Научная статья на тему 'МУНЧОҚЛИТЕПА ЁДГОРЛИГИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ'

МУНЧОҚЛИТЕПА ЁДГОРЛИГИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Парманов Ш.Э.

Мунчоқлитепа ёдгорлиги Чироқчи тумани Эски Лангар қишлоғининг шимоли-шарқий қисмида жойлашган бўлиб, шимоли-шарқ томони Ҳукаксой сойи, шимоли-ғарб томони Эски Лангар дарёси ва жануб томони Эски Лангар қишлоғи билан ўралган. Мунчоқлитепа ёдгорлигида археологик қазишма ишлари амалга оширилмаган. Шунинг учун ёдгорлик иккита алоҳида-алоҳида тепаликдан иборат бўлганлиги учун шартли равишда Мунчоқ I ва Мунчоқ II га ёдгорликларига ажратилди. Мунчоқ I нинг майдони тахминан 3,5 – 4 гектарни ташкил қилади. Мунчоқ II эса тахминан 5 – 6 гектардан иборат. Ҳар иккала тепани сунъий хандак ажратиб туради. Мунчоқлитепа ёдгорлиги ҳудудида олиб борилган дастлабки кузатув ва қазув ишлари натижаларидан ёдгорлик ўрта асрлар даврига оид кулолчилик маркази бўлганлигини кўриш мумкин. Ёдгорлик ҳудудидан бир қанча ўчоқларнинг ўрни ва сопол қасмоқ ёки сопол шлакларни учратиш мумкин. Шунингдек, ёдгорликнинг ёнида жойлашган Эски Лангар ота тепалигининг ён қисмидан кулолчилик хумдони ва атрофида қизил тупроқ мавжудлиги бу ерда кулолчилик устахонаси бўлганлигини кўрсатади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МУНЧОҚЛИТЕПА ЁДГОРЛИГИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ»

МУНЧОКЛИТЕПА ЁДГОРЛИГИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДКЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Парманов Ш.Э.

Тарих факультеты декан муовини, Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университеты. https://doi.org/10.5281/zenodo.11174795 Мунчоклитепа ёдгорлиги Чирокчи тумани Эски Лангар кишлогининг шимоли-шаркий кисмида жойлашган булиб, шимоли-шарк томони Хукаксой сойи, шимоли-гарб томони Эски Лангар дарёси ва жануб томони Эски Лангар кишлоги билан уралган. Мунчоклитепа ёдгорлигида археологик казишма ишлари амалга оширилмаган. Шунинг учун ёдгорлик иккита алохида-алохида тепаликдан иборат булганлиги учун шартли равишда Мунчок I ва Мунчок II га ёдгорликларига ажратилди. Мунчок I нинг майдони тахминан 3,5 -4 гектарни ташкил килади. Мунчок II эса тахминан 5 - 6 гектардан иборат. Х,ар иккала тепани сунъий хандак ажратиб туради. Мунчоклитепа ёдгорлиги худудида олиб борилган дастлабки кузатув ва казув ишлари натижаларидан ёдгорлик урта асрлар даврига оид кулолчилик маркази булганлигини куриш мумкин. Ёдгорлик худудидан бир канча учокларнинг урни ва сопол касмок ёки сопол шлакларни учратиш мумкин. Шунингдек, ёдгорликнинг ёнида жойлашган Эски Лангар ота тепалигининг ён кисмидан кулолчилик хумдони ва атрофида кизил тупрок мавжудлиги бу ерда кулолчилик устахонаси булганлигини курсатади.

Урта Осиёнинг барча худудларида булгани каби Мунчоклитепа ёдгорлигида олиб борилган казишмалар жараёнида шу нарса аникландики, унинг курилишида хам асосан пахса, пахса блоклари, хом ва пишик гиштдан курилган. Мунчоклитепа ёдгорлигининг курилиши турли даврларда курилган кисмлардан иборат.

Мунчоклитепа ёдгорлигининг Мунчок-1 тепалигида олиб борилган казишмаларда 1 метр калинликда сакланиб колган пахса девор очиб урганилди. ^азилманинг шарк томони кенгайтирилиши натижасида биринчи девордан 2 метр шаркда иккинчи деворнинг урни хам очилди. Уз урнида, пахса жуда мустахкам курилган. Девор курилишида бир вактнинг узида хом гишт, пахса, хамда пахса блокларидан фойдаланилган. Деворнинг ташки томони охак ёки алебастер билан кумсувок килинган.

Шаркий деворнинг шимол томонидан пахса блоклар кузга ташланади. Пахса блокларининг улчамлари 80х100х50 см. булиб, унинг таг кисмида хом гиштдан терилган девор колдиги очилди. Ушбу хом гиштнинг улчамлари 50х25х10 см.га тенг. Бундай деворлар куриш илк урта асрларга келиб бутун

СyFд хyдyдидa кенг тaркaдa бошлaйди.

VII-VIII aсрлaргa келиб Typap-жой кyрилишидa СyFднинг бaрчa хyдyдлaридa пaхсa кaторлaри орaсигa 1 - 3 кдтор хом Fишт териш, пaхсa Ba хом Fиштни нaвбaт билaн териш aсосий курилиш тизимигa aйлaнгaн. Бyндaй курилиш услубини биз Афросиёб, Пaнжикент, Пойкенд кaби йирик мaркaзлaрдaгинa эмaс, бaдки деярли бaрчa илк yртa aср кyрилишлaридa куришимиз мумкин [1].

