Научная статья на тему 'БРОНЗА ДАВРИ ШИША БУЮМЛАРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР'

БРОНЗА ДАВРИ ШИША БУЮМЛАРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

207
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шиша / бронза даври / Кўкча 3 / Сополлитепа / Жарқўтонда / Бўстон VI / Бўстон VII / Замонбобо / шаффоф / рангли шиша / мунчоқ / мозорқўрғон. / glass / Bronze Age / Street 3 / Sopollitepa / Jarqoton / Boston VI / Boston VII / Zamonbobo / transparent / colored glass / beads / tomb-fortress

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Сурайё Бобомуратовна Маматалиева

Ушбу мақолада шишанинг пайдо бўлиши, Ўрта Осиѐда бронза даври хўжаликларида биринчи шишанинг мунчоқ ҳолатида топилиши, Жанубий Ўзбекистон ва Зомонбобо маданиятларидан ўрганилган дастлабки шишалар ҳақида маълумот берилади. Ўрганилган даврда халқларнинг маданий алоқаларини ўрнатиш ва мустаҳкамлашда шиша ҳам муҳим вазифани бажаргани келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article provides information about the origin of glass, the discovery of the first glass in the form of beads in the Bronze Age farms in Central Asia, the first bottles studied in the cultures of Southern Uzbekistan and Zomonbobo. It is noted that glass also played an important role in establishing and strengthening cultural ties between nations during the period under study

Текст научной работы на тему «БРОНЗА ДАВРИ ШИША БУЮМЛАРИ ҲАҚИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР»

БРОНЗА ДАВРИ ШИША БУЮМЛАРИ ХДКВДА АЙРИМ

МУЛОХДЗАЛАР

Сурайё Бобомуратовна Маматалиева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Тарих кафедраси

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада шишанинг пайдо булиши, Урта Осиёда бронза даври хужаликларида биринчи шишанинг мунчок холатида топилиши, Жанубий Узбекистон ва Зомонбобо маданиятларидан урганилган дастлабки шишалар хдкида маълумот берилади. Урганилган даврда халкларнинг маданий алокаларини урнатиш ва мустахкамлашда шиша хам мухим вазифани бажаргани келтирилган.

Калит сузлар: шиша, бронза даври, Кукча 3, Сополлитепа, Жаркутонда, Бустон VI, Бустон VII, Замонбобо, шаффоф, рангли шиша, мунчок, мозор-кургон.

ABSTRACT

This article provides information about the origin of glass, the discovery of the first glass in the form of beads in the Bronze Age farms in Central Asia, the first bottles studied in the cultures of Southern Uzbekistan and Zomonbobo. It is noted that glass also played an important role in establishing and strengthening cultural ties between nations during the period under study

Keywords: glass, Bronze Age, Street 3, Sopollitepa, Jarqoton, Boston VI, Boston VII, Zamonbobo, transparent, colored glass, beads, tomb-fortress.

КИРИШ

Урта Осиёда дехдончилик маданиятининг пайдо булиши эрамиздан аввалги 3-2 минг йилликларга тугри келади. Айнан эрамиздан аввалги 3-минг йилликнинг иккинчи ярми, 2-минг йилликнинг биринчи ярмида Амударёнинг юдори дисмида ахоли пунктлари пайдо була бошлаган. Бу ерлик ахоли Бадахшон ёдутини (лазурит) излаб топиш ва сотиш ишларида иштирок этарди. Шунингдек улар билан Х,индистондаги Хараппа маданияти уртасида уша даврдаёд алодалар мавжуд булган. Эрамиздан аввалги 2-минг йилликда хднд-эрон (орийлар)

May, 2022

887

кабилаларининг Урта Осиё худуди ва унга тутушган сахролар оркали жанубда Х,индистон, жанубий-шаркда Мидия ва Форс давлати, шаркда Шаркий Туркистон сари миграцияси юз берган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дехконларнинг кадимий масканларидан булган Зарафшон вохасидаги Замонбобо худудида уй хайвонларининг суяклари, бугдой ва арпа донлари, тошдан ясалган дехкончилик ускуналари топилган. Панжикентдан унча узок булмаган Саразм кишлоги атрофида энеолит ва бронза даврига оид дехкончилик маскани топилган булиб, унинг худуди 90 гектардан зиёдрок майдонни камраб олади. Кадимий дехкончилик масканлари Сурхондарёда -Сополлитепа ва Жаркутонда хам топилган. Хоразм худудида топилган ва бронза даврига оид булган археологик ёдгорликлар Тозабогёб дехкончилик маданияти номини олган. Кукча, Кават-3 дехкончилик масканлари 2-минг йилликнинг урталарида вужудга келган. Бу ерда кадимий каналлар мавжуд булгани аникланган.

Урта Осиёдаги энг кадимги шиша мунчоклар куринишида милоддан аввалги II минг йилликка оид бронза даври ёдгорликларини казиш, урганиш жараёнида топилган. Мунчоклар дехкончилик, сополлар ясаш билан шугулланган кабилалардан хам, Андронова маданияти кабилалари гурухига кирувчи чорвадор- дехкон жамоаларида хам турли безак сифатида фойдаланилган. Биринчи шиша мунчоклар Урта Осиёда америка экспедицияси рахбари Р.Пампелли Анау тепаликларида олиб бораётган казишмалар чогида аникланди. Иккита тешикли ёркин яшил шишадан тайёрланган шиша мунчоклар Номозгох VI боскичи, яъни милоддан аввалги II минг йилликнинг 2-ярми билан даврлаштирилди.

