Научная статья на тему 'ЧОРВАДОР ҚАБИЛАЛАРИ МИГРАЦИЯЛАРИНИНГ УСТРУШОНА ТАРИХИДАГИ ЎРНИГА ДОИР'

ЧОРВАДОР ҚАБИЛАЛАРИ МИГРАЦИЯЛАРИНИНГ УСТРУШОНА ТАРИХИДАГИ ЎРНИГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Тошбоев Фурқат Эшбоевич, Равшанов Ўткир Рахмат Ўғли

Ўрта Осиё ҳудудида енеолит ва илк бронза даврларида қадимги аҳолининг Олд Осиё, Элам, Ҳинд воҳаси ҳудудларидан Ўрта Осиёнинг Копетдоғ ёнбағирлари, Мурғоб воҳаси ва Амударё бўйларига келиб жойлашиши, деҳқончилик ва шаҳар маданиятига асос солиши ўрганилган [А.Сагдуллаев, Н.Холматов ва бошқ: 110-123]. Бу миграциялар бронза даврида ҳам фаол давом этиб, қадимги Ўрта Осиё тарихининг ижтимоий-иқтисодий муносабатлар, моддий ва маънавий маданияти ривожида катта ўзгаришлар кечган муҳим босқичлари сифатида таърифланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЧОРВАДОР ҚАБИЛАЛАРИ МИГРАЦИЯЛАРИНИНГ УСТРУШОНА ТАРИХИДАГИ ЎРНИГА ДОИР»

ЧОРВАДОР ЦАБИЛАЛАРИ МИГРАЦИЯЛАРИНИНГ УСТРУШОНА ТАРИХИДАГИ УРНИГА ДОИР

1 2 ~

Тошбоев Фуркат Эшбоевич, Равшанов Уткир Рахмат ^ли

1Жиззах ДПУ Т.ф.б.ф.д.(PhD), профессор

ЖДПУ магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.12606131

Урта Осиё худудида енеолит ва илк бронза даврларида кадимги ахолининг Олд Осиё, Элам, Х,инд вохаси худудларидан Урта Осиёнинг Копетдог ёнбагирлари, Мургоб вохаси ва Амударё буйларига келиб жойлашиши, дехкончилик ва шахар маданиятига асос солиши урганилган [А.Сагдуллаев, Н.Холматов ва бошк: 110-123]. Бу миграциялар бронза даврида хам фаол давом этиб, кадимги Урта Осиё тарихининг ижтимоий-иктисодий муносабатлар, моддий ва маънавий маданияти ривожида катта узгаришлар кечган мухим боскичлари сифатида таърифланади.

Мил. авв. II минг йилликнинг урталари ва иккинчи ярмига келиб эса, Урта Осиёда кенг амалга оширилган миграциялар жараёнларида Олтой, Гарбий Сибирь, Марказий ^озогистон ва Жанубий Урал даштларидан силжиган Андроново маданиятига оид дашт чорвадорлари фаол иштирок этишган. Бу жамоаларга оид ёдгорликлар археология фанида Андроново-Тозабогёб тарихий-маданий бирлиги сифатида таърифланмокда. Кейинги пайтда бу маданиятни алохида худудий вариантларга ажратиш масаласи илгари сурилган. Булар Тяньшан-Еттисув, Фаргона, Тошкент ва Зарафшон вохаси каби гурухлардир [М.Журакулов, Н.Авенесова: 47].

А.А.Аскаровнинг ёзишича, туркий тилли кабила ва элатларнинг кадимги даврда Моварауннахр томон харакат тулкинлари турт боскичда амалга оширилган. Булар сунги бронза ва илк темир даври андронова жамоаларининг миграцияси, антик даврда юечжи ва хун кабилаларининг кириб келиши, илк урта асрларда хионий, кидарий ва эфталийларнинг кучиб келиши ва туртинчи боскичи турк хоконлиги даврида содир булган миграцион тулкинлар [А.Аскаров: 239-253]. Бу даврда ахоли томонидан узлаштирилган худудлар кенгайиб борган, ишлаб чикарувчи хужалик шакллари минтаканинг шимоли-шаркий вилоятларида ёйилади, жанубий худудларда ихтисослашган хунармандчилик хужалиги вужудга келиб, урбанизация жараёнлари, шахарсозлик маданияти ривожланади. Бу кетма кетлик юртимизга кадимги даврда кириб келган кабилалар тарихини урганишда изчилликни таъминлайди.

