Научная статья на тему 'БЎҒРАХОН МИНОРАСИ'

БЎҒРАХОН МИНОРАСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хакимниязов Жолмурза Хожабекович

Миноралар Шарқ архитектурасининг мураккаб сирли турларидан бири бўлиб, мусулмон давлатларидаги шахарнинг узвий наъмунасига айланган. Минора араблар тилидан таржималанганда «Машъала ёниб турган жой» ёки «Нур сочиб турган макон» деган маънони билдиради. Кўплаб минораларнинг юқориги томонидаги томи ёпиқ бўлган ритонда арксимон маъшала қурилган бўлиб, у ерда азончи намоз ўқишга чақирган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БЎҒРАХОН МИНОРАСИ»

БУГРАХОН МИНОРАСИ

Хакимниязов Жолмурза Хожабекович

^оракалпок давлат университети "Археология" кафедраси мудири т.ф.н., проф. https://doi.org/10.5281/zenodo.12606907

Миноралар Шарк архитектурасининг мураккаб сирли турларидан бири булиб, мусулмон давлатларидаги шахарнинг узвий наъмунасига айланган. Минора араблар тилидан таржималанганда «Машъала ёниб турган жой» ёки «Нур сочиб турган макон» деган маънони билдиради. Куплаб минораларнинг юкориги томонидаги томи ёпик булган ритонда арксимон маъшала курилган булиб, у ерда азончи намоз укишга чакирган.

Урта асрлардаги Хоразм миноралари ягона конструктив типга эга булиб-баланд, юмалок, юкори томонига караб ингичкалашиб боради. Миноранинг ингичкалашиб бориши унинг баркарорлигини таъминлаган. Бу жараённи ёдгорликларнинг узидан х,ам аник куриш мумкин. XI асрда Кухна Урганчда жойлашган 1011 йили курилган масжиднинг шимоли-гарбий томонида диаметри 9 м. минора колдиги сакланган. С.Хмелнийский Хоразм минораларини тадкикот килиб, агарда XI-XII асрлардаги Урта Осиё минораларининг жойлашувини маълум бир эмперик стандартга жавоб берган деб х,исобласак, Урганч минорасининг баландлиги тахминан Бухоро ва Узген минораларининг баландлиги билан бирдек, яъни 45 м. атрофида эдилар, - деган фикрни айтади.

1321-1336 йилларда бу ерда хукмронлик килган Хоразмдаги Олтин Урда х,окими ^утлуг-Тимур томонидан курдирилган Кухна Урганч минораси х,ам ушбу категория сирасига киради. Миноранинг тахминий баландлиги 62 м, юкори томони кескин ингичкалашиб борадиган конуссимон булиб, унинг умумий баландлиги сакланиб колган. ^утлуг-Тимур минораси XIV асрда эмас, балким XII асрда курилганлиги хдкидаги турли фикрлар учрашади.

Масалан, Н.Гражданкина тадкикотлари борасида унинг техник амалларининг XI-XII асрлардаги иншоотларнинг курилиш амаллари билан, хусусан, Бурана минораси, Мервдаги Мухдммад ибн Зайд масжиди ва Узгендаги махбара билан ухшашлигини таъкидлаб утади.

Мугуллар боскинидан сунг Урганчда сакланиб колган биноларни санаб утган урта аср муъаллифи битта минорани курганлигини айтиб утади. Бирок, «Мамун минораси» деб номланган илк даврга тегишли минорани казиш борасида, миноранинг XIII аср бошларида мугуллар боскини пайтида ёки янада эртарок зилзиладан кулаганлиги маълум булади. Бинобарин мугуллар тажовузкорлигидан сунг урта аср муъаллифининг атаб утган минораси «^утлуг-Тимур» минораси булиши мумкин.

Фикрга карши адабиётларда учрашадиган бошка урта аср миноралари хдкида кискача маълумот уларнинг меъморий тавсифномаси учун материаллар бермайди. Катта-бог кишлогида (Xоразм вилоятининг Xива тумани, урта асрдаги Савкан шах,ри билан тенглаштирилади) миноранинг тамал тоши топилган булиб, ушбу топилмаларга караганда XI-XII асрларга тугри келади. Диаметри 6 м. булган Xазарасп минораси Олтин Урда даврига киритилган. XI-XII асрларда курилган миноралар хдкида маълумотлар кам учраиди.

Бугрохон шахдрчасидаги калъанинг марказий кисмида ^ДУ археология гурух,и томонидан 1998 йил олиб борилган тадкикотлар натижасида, Xоразмшох даврига тегишли масжиднинг жануби-гарбий бурчаги томонидан (XI-XIII аср биринчи чораги) миноранинг колдиклари топилган. Миноранинг курилиши хусудига маълумот берадиган булсак,

аввалдан катта чукур козилган, сунг у калинлиги 2,8 м. булган дарёнинг ок кумлари билан никталган. Унинг устига 32-34x32-34x8 см.ли пишган турт бурчакли гиштлардан минора курилган ва миноранинг сакланиб колган кисмининг диаметри 9 м.ни ташкил этади. Миноранинг пастки булаги тахминан 7 м. баландликда, тепа кисми 0,65 м. баландликда сакланиб колган. Шунга асосланиб, минора мугуллар боскини вактида вайрон этилган деб тахмин килиш мумкин. Уша сабабли унинг толик дастгохини бахолаш кийин.

ХШ-ХIV асрларда ушбу минора урнида янги улчамлари 33-38x28-29x6-7 см.ли трапеция таризли пишган гиштлардан янгидан минора курилган ва гиштларни узаро бириктириш максадида гипс ишлатилган.