Хyсyсaн, VII - VIII aсрлaргa оид тyрaр-жой колдикдaри Афросиёбнинг сaрой деворлaри aсосaн пaхсa блоклaрдaн терилиб, yлaр орaсигa Fишт терилганлиги Х.Г.Ахyнбaбaев томонидaн кyзaтилгaн [2]. У Пaнжикентдa VII aср охири - VIII aср биринчи ярмигa тегишли зодaгонлaр хонaдони очилгaндa тyрaр-жой комплекси деворлaридa пaхсa блокдaри орaсигa 1 - 3 кдтор хом Fишт терилгaнлигини aникдaгaн [3].

Шунингдек, В.Л.Воронинa томонидaн Пaнжикент тyрaр-жойлaри курилиши yргaнилгaндa, хонa деворлaри кyрaмa тaрздa 51-52х25х10-11 см yлчaмдaги хом Fиштдaн хaмдa бaдaндлиги 1 м, узунлиги 0,9 м бyлгaн пaхсa блоклaридaн курилган. Айрим хонaнинг деворлaри эсa 48х24х9 см yлчaмдaги хом Fиштдaн терилган булиб, yндa жойлaшгaн пaндyс деворлaри пaхсa блокдaн килингaн. Шу билaн биргa, бaъзи бир хонaдaр деворлaри яхлит пaхсaдaн кyрилгaнлигини тaъкидлaгaн [4].

Мунчоклитета ёдгорлигининг Мунчок-2 тепaдигидa олиб борилган кaзишмaдaрдa хдм пaхсaдaн хдмдa пишик Fиштдaн курилган девор колд^и очилди. Шунингдек, ушбу кaзилмaдa пишик Fиштдaн жyдa мyстaхкaм килиб терилган девор колд^и очиб урганилди. Ушбу девор 33,5х22х4 см. хaжмдaги пишик Fиштдaн терилгaн булиб, деворнинг ички Ba тaшки томонлaридaн гaнч-aдбaстер билaн 3 - 5 см кaдинликдa силлик килиб сyвaдгaн. Бyндaн тaшкaри, кaзилмa дaвомидa бaрчa кaтлaмлaрдaн пишик Fишт вa Fишт бyлaкдaри чикди. Пишик Fиштлaрнинг хджми тyрличa: 29,5х15х5,5 см; 23х23х5 см; 28х14х5 см. Бyндaн куриниб турибдики, Мyнчокдитепa ёдгорлиги aхолиси курилиш вa меъморчилик учун ушбу пишик Fиштлaрдaн фойдaдaнгaн.

Урта Осиё хyдyдидa пишик Fиштлaрдaн курилиш мaтериaди сифaтидa фойдaдaниш VIII aср yртaдaридaн бошлaнгaн булиб, бyнгa aд-Истaхрий aсaри келтирилгaн, Абу Муслим томонидaн бунёд этилган иншоотни мисол килиб келтириш мумкин [5]. Дaстлaб пишик Fишт фaкaт шaхдрлaрдaги aсосий бинолaрни кyришдa ишлaтилгaн, холос. IX - X aсрлaрдaн бошлaб пишик Fишт aсосий курилиш мaтериaдигa aйлaнди. Бyндaн куриниб турибдики, Мунчок-1 ёдгорлиги кyрилишидa пишик Fиштлaр yчрaмaслигини хдсобга олиниб, ушбу

ёдгорлик илк урта асрларда курилган дейиш мумкин.

Фикримизча, Мунчок-1 ёдгорлигида V - VI асрларида, яъни илк урта асрларда дастлабки кишлок макони шаклланган булиб, бу ерда хаёт тахминан араблар истилосигача давом этган ва мана шу истило даврида бу кишлок вайронага айланган булиши мумкин. Мана шу вайронага айланган кишлок харобалари IX - X асрдан бошлаб Мунчок-2 ёдгорлиги худудида шакллана бошлаган. XI - XII асрлар Мунчок-2 ёдгорлигининг гуллаб-яшнаган даврига тугри келади. Мунчок-2 ёдгорлигида хаёт тахминан мугуллар истилосигача давом этган ва мана шу истило даврида бу кишлок ёкиб юборилиб, вайронага айланган.

Ушбу ёдгорликни урганиш жараёнида вохада антик даврдан бошлаб ахоли утроклашиб, илк урта асрларда ахоли яшайдиган уй-жойлар сони купая бошлайди. Урта асрларга келиб, ёдгорликларнинг майдони кенгаяди. Ишлаб чикариш ва хунармандчилик ривожланади. Ушбу ёдгорликлар микровоханинг урта асрлар давридаги энг йирик ёдгорликлари хисобланади.

Адабиётлар:

1. Кубаев С. Илк урта аср Сугд курилиш маданиятида пахсанинг урни // Узбекистон археологияси. 2014. - №1 (8). - Б. 123.

2. Ахунбабаев Х.Г. Дворец ихшидов Согда на Афрасиабе. - Самарканд, 1999. - С. 12 - 14.

3. Маршак Б.И., Распопова В.И., Шкода В.Г. Материалы Пенджикентской археологической экспедиции. Вып.4 // Отчёт о раскопках городища древнего Пенджикента в 2001 г. - Душанбе, 2002. - С. 12 - 13.

4. Воронина В.Л. Древняя строительная техника Средней Азии // Архитектурное наследство. - М., 1953. №3. - С. 110 - 112.

5. Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т. 1. - М., 1939. - С. 172.

6. Фуенсанта, Д., & Муминов, О. (2022). Erkurgan/Naxshab y el final de la protohistoria de Sogdia. Значение цифровых технологий в изучении истории Узбекистана, 1(01), 10-14. https://doi.org/10.476897.v1i01.13305

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.