Урта Осиёда илк бронза даврларидан (мил. авв. III мингйиллик урталари-П минг йиллик бошлари) катта ижтимоий усишлар, элатларнинг бирлашиб илк этник жамоаларни шаклланиши, ишлаб чикариш ва янги технологияларни ихтиро килиниш даври хисобланади. Бунда бронза даврида хужалик сохалари айникса, чорвачилик борасида эришилган ютуклар мухим хисобланади. Бронза давридан табиий ресурсларнинг чекланиши узлаштирилмаган яйловларга ва сув манбаларига эхтиёж узок юртларга кучиб хужалик юритишга сабаб булган. Бу пайтда узлаштирилган ерлар ва яшаш худудлари тобора кенгайиб, чорвадор кабилалар дашт ва тог олдидаги кенг худудларда ёйилган [М.Грязнов: 41]. Шу даврлардан Урта Осиёда дехкончилик ва чорвачиликка асосланган хужалик маданий типлар шаклланиб, Евросиё маданий бирликлари тизимига кирган Тозабогёб ва Андронова дашти чорвадор жамоаларининг Урта Осиё худудларида жойлашиши бошланган.

Сунгги бронза даврида (мил. авв. ХГУ-ХШ асрларда) Евроосиё китъаси худудида

Атлантик боскичининг иклим оптимум вакти тугагандан сунг бошланган совуклик Волга буйлари ва ^озогистон чулларида иклимнинг аридизациясига сабаб булган. Волгадан Иртишгача ёйилган чул худудларидаги сову; кишлар чорвадорларни шу мавсумда жанубда-Урта Осиё тог олди вохалари ва дарёлари буйларида яйлов излашга мажбур этган. Бу эса Урта Осиё худудига Андроново жамоаларининг чорвадор кабилалари фаол кириб келишига асосий сабаблардан бири булган. Уларнинг асосий кисмини бошка кабилаларни хам узига бирлаштирган Монголия ва Жанубий Сибирнинг ^арасук маданияти кабилалари ташкил этган. Бу маданият ахолиси монголоид элементлари булган европа иркига мансуб булган [Р.Сулейманов: 139]. Мил. авв. 11-1 минг йилликларда отлик кушин билан яхши куролланган ^арасук маданият жамоалари Хитой ички худудларига мил. авв. XII асрларда Енисей хавзалари ва мил авв. Х асрларда Орол буйларида пайдо булади.

Н.А.Аванесованинг ёзишича, Шимолий Бактрия худудларига Андроново жамоаларининг дастлабки миграциялари Сополли маданиятининг Кузали боскичидан бошланган [Н.Авенесова: 82-86]. Археололгик материалларда унинг хронологик доираси мил. авв. II минг йилликнинг иккинчи ярмига тугри келиши асосланган. Е.Е.Кузминанинг ёзишича, кучманчиларнинг Евросиё даштларидан Урта Осиё ва жанубий минтакаларга миграцияси тахминан мил. авв. XVI асрдан боскичма-боскич амалга оширилган. Унинг бошлангич нукталари Волгабуйи, Жанубий Урал, ^озогистоннинг шимолий-гарби ва Гарбий Сибир даштларида жойлашган. Бу ерлардан чорвадор кабилалар Жанубий Оролбуйи, Шаркий Каспийбуйи, Туркманистоннинг жанубий-гарби, куйи Мургоб, Зарафшон ва Тошкент вохалари хамда Фаргона водийси ва Жанубий Тожикистон худудларига келиб урнашган [Е.Кузмина: 122-138].

Шу пайтгача олимлар томонидан бронза давридаги миграциялар асосан, ^уйи Сирдарё буйи ва Орол буйлари оркали фаол кечганлиги таъкидланади. Унга кура дашт кабилаларининг миграциялари асосида Жанубий Оролбуйи худулари чорвачилик ва зироатчилик хужаликларига асосланган Евросиёнинг бронза даври дашт маданиятлари ёйилган жанубий чегараларини белгилаб, чорвадорлар ташки миграцияларининг оралик худудий таянч масканларидан бирига айланади [А.Сагдуллаев, Ж.Тогаев: 88-94]. Ушбу миграцияларда Сирдарёнинг урта окими хусусан, Уструшона хам четда булмаган.

