Научная статья на тему 'ҚАДИМГИ ХОРАЗМ МАЪНАВИЙ МАДАНИЯТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ ОМИЛЛАРИ'

ҚАДИМГИ ХОРАЗМ МАЪНАВИЙ МАДАНИЯТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Қурбанова Дилрабо Шерипбоевна

Қадимги Хоразм воҳаси маънавий маданиятининг тарихий тараққиёти хусусиятларига турли омиллар таъсир қилган. Аҳолининг турмуш тарзи, жамиятнинг ижтимоий тизими, этник жараёнлар, давлатчилик ва шаҳарсозлик маданияти, сиёсий воқеалар шулар жумласидандир. Ушбу омиллар маънавий маданиятнинг юксалиши, аксинча инқирозга тушиб қолиши ёки бутунлай ўзгариб, янги асосларда ривожланишига асос бўлган. Уларнинг умумий манзарасини кўриб чиқиш ва қадимги Хоразм маънавияти жиҳатларига таъсири сабабларини таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. Мавжуд археологик маълумотлар, мил. авв. VII асрга қадар Хоразм воҳасида давлатчилик тизими ва шаҳарсозлик маданиятининг ривожланмагани, маҳаллий аҳоли вакиллари пахса ва хом ғиштдан бинокорликда фойдаланиш кўникмаларига эга бўлмаганлари ҳолатларини очиб берди [Сагдуллаев: 59, 64].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМГИ ХОРАЗМ МАЪНАВИЙ МАДАНИЯТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ ОМИЛЛАРИ»

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

ЦАДИМГИ ХОРАЗМ МАЪНАВИЙ МАДАНИЯТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ ОМИЛЛАРИ

^урбанова Дилрабо Шерипбоевна

Хоразм вилояти ПЯМУММ "Ижтимоий-иктисодий фанлар методикаси" кафедраси

PhD, доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.12606709

^адимги Хоразм вохаси маънавий маданиятининг тарихий тараккиёти хусусиятларига турли омиллар таъсир килган. Ахолининг турмуш тарзи, жамиятнинг ижтимоий тизими, этник жараёнлар, давлатчилик ва шахарсозлик маданияти, сиёсий вокеалар шулар жумласидандир. Ушбу омиллар маънавий маданиятнинг юксалиши, аксинча инкирозга тушиб колиши ёки бутунлай узгариб, янги асосларда ривожланишига асос булган. Уларнинг умумий манзарасини куриб чикиш ва кадимги Хоразм маънавияти жихатларига таъсири сабабларини тахлил килиш мухим ахамиятга эга. Мавжуд археологик маълумотлар, мил. авв. VII асрга кадар Хоразм вохасида давлатчилик тизими ва шахарсозлик маданиятининг ривожланмагани, махаллий ахоли вакиллари пахса ва хом гиштдан бинокорликда фойдаланиш куникмаларига эга булмаганлари холатларини очиб берди [Сагдуллаев: 59, 64].

^адимги Хоразм ижтимоий-иктисодий муносабатлари ва илк давлатчилиги тарихига доир асосий илмий карашлар С.П.Толстов томонидан ишлаб чикилган. Уларнинг айримлари мунозараларга айланди, бошкалари эса уз ахамиятини саклаб келди. XXI асрнинг бошларида мазкур карашларнинг эскириб колганлиги ва уларнинг кайта куриб чикиш зарурияти хакидаги савол руёбга чикарилди [Аскаров: 76, 84]. Муаммога тегишли илмий адабиётларда мавжуд бахс-мунозаралар жихатларини тахлил килиш махсус муаммо булиб, мазкур маколанинг вазифалари доирасига кирмайди. Ушбу муаммо сунгги йилларда турли монографияларда куриб чикилган [История государственности Узбекистана: 14, 29].

Мил. авв. VII-VI асрларга оид илк темир даври Хоразм вохасининг тарихи узига хос этномаданий жараён билан ажралиб турган. Бу даврда сул сохил ^уйи Амударё худудларида ^уйисой ва илк саклар маданияти ёйилади. Буни яратган чорвадор кабилалар мудофаа деворлар билан уралмаган маконлардаги ертулалар ва кулбасимон уй-жойларда кун кечириб, хонаки хунармандчилик билан шугулланганлар [Вайнберг: 121, 124]. Ушбу давр дафн маросимларига оид чорвадорлар одатларига кура, мархумлар куйдирилган ёки кабрларга кумилган. Илк темир даври Хоразм вохаси моддий ва маънавий маданиятининг ривожланиши этник жараёнлари билан белгиланган.