Бошка яна бир ёркин мовий ранг мунчоклар шодаси В.М.Массон томонидан милоддан аввалги II минг йиллик охири- I минг йиллик бошлари билан аниклаштирилган Анау IV ёдгорлигидан топилган. Жанубий Туркманистон дехкончилик маданияти ёдгорликларидан сунгги бронза даврида шиша мунчоклар топилиши тасодиф эмас, балки бу худудлар Кддимги Шарк сивилизациясига кушни булгани учун айнан бронза даври охирида бундай топилмалар аникланган. Бу маданиятлар узаро алокалар олиб боргани хам куриниб турибди. Сунгги бронзанинг бу даврида Урта Осиёнинг шимолий худудларидаги турар жой ва кабристонларида хам таркала бошлаган. Хоразм вохасидаги

May, 2022

888

милоддан аввалги XIII- XI асрлар билан даврлаштирилган Кукча 3 кабристонидан олимлар жами 74 та кабр урганишган. Шундан 5 та кабрда шиша мунчоклар топилган. Тау- Тара кабристонида(Козогистон) хам шундай холат кузатилади ва бу уша даврда шиша ва шиша массасининг киймати билан белгиланади. Шиша кимматбахо махсулот хисобланган. Бу ердан топилган мунчоклар ёркин кук шиша пастасидан узунчок синик бурчакли шаклда ясалган. М. Итина хулосасига кура шишадан ясалган махсулотлар анча кадимий булгани сабабли, куп кисми ёмон сакланиб колган.

Умуман олганда, бронза даврида Урта Осиё, Тянь- Шан ва Коратог этаклари (Жанубий Туркманистон) куплаб ёдгорликларида шиша мунчоклар топилган ва шиша бронзадан ясалган безаклар, такинчоклар билан бир хил даражада фойдаланилган. "Зарафшон вохасидаги Зомонбобо кабристонидан топилган шиша топилмалар асосида Урта Осиёда шиша милоддан аввалги II минг йилликда пайдо булган, эхтимол бундан хам кадимийрок даврга борар"-деган хулосага келади олимлар. Е.Кузмина Замонбобо кабристонида казишмалар, урганишларини давом эттириб, шиша буюмлар Урта Осиёда милоддан аввалги III минг йиллик охири - II минг йиллик биринчи ярмидан таркала бошлаган деб хисоблайди.

Урта Осиёда турли рангдаги шиша мунчоклар топилган булса-да, шиша мунчокларнинг рангида мовий- яшил, окиш рангдаги шишалар устунлик килади. Аммо шиша ясалган вактдан буён анча узок давр утгани, колаверса, тупрок остида сакланганини хисобга олинса уларнинг асл рангини аниклаш хам олимлар учун кийинчиликлар тугдиради. Бу даврдаги шиша мунчокларнинг деярли барчаси шакли силиндрсимон, ковургали ва мухими кичкина эканлигини хисобга олиб шиша киммат булгани тахмин килинади. Колаверса, шакл ва таркибидаги ухшашлик Урта Осиёда шиша ясовчи марказ ягона жойда булган деган хулоса келиб чикади.

ХУЛОСА

Изланишлардан шу хулоса келиб чикадики, Урта Осиёдаги энг дастлабки шишидан ясалган артефакт буюмлар Жанубий Туркманистон худудининг урта бронза даври ёдгорликлари(Анау ва Намозгох VI)дан топилган. Сунгги бронза даврига келиб бутун Урта Осиё худуди буйлаб кенг таркалган. Энг ёркин намуналари Анау ^(Жанубий Туркманистон), Сополлитепа, Жаркутон, Бустон VI(Жанубий Узбекистон), Дашли III (Шимолий Афгонистон) каби сунгги бронза даври

May, 2022'

889

ёдгорликларидан топилган. Айникса, Бустон VI ёдгорлигидан шиша ва шиша пастасидан ясалган мунчокларнинг куплаб намуналарининг топилиши ушбу минералнинг кучманчи дашт кабилалари(Сруб ва Андронова) томонидан кенг фойдаланилганлигини курсатади. Шаффоф ва турли рангли шиша махсулотлар Урта Осиёда бронза ва илк темир даврларида халклар уртасида маданий алокалар йулга куйилган ва махсулотлар айирбошланганини курсатади. Натижада шиша буюмлар кенг худудларга таркалган.

REFERENCES

1. S с h m i d t H. The archaelogical Excavations in Anau and Old Merv,B км:R. Pumpelly: .Explorations in Turkestan", 1904, Vol. I;1908. p. 161, fig. 332, pi. 41, 18.

2. M a с с о н В. M. Расписная керамика Южной Туркмении по раскопкам Б. А. Куфтина, ТЮТАКЭ, т. VII, 1956, стр. 312.

3. M а с с о н В. М. Древиеземледельческая культура Маргианы, МИАСССР, JV» 73, 1959, стр. 98.

4. И т и н а М. А. Раскопки могильника тазабагьябской культурыКокча-3, Материалы Хорезмской экспедиции, т. 5, 1961,стр. 86—89.

5. Абдуразаков А.А., Безбородов М.А., Заднепровский Ю.А. Стеклоделие Средней Азии в древности и средневековье. Ташкент, 1963. С. 76.

6. К у з ь м и н а Е. Е. Могильник Заман-Баба, СЭ, 1958 № 2, стр. 30—31.

7. Маматалиева С. Glass Medallions of the Early Middle Ages of Termez. EUROPEAN JOURNAL OF LIFE SAFETY AND STABILITY (EJLSS) 15, P. 5357.

8. Маматалиева С. Термизнинг илк урта асрлар даври шиша медальонлари. "Таълим фидойилари" илмий- услубий журнал 1 (3), 552-561.

May, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.