Научная статья на тему 'ХЎЖА ИЛҒОР ОТА ҚАБРИСТОНИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ ХУСУСИДА'

ХЎЖА ИЛҒОР ОТА ҚАБРИСТОНИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Парманов Шокир Эшбоевич

Хўжа Илғор ота қабристони–Яккабоғ тумани Совуқ булоқ МФЙ ҳудудида жойлашган. Қабристоннинг умумий майдони 17 гектар бўлиб, 0,21 гектари Хўжаилғор ота зиёратгоҳига тегишли. Қабристон худуди ҳозирги вақтда Яккабоғ тумани ободонлаштириш бўлимига тегишли. Марказий қисми тепалик бўлиб, тўғри тўртбурчак шаклда 220х250 м, баландлиги 7-8 м.га тенг.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХЎЖА ИЛҒОР ОТА ҚАБРИСТОНИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ ХУСУСИДА»

ХУЖА ИЛГОР ОТА ЦАБРИСТОНИДА ОЛИБ БОРИЛГАН АРХЕОЛОГИК ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ХУСУСИДА

Парманов Шокир Эшбоевич

УзМУ "Археология" кафедраси, укитувчи https://doi.org/10.5281/zenodo.12607446

Хужа Илгор ота кабристони-Яккабог тумани Совук булок МФЙ худудида жойлашган. ^абристоннинг умумий майдони 17 гектар булиб, 0,21 гектари Хужаилгор ота зиёратгох,ига тегишли. ^абристон худуди х,озирги вактда Яккабог тумани ободонлаштириш булимига тегишли. Марказий кисми тепалик булиб, тугри туртбурчак шаклда 220x250 м, баландлиги 7-8 м.га тенг.

1928 йили академик В.В.Бартольд маълум муддат Шах,рисабзда, Хужа Илгор кишлогида булиб, махдллий ах,олидан Амир Темурнинг ёшлик йилларидаги хдёт фаолияти тугрисида маълумотлар туплайди ва анчагина ривоятларни ёзиб олади [Е.Еафуров: 46].

Ёдгорликни КАТЭ томонидан (З.И.Усманова, А.С.Сагдуллаев [З.Усманова, А.Сагдуллаев: 13-21], Г.Я.Дресвянская [Г.Я.Дресвянская: 25-29; Г.Я.Дресвянская: 21-31], С.Б.Лунина [С.Б.Лунина: 126.]) бир неча марта тадкикот ишлари амалга оширилган. Мустакиллик йилларида УзРФА Археология тадкикотлар институти мутахассислари (1995 йилда Т.Ширинов [Д.К.Мирзаахмедов, Т.Ш.Ширинов, А.А.Анарбаев, М.Х.Исамиддинов: 78-82.], 2012 ва 2015-2020 йилларда А.Раимкулов) [А.А.Раимкулов, С.С.Суюнов, М.М.Саидов, А.Ю.Ражабов: 181.] лар томонидан бир канча казув ишлари амалга оширилган. Олиб борилган тадкикотлар натижасида ёдгорликдан топилган топилмалар V-VII, X-XII ва XVI-XIX асрларга тегишли эканлиги кайд килинган. Ёдгорликнинг асосий кисми кабристон эканлигини х,исобга олсак, казув ишлари кисман амалга оширилганлигини куришимиз мумкин.

Ёдгорлик худудининг асосий кисми кабристонга айлантирилган. Шу боисдан дастлаб турли даврларга оид казилган кабрларнинг усти ва ён атрофидан чикиб колган археологик материаллар йигиб олинди. Бу буюмлар асосан синган сопол парчалари ва х,ар хил улчамдаги гишт булакларидан иборат. Тепалик тугри туртбурчак куринишга эга булиб, тепаликнинг марказий кисми чукурлик куринишига эга эканлигини х,исобга олсак, тепалик кадимда калъа вазифасини бажарган булиши мумкин. Эски кабристоннинг урни эса шимоли-шарк томонида жойлашган. Бундан куриниб турибдики тепалик кадимги даврларда кабристон булмаган. Ёдгорликнинг шимоли-шарк кисмида эски кабр тошлари х,ам учраб туради. Ёдгорликнинг шарк ва шимоли-шарк томони бузилиб кетган. ^адимда шимоли-шарк кисмида эски масжид булган. Х,озирда мазкур масжид бузилиб кетган булиб, унинг урнида сунгги йилларда курилган мех,робнинг урни куриниб туради. Долган кисми бузилиб суфа килинган. Эски масжид урнида Сомонийлар даврига оид куплаб гиштларнинг учраши, бу ерда кадимдан масжиднинг мавжудлигидан дарак беради. Шунингдек, эски масжид атрофида 23 дона кадимги тут дарахти х,ам сакланиб колган.

