tonunumu Kyn TapMOKnu xy^anuruHH onuö öopraH a^gognapuMro ^aonutfra TeMup gaBpu ^aMH^TH MaH3apacuHH Tyna aKc эттнpagн. EHÖom-7, ^KKanopcaH-2, K,aBaT-2 MaKOHnapuga KyHganuK xaeTnapuHH onuö öopraH Kaöunanap этннк ^apaeHnapHH Maxannufi axonu cu^aTuga HaMoeH Kunuö, xyHapMaHgnunuK coxacuHH reorpa^HK mapouTra KyHHKKaH xonga puBo^naHTupraHnap (pacM 1,2).

PacM 1. ^KKanopcaH-2. Kypon Ba TaKHHHoKnap.

PacM 2.K,aBaT-2. Cono.n öyroM.rap.

Mu^.aBB. IX-VIII acp.rapga ÄMygapeHHHr ypTa khcmh cyn cox,H.mga ^OH^amraH öanaHg^HKKa ypHamraH 3upoaTHH axo^H öup khcmh mHMO^HH tomoh мнгpaцнflcн HaTH^acuga Tomca^a xygygu aTpo$.rapHHH y3.ramTHpHmH MyHOcaöaTH ÖH^aH öapno KH^HHraH XyMÖy3Tenaga ohhö öopu^raH apxeo^oruK H3.naHHm.rap MyHocaöaTH ÖH.raH xu^Ma-xu^ TaMFanap Ba Öe^ru^ap Tymupu^raH Ky^o^HH^HK ame^apu ÖH.raH öup KaTopga ogaM, yH x,aÖBoH.rapH x,aÖKanHanapHHHHr o^HHumu h^k TeMup gaBpuga KeHraH ^apaearapHH ypraHHmga ax,aMH_aTH Kairagup (pacM 3).

PacM 3. XyMÖy3Tena. ÄmponoMop^HK Ba 3oomop$hk TeppaKoTa

xaHKannanapH

Mu^.aBB. V acpga 3upoaTKop axo^H ToMoHHgaH ^aHyöuö O^Hagape hpmofh map^HH khcmh y3.ramthph.nHmH HaTH^acuga öyHeg KH^HHraH ^HHFH^^a egrop^Hruga Ka3umMa um^apu Ty^afi^H aBBangaH nyxTa um^aö HH^H^raH Typap -^ofi^apHHHr TyFpuöypnaK pe^aBHH Ty3H^umu, yfi-xoHanapu, oMÖopxoHa Ba £foh ycTyH^H 3an Ko^gu^rapu xaMga paHr-öapaHr Ky^o^HH^HK ame^apu, ^ofigaH acanraH map maKnugaru agpo^ap, hkkh Ba yH ^uppanu KaMoH y^rapu cyHru TeMHp

даври ахолисининг моддий ва маънавий маданият даражаси натижаларини намоён килган (расм 4,5).

Расм 4. Диетилжа. Режаси.

Расм 5. Диетилжа. Сопол буюмлар.

ХУЛОСА

Шу тарика, юкорида кайд килинган фикр-мулохазалар куйидаги якуний хулосага келишга имкон беради:

- мил.авв. IX-VIII аср жамиятини камраб олган тарихий жараённи ёритадиган манбалар Одойтепадан олинган.

- VII аср биринчи ярми жамиятини камраб олган ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг ривожланишини ёритадиган манбалар Ёнбош-7, Куйисой-2, Яккапорсан-2, К,ават-2 ёдгорликларидан олинган.

- мил.авв. VII аср иккинчи ярми охирида кечган жараёнларни Хумбузтепа манбалари изохлайди.

- мил.авв. VII аср охири-VI аср биринчи ярмига оид Кушкалъа, К,аетка-2, Бутентоу ёдгорликларидан олинган моддий ашёлар мухим ахамият касб этади.

- мил.авв. V аср биринчи ярмида Жанубий Окчадарё хавзаси жамиятининг сунги темир даври жамиятида руй берган ижтимоий муносабатларни урганишда Диетильжа ашёлари мухим.

Мил.авв. IX-V асрларда ахоли томонидан бино килинган турар-жойлар курилишининг микдор ва сифат жихатдан бир-биридан фаркланиш даражасини археологик манбалар намоён килган.

REFERENCES

1. Воробьева М.Г. (1973). Дингильдже. Усадьба середины I тыс-я до н.э. в Древнем Хорезме // МХЭ, Вып.9. - М.: «Наука». - С. 6-7

2. Дурдиев Д. (1977). Археологические исследования на территории Ташаузской области в 1970-1972 гг. // Каракумские древности. Вып.5. -Ашгабат, «Ылим». - С. 137-139.

3. Итина М.А. (1963). Поселение Якке-Парсан-2 (раскопки 1958-1959 гг.) // МХЭ. Вып.6. - М.: «Наука». - С. 5-26

4. Ягодин В.Н. (1963). Поселение Амирабадской культуры Кават-2 // МХЭ. Вып.6. - М.: «Наука». - С.130-140.

5. Пилипко В.Н. (1975). Раскопки в Дейнауском районе Чарджоуской области // АО, 1974. - М.: «Наука». - С. 527-528.

6. Вайнберг Б.И. (1981). Скотоводческие племена в древнем Хорезме // Культура и искусство древнего Хорезма. - М.: «Наука». - С. 121-130.

7. Мамбетуллаев М. (1984). Хумбузтепе - керамический центр южного Хорезма // Археология Приаралья. Вып.2. -Т.: «Фан». - С. 28.

8. Болелов С. (1999). Некоторые итоги археологических работ на Хумбузтепа // ОНУ, №9-10. -Т.: - С. 90.

9. Баратов С. (2014). Новые археологические материалы к истории Древнего Хорезма // Хоразм Маъмун академияси Ахборотномаси, 4(33). - Хива. - Б. 37.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.