Айнан Хоразм саклари истикомат килган ерларда мил. авв. VII-VI асрлар чегарасида (турли тахминларга кура, умуман мил. авв. VII-VI асрларда) Кузаликир маданияти ривожланади. Тадкикотчиларнинг таъкидлашича, бу маданият Хоразм цивилизациясининг илк белгиларини очиб беради (Кузаликир мисолида-пахса ва хом гиштдан бинокорликда фойдаланиш, мудофаа деворлар, сарой ва ибодат марказининг вужудга келиши, кулолчилик чархининг хунармандчилик сохасига татбик этилиши ва бошк.) [Вишневская: 150-155]. Кузаликир маданиятига оид кадимги кабрлар топилмаган.

Илк темир давридаги Хоразм вохасининг этник жараёнларида туб узгаришлар руй берган, жумладан янги ерлар узлаштирилган, ахоли сонининг микдори усиб борган ва маданиятнинг киёфаси хам узгарган. Махаллий ахолининг турмуш тарзи, бинокорлиги,

"MARKAZГY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARГ XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

хунармандчилиги сохаларида ва ижтимоий-иктисодий муносабатлардаги узгаришлар маънавий маданиятнинг ривожланишига таъсир килган.

Хоразм вохаси илк темир даври моддий ва маънавий маданиятида янгиликларнинг намоён булиши ^уйи Амударё худудларига ^уйи Сирдарё ерларидан сакларнинг кучиб келиши [Яблонский: 72] хамда Маргиёна-Бактрия ахолиси гурухларининг миграциялари билан богланган [Сагдуллаев: 61-63].

Боскичма-боскич этнос ва тил, илк давлатчилик ва шахарсозлик маданиятининг ривожланиши маънавий маъносига таъсир килиш лозим эди.

Мил. авв. VI асрнинг сунгги чорагида Хоразм Ахамонийлар сулоласи давлати таркибига кириб, Парфия, Арея, Сугд билан бирга ун олтинчи сатрапияни (харбий-маъмурий улка) ташкил этган [Геродот: 93].

Эронда Накши Рустам кояси ичига уйилган форс подшолари макбараларининг буртма расмларида, Ахамонийлар томонидан буйсундирилган 30 та элатлар вакиллари каторида "тахт кутарувчи"-сака-тиграхауда ("уткир учли кигиз калпок кийиб юрувчи" сак), сака-хаомаварка (мукаддас ичимлик "хаома тайёрловчи" сак), хоразмлик ва "денгиз ортидаги" яшовчи сак, парфиялик, ариялик ва бактриялик хам тасвирланган [Вишневская: 8, 9]. Хоразмликнинг усти-боши, бикинидаги кин ва ханжар сакларнинг кийим-кечаклари, бош кийимларига ва куролларига жуда хам ухшаб кетиб, Парфия, Арея ва Бактрия вакилларининг усти бошидан сезиларли даражада фаркланади.

Бундан куриниб турибдики, мил. авв. VI асрда шаклланган "хорасмий" элати орасида махаллий ва кушни чорвадор кабилаларга хос кийим-кечакларни кийиб юриш анъаналари сакланиб колган. Эхтимол, ушбу ухшашликларга асосланиб Страбон куйидагиларни ёзган: "Шу билан бирга массагетлар ва саклар кабиласига аттасийлар ва хорасмийлар мансубдир" [Страбон: 8].

Ахамонийлар даврида, Урта Осиё ва ^адимги Шарк вилоятлари, сиёсий жихатдан кадимги Форс давлати таркибида бирлашган ва улар уртасида иктисодий-маданий алокалар ривожланган. Ёзма манбаларнинг гувохлик беришича, мазкур даврда хорасмийлар узок юртларда (Бобил, Мисрдаги Мемфис ва Элефантида) харбий хизмат ва хунармандчилик ишлари билан шугулланганлар [Балахванцев: 51]. Бу вазият турли шарк халкларининг маданий анъаналари билан танишиб чикишга имкон яратган.