Ёдгорликнинг гарб томонидан кадимги даврга оид шлак колдиклари ва синган сопол булаклари куриниб туради. Атрофидаги тупрок хдм куйган булиб, кизариб яъни ёнган ва пишган кизил тупрокдан иборат. Ана шу ерда казув ишлари амалга оширилди.

1-^азилма (Р-1)

Ёдгорликдаги биринчи казилма ёдгорликнинг гарб томонида олиб борилди. ^азилма 1,50 м га 2 м. хджмда очилди. Олдин бу ер тахминан 14-15 йил олдин Наврузхон Очилов

томонидан кабр учун казилган булиб, каттик катлам ва сопол шлакнинг булаклари чикканлиги сабабли казишни тухтатган. Чукурлиги 1 м.га якин. Ушбу чукурлик олди тозаланди ва казув ишлари амалга оширилди. 1 м. чукурлигида казилманинг гарб томонидан сопол шлакли хумдоннинг, бир кисми куринди. Хумдоннинг кичик бузилган кисми (туйнук) булиб, у ердан хумдоннинг ички кисми куриниб туради. Унинг ички кисми тахминан 1 м. диамертга эга булиб, ички кисми юмшок тупрокдан иборат.

^азилманинг шарк томонидан 1 м. чукурликдан сополдан ясалган тандир булаклари куринди. ^азилманинг чукурлиги 1,50 см.га етди. Шу чукурликдан 3 дона сополдан ясалган тандир булаклари чикди. Улардан бири 1,20 см чукурликда жойлашган, диаметри 40 см., иккинчиси 1 м. чукурликда жойлашган, диаметри 50 см.га тенг. Учинчиси деярли бузилиб булган.

Цазилма-1 нинг стратиграфияси куйидагича:

Биринчи катлам-калинлиги 15-20 см булиб, устки кисми сийрак чим билан копланган булиб, 1-чи ва 2-чи катламлар уртасида 2-3 см.ли чиринди катлам куриниб туради.

Иккинчи катлам-калинлиги 45-60 см булиб, куйган кизил тупрокдан иборат катлам булиб, майдаланган гишт, синган сопол парчаларидан ва сопол шлакнинг булаклари иборат.

Учинчи катлам-калинлиги 55-70 см булиб, кул аралаш куйган кизил тупрокдан иборат катлам. Бу катламдан 3 дона сополдан ясалган тандир булаклари чикди.

Биринчи тандир-1,50 см чукурликда урнатилган булиб анча купол куринишга эга. Тандир кулда ишланган булиб, ташки томонида бармок излари куриниб туради. Тепа кисми бузилиб кетган. Ичидан кисман кул колдиги ва синган сопол булаклари топилди.

Иккинчи тандир-ташки томонига кулда накш безак солинган. Нисбатан яхши ишланган. Тепа кисми бузилиб кетган. Ушбу тандир 1 м. диаметр таг курси устида курилган. Тандирнинг ичидан синган сопол парчалари, синган урчукбошнинг булаги ва кул колдиги чикди.

Учинчи тандир бузилиб кетган булиб, факат унинг изини куриш мумкин.

Туртинчи катлам-бу катлам каттик заранг булиб, кизил тупрокдан иборат. Фикримизча бу катлам супа булиши мумкин. Чунки 3-катламдан чиккан тандирлар ушбу супа устида курилган.