Бронза даври дашт чорвадор кабилаларининг Урта Осиёга миграцияси билан боглик ёдгорликар Зарафшон вохасида куплаб урганилган. Улардаги мозор кургон тузилиши, мархумларнинг дафн маросимлар, оловга сигиниш излари, сопол идишларнинг ясалиш, шакли ва накшлари, мархумнинг антропологик типи Андроново жамоаларига хос хусусиятларни узида намоён килади [Н.Авенесова: 34-37]. Археологик тадкикотларга кура, сунгги бронза даврида Тошкент вохаси хам чорвадор кабилалари томонидан фаол узлаштирилган. Бу жамоларга мансуб ёдгорликлар Янгийул шахри жанубидаги Жун ариги буйлари, Искандар кишлоги атрофларида, "Никифоров ерлари", Шоштепа, Мингурик, ^оракамишсой худудлари, Чирчик дарёси-Чимбойликсув якинида ва Бурчмулло кишлогида урганилган. Юкорида санаб утилган ёдгорликлардаги материаллар мил.авв. II минг йилликнинг бошларида ^озогистон ва Урта Осиёдаги Олакул, Федоров ва Саргари-Алексеев маданиятига тегишли эканлиги таъкидланган.

Бронза даврига оид ёдгорликлар Фаргона водийсида хам яхши урганилган. Бу ёдгорликлар археологик адабиётларда "^айроккум маданияти" номи билан машхур

[Б.Литвинский: 152]. Н.Г.Горбунова ва Б.З.Гамбурглар 1950 йилларда Жанубий Фаргонанинг адирлик зоналаридан бронза даврининг дашт кабилалари маданиятига тегишли Водил ва ^арамкул ёдгорликларини топадилар. Ушбу даврга оид ёдгорликларга яна Япаги, Чек, Хужа Ягона, Дахана, ^ашкарчи, Дашти Ашт мозор кургонистонларини киритиш мумкин.

Шу пайтгача, ^адимги Сугд, Чоч ва Фаргона водийси худудларида кенг таркалган дашт бронза даври жамоалари маданияти билан боглик ёдгорликлар шимоли-гарбий Уструшона худудларида йук деб хисобланар эди. Бу холат Уструшонада бу мавзу доирасида махсус тадкикотлар олиб борилмаганлиги билан боглик хисобланади. Бронза даврида Уструшонага келиб урнашган жамоаларда металлургияни ривожланиши, мис, калай, кургошин каби маъданларга эхтиёж, бронзадан куроллар ва буюмларни ишлаб чикариш зарурати мухим омил булган. Хом ашё ва конлар якинидаги маъдан эритиш жойлари ва минерал тошлардан маржонлар ясаш устахоналарининг кашф этилиши бундан далолат беради [Ю. Заднепровский: 32-35]. Бу анъана кейинги минг йилликларгача уз ахамиятини саклаб илк ва ривожланган урта асрларда металлсозлик марказларининг ташкил топишига сабаб булган. Бу холат бронза даври металлар хомашёси ва минерал тош конлари нафакат ^урама, Чоткол тоглари, Зарафшон тизмаси Нурота тоглари ва ^изилкумда, балки Моргузар тогларида хам фаол узлаштирилганлигини курсатади.

Авесто матнларида келтирилганг маълумотлар тахлили, сунги бронза ва илк темир даврида кечган миграциялар ахолининг факатгина Евроосиё даштларидан кириб келиш билан чекланмаганлигини курсатади. Маълумки, Авестода таъриф берилган (Вахви Даитийа-Амударё, Ворукаш, Ардви Сура, Кангха, Виванхухати дарёси, Йима Хукария каби) жой номлари Сирдарё куйи окимлари, Орол буйлари ва Уралгача булган минтакаларни камрайди [А.Сагдуллаев: 3-9]. Демак саклари (турлари) хакидаги ёзма хабарлар илдизи Авестога кура, сунги бронза даврига бориб такалади ва бу кабилаларнинг Сирдарё урта окимларига кириб келиши анъанавий булиб у сунги бронза ва илк темир даврида фаол кечган.