Сиёсий омиллар тасвирий санъат ва меъморчиликнинг ривожланишига таъсир килган. Мил. авв. V асрнинг охирларида Амударёнинг сул сохил Довдон узанининг киргогида йирик сарой ва уни ураб олган катта мудофаа иншоотига асос солинади. Бу иншоотни (Калъаликир 1) Хоразм хукмдори-сатрапининг кароргохи максадида барпо этиш бошланган, бирок, сарой куриш ишлари уз якунига етмаган ва номаълум сабаблар туфайли тухтаб колган. Археологик казишмалар пайтида сарой хоналарида устунларнинг тошдан ясалган тагкурсилари хамда грифон-бургут бошли хайкаллар ясаш учун мулжалланган катта ганч колипи топилган [Рапопорт: 141, 156; 140, 142]. Грифонлар сарой устунларининг юкори кисмини безатишга керак булиб, бу санъат намуналари Олд Осиё ва Эроннинг маданий таъсири окибатида Хоразмда пайдо булган.

Ахамонийлар даврида Хоразм вохасида оромий алифбосига асосланган ёзув таркалади. 22 та харфдан иборат оромий ёзуви кадимги форс миххатларига нисбатан узлаштириш учун кула й эди. Кичик Осиёдан Шимоли-гарбий Х,индистонгача купдан-куп кабилалар ва элатларни бирлаштирган йирик Ахамонийлар давлатида оромий тили алока, маъмурий бошкарув ва иш юритиш сохаларида асосий тилга айланган [Ртвеладзе:

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

8]. Маълумки, оромий ёзуви илк намунаси Хоразм вохасининг шимолий чегараларида жойлашган Катта Ойбуйиркалъасида топилган.

Шу билан бирга, Эрон, Сугд ва Хоразмда "Авесто" йил хисоби ва таквимига асосланган куёш таквимидан фойдаланиш бошланган [Лившиц: 220, 232]. ^адимги римлик тарихчи Квинт Курций Руф хабар беришича, Ахамонийлар сулоласидан охирги форс подшоси Доро III давридаги байрам маросимларида "форслар йил кунларининг умумий сонига оид" 365 та успирин иштирок этган [Квинт Курций Руф: 10].

Юкорида Хоразмнинг тасвирий санъатидаги Эроннинг маданий таъсири кайд этиб утилган булса, ушбу мисолда эса, аксинча Урта Осиё маънавий анъаналарининг Эрон маданиятида намоён булишини, шубхасиз куриш мумкин. Демак, узаро алокалар асосида турли кадимги халкларнинг маънавий маданияти бойитилган. Ахамонийлар даврида Хоразм вохаси маънавий маданиятининг тараккиётига сиёсий омиллар таъсир килган.

Мил. авв. V аср охирлари-IV аср бошларида Хоразм вохасида ибодат марказлари вужудга келган. Улар Элхарас, ^уйкирилганкалъа, Говур 3, ^алъаликир 2 ва Катта Ойбуйиркалъада урганилган. Ибодатхоналарнинг пайдо булишини Хоразмнинг давлатчилик тизимининг ривожланиши ва сиёсий институтларнинг шаклланиши белгилаб берган. Ибодатхоналар ва кохинлар, ^адимги Шарк мамлакатлари сингари, Хоразм давлатининг маданий ва сиёсий хаётида мухим урин эгаллаганлигини тахмин килиш мумкин. Ибодатхоналар ер-мулклар ва чорва подаларига эгалик киларди, кохинлар бошкарув ва хукукий масалалари билан шугулланганлар [Болелов: 74, 75]. Энг мухими ибодатхоналар кадимий илм-фан марказларига айланганлар. Уларнинг айримлари ^уёш, самовий жисмлар харакат килишларини кузатиб турадиган махсус бино-расадхона вазифасини бажарганган.

Хулоса килиб, шуни айтиш мумкинки, Хоразм вохасининг кадимги давр ва илк урта асрлар маънавий маданияти турли омиллар асосида тараккий этган. Ибтидоий жамият даврида (неолит, бронза асри) иктисодий ва ижтимоий омиллар воха ахолисининг турмуш тарзи ва дунё карашларини белгилаб бериб, амалий куникмалар хамда хаёлий, мифологик тасаввурларнинг шаклланиши ва ривожланиши хаётий зарур машгулотлар, хужаликлар, ички ва ташки ижтимоий алокалар, ураб олган мухит хакидаги билимларга, руй берган вокеалар сабабларининг аниклаш заруриятига асосланган (омадли улжа ва аксинча, муваффакиятсиз ов, озик-овкатнинг мул-куллиги ва унумсизлик, табиий офатлар, фойдали ёки зарар келтирувчи ходисалар, хавф, тахдид, куркинч ва х.к.). Ушбу карашлардан ибтидоий эътикодлар келиб чиккан. Ибтидоий жамият даври Хоразм вохасида тотемизм ва сехргарлик, арвохларга, оловга ва табиий кучларга сигиниш шулар жумласидандир.