Тандирлар билан хумдоннинг уртасида 50 см.ли жой булиб, тандирларнинг олд кисми шарк томонда жойлашган.

^азилманинг кун ботиш гарб томонидаги хумдоннинг туйнук кисми тозаланди ва кенгрок очилди. Уша туйнук оркали хумдоннинг ички кисмида тозалаш ишлари олиб борилди. Хумдоннинг ички кисмидаги тупрок юмшок булиб, куйган кизил тупрокдан иборат. Ичида синган сопол булаклари ва кисман одам суяклари колдиги топилди. Хумдоннинг диаметри 2,30 м.га тенг булиб, баландлиги 1,75 м.га тенг. Хумдоннинг огиз кисми гарб томонда жойлашган. Афсуски, ёдгорлик кабристон ва атроф кабрлар билан тулганлиги сабабли хумдоннинг олд кисмини казиб очишнинг имкони булмади.

Хумдоннинг курилишига эътибор берилса, ён деворининг таг кисми 60 см булиб, тепага караб кискариб боради. Тепа кисми 30 см.га тенг. Пишик гиштдан курилган. Тепа кисми гумбазсимон килиб ёпилган. Атроф турт томонида 4 та туйнуги (муриси) бор. Хумдонда олов жуда юкори даражада ёнганлиги куриниб туради. Чунки хумдоннинг ички томони курилишда ишлатилган пишик гиштлари эриб, шлак х,осил килган.

Хужаилгор ота ёдгорлигида олиб борилган казишмаларда кулга киритилган топилмалар катламлар буйича ажратилди ва анологиялар келтирилди.

Хужаилгор ота ёдгорлигининг 1-казилмасидан топилган топилмалар бир канча синган сопол буюм парчаларидан иборат булиб, шунингдек, синган урчукбошнинг булаги топилди. Кулолчилик махсулотлари асосан лаган, тувак ва хумлардан иборат.

Лаганлар, асосан ок малла, кизгиш фон устига кора, малла, кизгиш ва яшил рангларда чизилган геометрик, гулли, баргли, нуктали тасвирлар билан безатилган. Идишларнинг орка юзаси эса асосан ок рангли ва рангсиз ангоб билан копланган. Лаганларнинг айримлари ута сифатли ялтирок сир билан копланган булса, улар ичида деярли ялтирамайдиган намуналари хам мавжуд. Уларга турли хил геометрик накшлар берилган. Идишлар уз шакли ва безак берилишига кура икки: сирланган ва сирланмаган гурухга булинган. Тайёрланиш техникасига кура эса улар кулда ёки кулолчилик чархида ясалган.

Лаганнинг таг кисми. 1-казилманинг 3-маданий катламидан 2-тандирнинг ичидан топилди. Диаметри 12-см. Ушбу топилма XI-XII аср билан даврланди [А.А.Раимкулов, С.С.Суюнов, М.М.Саидов, А.Ю.Ражабов: 80].

Лаган таг кисми. Диаметри 9 см. Ок фонли ичига кора жигарранг 3 та халка айлантириб безак берилган. 1-казилманинг 3-катламидан кул колдиклари орасидан топилди. Ушбу топилмага ухшаш лаганлар Тошкент ва Самаркандда XI асрнинг биринчи ярми-XII аср билан чегараланган [С.Р. Ильясова: 320].

Туваклар. Уларнинг типлари хам бир-бирига жуда ухшаш: 1) Деярли барчаси шарсимон шаклда. Унча йирик булмаган, киска буйинга эга, хамда идишнинг лаб кисмини четга томон бироз юмшок тортилганлигини куриш мумкин. Идишнинг лойи оч жигар рангида, ташки томондан айрим жойлари пушти рангдаги доглар билан копланган. 2) Тувакнинг жуда юпка деворли килиб ясалганлари булиб, унинг лаб кисми ташки томонга кескин Г-симон шаклда тортилган. Идишнинг лойи таркибида майда гипс ва кум учраши кузатилган. Ташки томонидан бирор-бир ранг (ангоб) билан копланмаган. 3) Унчалик катта булмаган, думалок шаклдаги, буйин кисми умуман булмаган ва лаб кисми ташки томонга бироз кайрилган. Идишнинг лаб кисми ташки томонидан махсус тароксимон асбоб билан тирналганга ухшаган накш туширилган. Худди шундай чизиш усули билан туширилган накш идишнинг елка кисмида хам учрайди. 4) Худди юкоридагидай думалок шаклга эга булган, лекин хажм жихатидан анча катта булган ва идишнинг лаб кисмидаги кесмасида учбурчак шаклдан ташкари копкокни урнаши учун жой колдирилганлиги куриниб турибди. Идишнинг елка кисми билан лаб кисми уртасидан унча йирик булмаган белбог утган.