Евроосиё даштларидан куп сонли чорвадор ахоли кириб келишининг йирик тулкинлари мил. авв. I минг йилликнинг сунгги чорагида кузатилган. Антик даврда кечган бу жарёнда дахлар, юечжи, усун, хун ва бошка кабилаларнинг Урта Осиёнинг ички районларига, айникса жанубий минтакаларга кириб бориши билан боглик. Бу пайтда, куплаб чорвадор ахоли оммавий тарзда, Шаркий Туркистондан чикиб Фаргона, Шош Уструшона ва Сугдиёна вилоятларини оралаб, Шимолий Бактрия ва то Шимолий Х,индистонгача кириб борганлар [А.Аскаров: 277]. Бу эса Уструшонадаги ижтимоий сиёсий жараёнларга хам катта таъсир курсатган.

Археолог олим РД.Сулаймоновнинг ёзишича, мил. авв. III асрда Урта Осиёда содир булган тектоник кутарилишлар натижасида, Сирдарёнинг куйи окими ландшафтида кескин узгаришлар содир булган ва дарё узани хозирги даврдаги куринишни олиб Орол денгизидаги шимол томондан куйила бошлаган. Сирдарёнинг жанубий ирмоклари-Окчадарё, ^увондарё, Инкордарё куриб колган. Бунинг натижасида, йирик сиёсий бирлашмаларга асос солган, Кир II ни маглубиятга учратган, ярим утрок, ярим кучманчи тарзда хаёт кечирган дахлар яъни Чирикработ ва Жети-Осор археологик маданиятлари сохиблари карийиб икки юз йиллик муваффакиятли тараккиётдан сунг гарбий, жанубий, шаркий улкалар томон кучиб кетишга мажбур булишган [Р.Сулейманов: 15].

Дах-сарматлар маданиятига хос хусусиятлар Б.И. Вайнберг ва Л.М. Левина

асарларида тахлил килиниб дахларнинг Сирдарё куйи окимларидан кетганлиги ва бу худуднинг сувсизлик окибатида секинлик билан инкирозга учраганлиги асосланган. Даштдаги кучманчи кабилалар турли гурухга мансуб кабилалар булсада уларнинг мумумий маданияти колдирган археологик материаллари ухшаш булган. К.Ф.Смирнов, "мил. авв. II асрда Урта Осиё ахолиси билан сарматлар уртасида савдо, маданий алокалари мавжуд булган" [К.Смирнов: 134], - деб таъкидлаган ва уни жанубий Урал материаллари асосида исботлашга харакат килган. Юнон рим манбаларида улар савромат, сирмат, сармат баъзи гурухлари дахлар номи билан эслатилади. Хитой манбаларида бу даврда яшаган кабилалар кангуй номи билан маълум. Форс манбаларида дахлар хакида маълумот берилади. Бу этноним дахлар- дайи шаклида юнон рим манбаларида хам учрайди. Дах ва сарматлар миграциясига оид маълумотлар бир-бирига ухшаш археологик материаллар, диний тасаввурларида кузатилади.

Ушбу даврдаги урбанизация жараёнларида, кучманчиларнинг, ^уйи Сирдарё оркали кириб келиши хам эътиборга лойикдир. Урта Сирдарё буйидаги ёдгорликларнинг вужудга келишида сармат (дах) кабилаларининг хам урни булган. Сармат ёки бошка кучманчи кабилаларга мансуб янги маданиятнинг Урта Осиёга, хусусан, Сирдарё ва Амударё оралигига кириб келишидаги асосий йул Фаргонани Орол буйи билан богловчи Сирдарё узани хавзаси булган.

Сармат ёки бошка кучманчи кабилаларга мансуб янги маданиятнинг Урта Осиёга, хусусан, Сирдарё ва Амударё оралигига кириб келишидаги асосий йул Фаргонани Орол буйи билан богловчи Сирдарё узани хавзаси булган. Сирдарёнинг юкори окими томон кучган дах кабилаларининг бир кисми Урта Сирдарёнинг Чоч ва ^адимий Уструшона худудларига, ундан утиб Фаргона водийсига кириб келган. Албатта, ушбу миграция тезкорлик билан эмас, балки муайян даврлар билан боскичма-боскич амалга ошган. Янги ерларни эгаллаган дахлар таъсирида Сирдарё хавзасидаги катор шахарлар вужудга келган ва бу таъсир Жанубий Сугдда хам сезилиши РД. Сулаймонов тадкикотларида аникланган [Р.Сулейманов: 18].