^адимги давлатчилик ва шахарсозлик маданияти тараккиёти даврларда, ижтимоий-иктисодий муносабатлар мураккаблашиб, маънавий маданият ривожида таъсир курсатувчи омил сифатида этник ва сиёсий жараёнлар катта урин эгаллайди. Хужалик ва хунармандчилик сохалари, иктисодий фаолиятининг янги шакллари, билимлар ва тажрибанинг усиб бориши, ташки алокаларнинг кенгайиши, моддий ва маънавий маданият мазмунини бойитиш учун асос булиб хизмат килган. Ушбу замонларда йирик марказий ибодатхоналарнинг пайдо булиши давлат сиёсати билан богланган, этник жараёнлар ахолининг дунёвий ва диний карашларнинг ривожланишидаги узгаришларни белгилаб берган.

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Сагдуллаев А. С., Матякубов Х. К проблеме происхождения глинобитно-сырцовой архитектуры в Хорезме// Вестник Национального университета Узбекистана. Ташкент, 2013. Спец. выпуск.

2. Аскаров А. ^адимги Хоразм тарихига оид баъзи бир масалалар// Узбекистон этнологияси: Янгича карашлар ва ёндошувлар. Тошкент, 2004.

3. История государственности Узбекистана. Ташкент: "Узбекистан", 2009. Т. I. С. 106126; Хорезм в истории государственности Узбекистана. Ташкент: "Узбекистон файласуфлари миллий жамияти", 2013.

4. Вайнберг Б. И. Памятники куюсайской культуры// Кочевники на границах Хорезма. Тр.ХАЭЭ. М., 1979. Т. XI. С. 45-52; уша муаллиф. Скотоводческие племена в древнем Хорезме// Культура и искусство древнего Хорезма. М.: Наука, 1981.

5. Вишневская О. А., Рапопорт Ю. А. Городище Кюзели-гыр. К вопросу о раннем этапе истории Хорезма//ВДИ. М., 1997. № 2.

6. Яблонский Л. Т. Проблема формирования культуры саков Южного Приаралья//СА. М., 1991. № 1.

7. Сагдуллаев А. С., Матякубов Х. К проблеме происхождения глинобитно-сырцовой архитектуры в Хорезме.

8. Геродот. История. В девяти книгах/Пер. Г.А.Стратановского. Л.: Наука, 1972. Кн. III.

9. Вишневская О.А., Рапопорт Ю. А. Городище Кюзели-гыр. К вопросу о раннем этапе истории Хорезма//ВДИ. М., 1997. № 2.

10. Страбон. География. В 17 книгах/ Пер. Г.А.Стратановского. М. Л.: Наука, 1964. Кн. XI. 8.

11. Балахванцев А.С. Отделение Хорезма от государства Ахеменидов// Хорезм в истории государственности Узбекистана. Ташкент, 2013.

12. Рапопорт Ю.А., Лапиров-Скобло М. С. Раскопки дворцового здания на городище Калали-гыр 1 в 1958 г.// МХЭ. М., 1963. Вып. 6. ; Рапопорт Ю. А. Святилище во дворце Калалы-гыр 1// Прошлое Средней Азии. Душанбе, 1987.

13. Ртвеладзе Э.В, Лившиц В. А. Памятники древней письменности. Ташкент: "Узбекистан", 1985.

14. Лившиц В.А. "Зораострийский" календарь//В кн.: Бикерман Э. Хронология древнего мира. М., 1975.

15. Квинт Курций Руф. История Александра Македонского/ Пер. и примеч. под ред. В.С.Соколова. М.: МГУ, 1963. Кн. III, 3.

16. Болелов С.Б. Древнехорезмийское государство. Социально-экономический аспект// Хорезм в истории государственности Узбекистана. Ташкент, 2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.