Туваклар асосан чархда тайёрланган, ички кисмининг айримлари кулранг, баъзилари кук ранг билан сирланган. Лойи яхши тиндирилган юкори хароратда пиширилган.

Тувакнинг огиз кисми. 1-казилманинг 3-маданий катламидан 2-тандирнинг ичидан топилди. Диаметри 14 см. Ушбу топилма Тожикистон худуди ва Самарканддан топилган топилмаларга асосланиб, XII-XIII аср билан чегараланди [Бороффка Н., Бубнова М., Вайсгербер Г., Луц Й., Парцингер Г., Перницка Е., Старшинин Д., Циерны Я., Якубов Ю. 113; Соколовская Л.Ф. 263.].

Хумлар. Хумларнинг умумий шакли, тухумсимон куринишда булиб, уларнинг буйин кисмлари шакллари хилма-хилдир. Шулардан икки хили алохида ажралиб туради: 1) Тухумсимон шаклга эга булган хумнинг елка кисмидан тор буйинга, ва ундан профилида

валиксимон шаклдаги лаб кисмга утилади. Унинг юкори кисмидан бармок ёрдамида эзиш йули билан узига хос накш берилган 2) Иккинчи хум биринчисига нисбатан анча соддарок килиб ишланган. Бу идиш хам тухумсимон шаклга эга булиб, буйин кисми анча тор ишланган. Унинг лаб кисми ташки томонга кескин тортилганлиги туфайли профилида Г-симон шаклга эга. Уларнинг кичикрок шакли хумчалар хам хумларга ухшаш булиб, шакли шарсимон булган. Идишлар уз шакли ва безак берилишига кура икки: сирланган ва сирланмаган гурухга булинган. Тайёрланиш техникасига кура эса улар кулда ёки кулолчилик чархида ясалган.

Биринчиси, Хумнинг огиз кисми. 1-казилманинг 3-маданий катламидан 2-тандирнинг ичидан топилди. Устки кисми саргиш ангоб билан копланган, лойи яхши тиндирилган юкори хароратда пиширилган. Девори лаб кисмида-2,1 см, корин кисмида-0,8 см. Диаметри-26 см. Елка кисмига тугри чизик хамда бурчакли тулкинсимон чизиклар билан безак берилган. Таркибида майдаланган шамот кушилган. Ушбу топилмамиз Тожикистоннинг Кофирнихон худуди ва Самарканддан топилган топилмаларга асосланиб, X-XIV аср билан даврланди [Т.М.Атаханов: 211; Л.Ф.Соколовская: 280].

Иккинчиси, Лаб кисми тана кисмига нисбатан тик килиб ишланган. Лаб кисми алохида бугин билан ажратилган ва тулкинсимон чизикли безак мавжуд. Диаметри-28, деворининг калинлиги-0,9 см.га тенг [К.М.Байпаков, А.Н.Подушкин: 123].

Бундан ташкари тепалик устидан казилган кабрлардан чиккан турли хил кулолчилик буюмлари йигиб олинди. Улар кулда ва чархда ишланган, сирланган ва сирланмаган кулолчилик буюмларидир. Топилмалар ичида Темурийлар даврига оид турли хилдаги деворий кошинлар хам.