С.П.Толстов, Б.И.Вайнберг, М.А.Итина, Л.М.Левина, М.И.Филанович, Ю.Ф.Буряков, Р.Х.Сулаймонов каби археологларнинг куп йиллик изланишлари асосида Урта Осиёнинг шимолий районларини узлаштирилиши, урбанизация жараёнлари ва унинг марказлари вужудга келиш динамикаси хамда даврлаштирилиши масалаларига аниклик киритилган [Р.Сулейманов, Е.Гордеева: 7-9]. Уларнинг фикрича, Урта Сирдарё хавзасида вужудга келган дастлабки урбанизация учоклари (Бургулик маданияти ва Фаргона водийсида вужудга келган Чуст маданияти), Сирдарёнинг куйи дельта кисмида шаклланган дах сармат кабилалари (Чирикработ) ва массагетлар (Олтин асар калъаси ва бошкалар) миграцияси натижасида шаклланган.

М.И.Филановичнинг ёзишича, сармат кабилалари томонидан бунёд этилган энг кадимги иншоотлар Тошкентдаги Шоштепа, Мингурик каби ёдгорликлар булиб, улар хочсимон лойиха асосида курилган. Бу холат Сирдарёнинг юкори окими томон кучган дах кабилаларининг бир кисми Урта Сирдарёнинг Чоч ва ^адимий Уструшона худудларига, бошка гурухлари эса Фаргона водийсига кириб келганлиги ва янги шахарларга асос солганлигини курсатади.

Мил. авв. III-II асрларда Хитойнинг шимоли-гарбида содир булган сиёсий вокеалар хам чорвадор кабилаларнинг Урта Осиё худудларига кириб келишига сабаб булган. Мил. авв. III аср урталарида ташкил топган Хун давлати доимо Хитойнинг Хан империяси

билан ракобатда булиб келган. Мил. авв.ги II аср бошларида Хун давлати кучайиб, гарбидаги 26 та давлатни уз тобелилига олади, хатто улар кангарлар билан куда-андачилик ришталарини хам урнатади. Шу пайтдан Гарбий Хан империяси ташкил топганидан сунг, Хитой хукмдорлари Марказий Осиёда содир булган вокеалар, халклар ва улар уртасидаги муносабатларни синчиклаб урганиб, улардан уз манфаатлари йулида, яъни ташки сиёсат стратегиясини тузиш учун тула фойдаланишнинг йулларини ахтарганлар. Шу боис сарой тарихчилари хар бир халкнинг этник келиб чикиши ва улар орасидаги низоларни эътибордан четда колдирмаганлар [А.Хужаев: 274]. Мил. авв. 73-48 йиллар оралигида хун ябгулари узаро очик ракобатлашиб юрган кезларда, Марказий хокимият заифлашиб, Хань сулоласи хукмдорлари хунлар устига харбий юришлар уюштирадилар. Иккала давлат уртасидаги жангларда хитойликларнинг кули баланд келиб, хунлар ^анг давлати худудларига чекинишга мажбур буладилар.

А.С.Сагдуллаев Хунн сак-усун, юечжи кабилалари уртасидаги конли урушлар натижасида кучманчилар бир неча оким буйлаб кучиб юрганлиги, сак-усун кабилалари жанубга томон жуда ичкари кириб бориб, Х,индистонда бир неча сак-хинд мулкларини барпо этганлиги, иккинчи оким Хитой билан душман булган юечжи (Шаркий Туркистон ва Тибетда) харакати билан, учинчи оким эса хуннлар харакати билан боглик булганлигини ёзади" [А.Сагдуллаев: 82]. Ахолининг оммавий равишда кириб келишига нафакат бу каби ижтимоий сиёсий омиллар балки, табиий шароитлар хам таъсир курсатган. Л.Н.Гумилевнинг таъкидлашича, бунга иклимдаги узгаришлар-циклонларнинг уз йуналишини узгартириши хам сабаб булган [Л.Гумилев: 84-85]. Натижада утлоклар муаммоси туфайли чорванинг ёппасига кирилиши авж олган. Бу эса ахолининг дехкончилик вохалари томон силжишига яна бир катта сабаблардан бири булган.