Олиб борилган археологик казишмалар натижасига кура, ёдгорликда йирик ишлаб чикариш маркази булган. Бунга мисол сифатида очилган йирик хумдоннинг урни, колдиклари ва ёдгорликнинг яна иккита жойида хумдонларни урни сакланганлигини киритса булади. Бундан ташкари уша хумдонлар атрофидан казилган кабрларда уларнинг атрофларидан бир канча мис шлак (эриган ва ярим чала эриган)ларнинг топилганлигинидан ёдгорликни ишлаб чикариш маркази булган деган хулосага келинди.

Х,озирча якуний хулосамиз шундан иборатки, Хужа Илгор Ота кабристонида топилган материалларга кура, камида VI асрдан бошлаб то-XV асргача хаёт узлуксиз давом этганлигини куриш мумкин. Лекин ёдгорлик бугунги кунда тулик кабристонга айлантирилганлиги казиш ишларини амалга оширишга тускинлик килади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Гафуров F. ва бошка. Яккабог тумани. Тошкент, 1997, 46-бет.

2. Усманова З.И., Сагдуллаев А.С. К изучению памятников Яккабагского района // Материалы по истории, историографии, археологии. Сборник научных трудов ТашГУ.-Ташкент. 1981. №582. -С. 13-21.

3. Дресвянская Г.Я. К районированию археологических памятников раннего средневековья (по материалам Яккабагского района). // ОНУ. 1985. №10. -С. 25-29.

4. Дресвянская Г.Я. Средневековые памятники в западной части Яккабагского района // Материалы по истории, историографии, археологии. Сборник научных трудов ТашГУ.-Ташкент. 1981. №582. -С. 21 -31.

5. Лунина С. Б. Города Южного Согда в VIII-XII вв. Ташкент: "Фан", 1984.

6. Мирзаахмедов Д.К, Ширинов Т. Ш., Анарбаев А.А., Исамиддинов М.Х. Историко-археологическое обследование селения Хужа Илгор. // ОНУ. 1996. №11-12. -С. 78-82.

7. Раимкулов А.А., Суюнов С.С., Саидов М.М., Ражабов А.Ю. Узбекистоннинг археологик ёдгорликлари каталоги. 5 том. ^ашкадарё вилояти. 1-кисм, Яккабог тумани.-Самарканд. УзРФА археология институти, 2013. -Б. 181.

8. Художестверрая культура ценьралной Азии и Азербайжана IX-XV веков. Том-1. Керамика .-Самарканд-Ташкент. 2011. -С. 80. Поливная чаша. XI-XII в. Северовосточное Семеречье.

9. Ильясова С.Р. 2008. Глазурованная керамика Шаша и Ферганы IX-начала XIII века: сравнительный анализ художественных традиций (по материалам Бинката-Ташкента и Ахсиката) рис.60. -Б.320.

10. Бороффка Н., Бубнова М., Вайсгербер Г., Луц Й., Парцингер Г., Перницка Е., Старшинин Д., Циерны Я., Якубов Ю. Исследования в районе древних разработок олова в северном Таджикистане (Мушисто Нитакфон) // Археологические работы в Таджикистане. Вып. XXVII.-Душанбе, 2000. рис-14.-С.113.

11. Соколовская Л. Ф. Неглазурованная керамика средневекового Самарканда как фактор экономики городского ремесла (по материалам городища Афрасиаб конца VII-начала XII вв.). Дис.кан.ис.наук.-Ташкент. 1995. рис. 2. -С. 263.

12. Атаханов Т.М. Отчет о работе нижне Кафирниганского отряда в 1985 г. // Археологические работы в Таджикистане. Вып. XXV.-Душанбе, 1994. рис-4. -С. 211.

13. Соколовская Л.Ф. Неглазурованная керамика средневекового Самарканда как фактор экономики городского ремесла (по материалам городища Афрасиаб концаVП-начала XII вв.): Дис.кан.ис.наук.-Ташкент. 1995. рис.20. -С. 280.

14. Байпаков К.М., Подушкин А.Н. Памятники земледельческо-скотоводческой культуры Южного Казахстана (I тыс.н.э.). - Алма-Ата: Наука, 1989. Рис. 41-46. таб.5. С.123.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.