Шундай килиб, сунги бронза давридан бошланган миграциялар натижасида куплаб элатларнинг кириб келиши, юртимиздаги ижтимоий маданий жараёнларга катта атъсир курсатди. Антик ва илк урта асрлардаги миграциялар натижасида кадимий дехкончилик вохаларида нафакат, утрок хужалик тараккий етиб, шахарсозлик маданияти юксалиб борган балки, икки хил хужалик сохибларининг бир-бирини тулдирувчи маданияти хам шаклланиб, сайкал топиб борган. Бу вохалар атрофидаги бепоён дашт, тог ва тог олди худудларида кадимдан яшовчи ва кейинги даврларда келиб жойлашган чорвадор ахолининг ижтимоий сиёсий ва этно-маданий хаётга таъсири ортиб борган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Аванесова Н.А. Новое о проникновении пастушеских племен бронзового века в земледельческие оазисы на юге Узбекистана // Изучение культурных взаимодействий и новые археологические открытия.-СПб., 1995.-С. 82-86.

2. Аванесова Н.А. Зарафшанский вариант Андроновской историко-культурной общности // Археология Узбекистана в годы независимости: достижения и перспективы.-Самарканд, 2016.-С. 34-37.

3. Аскаров А.А. Узбек халкининг этногенези ва этник тарихи.-Тошкент: Университет, 2007.-Б. 239-252.

4. Аскаров А.А. Узбек халкининг келиб чикиш тарихи. Тошкент, 2015.-Б. 277.

5. Грязнов М.П. Пастушеские племена Средней азии в эпоху развитой поздной бронзы // КСИА.-Вып. 122.-М., 1970.-С.41.

6. Гумилев Л.Н. Тысячилетие вокруг Каспия.-Баку: Азернешр, 1991.-С. 84-85.

7. Джуракулов М.Д., Аванесова Н.А. Историография эпохи бронзы Средней Азии.-Самарканд, 1983.-С. 47.

8. Заднепровский Ю.А. Типы поселений и жилищ Ферганы бронзового века // Реконструкция древних общественних отношений по археологическим материалам жилищ и поселений.-Л.: Наука, 1974.-С. 32-35.

9. Кузмина Е.Е. О южнкх пределах распространения степных культур эпохи бронзы в Средней Азии // Памятники каменного и бронзовога века Евразии.-М.: Наука, 1964.-С.122-138.

10. Литвинский Б.А., Окладников А.П, Ранов В.А. Древности Кайрак-Кумов.-Душанбе, 1962.-С.152.

11. Сагдуллаев А.С. Узбекистон тарихи.-Тошкент, 1999.-Б. 82.

12. Сагдуллаев А. "Авесто"нинг илк диний маросимларини урганишда археологик маълумотлар // O'zbekiston tarixi. З-сон.-Тошкент, 2001.-Б. 3-9.

13. Сагдуллаев А.С., Тогаев Ж.Э. Миграции эпохи бронзы в Центральной Азии // Проблемы истории, археологии и этнологии Центральной Азии.-Ташкент, 2018.-С. 88-94.

14. Сагдуллаев А.С., Холматов Н.У., Абдуллаев У.И. ва бош;... Марказий Осиёда тарихий маданий вилоятларнинг шаклланиши ва этник географияси муаммолари.-Тошкент: Университет, 2020.-Б. 110-123.

15. Сулейманов Р.Х., Гордеева Е.А. К вопросу об особенностях культурогенеза и урбаногенеза юга Уструшаны // ^адимий Жиззах вохаси-Марказий Осиё цивилизацияси тизимида (сиёсий, иктисодий, маданийхаёт).-Жиззах, 2019.-Б. 7-9.

16. Сулейманов Р.Х. Миграция ранных кочевников на юг Средней Азии // Кафедра археологии Средней Азии: поиск и открытия поколений. -Ташкент, 2020.-С.15.

17. Сулейманов P.X. Вопросы культурогенеза и глоттогенеза Центральной Азии эпохи бронзы и раннего железного века // Культуры азиатской части Евразии в древности и среднвековье.-Самарканд, 2021. -С.139.

18. Смирнов. К.Ф. Совраматы.-М., 1964.-С.134.

19. Хужаев Аблат. Фаргона тарихига оид маълумотлар.-Фаргона, 2013.- Б.274.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.