Янгидан такрорий курилган миноранинг сакланиб колган баландлиги 4,40 м.гача, асли диаметри 8 м.ни ташкил этади. Асосан икки катор гишт урилиши оркали миноранинг диаметри 10 см.га кенгаяди. Ундан юкори уч катор гишт курилиши миноранинг диаметри 5-6 см.га тораяди. Ушбу яруснинг диаметри 7 м.ни ташкил этади. Миноранинг юкорги юмалок кисми баландлик томон торайиб боради.

Минорадан тахминан 2,5 м. жануби-гарбий ва шимоли-гарбий томонида жойлашган икки устун базаси очилган. Устунлар курилишнинг иккинчи даврига тегишли хисобланади. Миноранинг атрофлари тулик казилган.

Минорани казиш вактида хар хил геометрик накшлар билан уйма таризда безатилган кулол ва гипсдан ишланган тахтайча синикларининг топилиши, унинг юкори кисмидан кулаб тушганлигини исбодлайди. Бу минора Хоразмшохлар даврига тегишли Кухна Урганчдаги ^утлуг-Тимур минораси сингари булган булса керак.

Машхур археолог олим С.П.Толстовнинг фикри буйича Бугрохон минораси Кухна Урганчдаги Маъмун минорасига якин туришини таъкидлаган.

Минорадаги тадкикот ишлари натижасида археологик топилмалар жамланмаси йигилди. Биринчи курилиш чизигидан буйинсиз тухумсимон куринишга эга булган хумларнинг булаклари чикди. Айрим булакларнинг ташки томонига бармок билан чизилган уйикчаларга эга булиб, уларнинг пастки булаги юмалок, нотекис. Идишнинг ташки девори ёркин ангоб билан сувалган. Ёркин ангобланган тубакларнинг эгри туткичларининг бир нечта наъмуналари топилди.

Кузалар - цилиндрсимон баланд буйинли, ташки томонига эгилган куринишда учрашади. Бирида сополдан яшил буёк билан копланган чирок булаги сингари керамикалар хам топилди. Жигар рангли ангоб билан копланган конуссимон товокларнинг булаклари мавжуд. Шунга асосланиб, умуман олганда ушбу керамика жамланмалари Х1-Х11 асрларга тугри келади. Иккинчи курилиш чизигидан олинган кулол идишлар бутунлай Олтин Урда даврига тегишли эканлиги аникланди. Урта аср Хоразм масжидлари ёнида курилган минораларнинг харобалари шуни курсатадики, улар бу курилиш учун махсус тайёрланган йирик трапеция таризли гиштлардан урилган ва каторлардаги богламларга мос равишда эх,тиёкорлик билан куйилган.

Умуман олганда, миноралар курилишини ривожлантириш жума ва махъалла масжидларининг узвий кисми сифатида давом эттирилган.

Хоразмшох давридаги жума масжиди ва турт монументаль миноралар Мисториан шахрида топилган. Масжид биноси жанубий шахдр дарвозаларидан унчалик узок булмаган ерда жойлашган. Кухна Урганчдаги Тошкалъанинг шимолий булимида топилган масжид колдиклари XI асрга тегишли. Масжиднинг шимоли-гарбий бурчагида минора мавжуд эди.

Миноралар конструкцияси, режалаштирилуви буйича хар хил хисобланади. Бутун мусулмон олами минораларини умумийлаштирувчи ягона омил - уларнинг функционал максади. Намозга чакиришга булган зарурлик илк марта Мадинада пайдо булган.

1937 йил профессор Л.Н.Воронин ислом олами минораларининг пайдо булиши ва таркалиши лойхасини ишлаб чикиб, VII асрда Сурияда пайдо булган миноралар бир томондан Миср, Магрибга, кейин Испанияга, иккинчи томондан Арабистон, Эрон, Урта Осиё ва Шимолий Х,индистонга таркалганлигини таъкидлаб утади.

Ташки куриниши буйича миноралар призматик, спиралсимон ва конус куриниши сингари типларга булинади. Урта Осиё минораларидан Бухородаги Калян (1127-1129 йй.), Вабкент (1196-1197 йй.), Кухна Урганч (1321-1336 йй.), хамда Эрондаги Биштам (1120 й.) ва Исфахондаги Сарбак (XII асрнинг охири) миноралари - конус типининг характерли наъмуналари хисобланади.

Л.Ю.Маньковская Урта Осиё минораларини типологик таснифлашнинг мухим белгисини танлов нуктаи назаридан куриб чикиб, асосан уларнинг иккита турини аниклайди:

1. Алохида турган миноралар. Улар масжид ёнида яки жамоат сигиниш мажмуасида жойлашган. Минора асосий курилишига киёсан маълум бир позицияни эгаллаган: масжид олдида, бурчагида (Чульбурджа, Башан, Дахистан масжидлари, IX-X асрлар; Бухорода -Калян, XII аср) ёки унинг олд томонининг марказда (IX аср масжидлари-Самарра, Каирдаги Ибн Тулун, XII аср - Рабаддаги Хасан масжиди ва бошкалар).

2. Миноралар йирик жамоат биноларининг узвий кисми сифатида, ягона конструктив ва декоратив асосда курилган (Маньковская, 1980, 122-123-бетлар). Турманистондаги Мисриана жанубий минораси, XIII аср бошларида Хоразмшох Мухаммаднинг буйруги билан курилган катта ховли масжидининг бурчагида курилган.

Xоразм миноралари иккинчи типга тегишли. Масалан, Кухна Урганчдаги минора 1011 йил катта ховли масжидининг шимоли-гарбий бурчагида курилган.

Бугрохон шахарчаси Xоразмшохлар давлатининг шимолий чегара худудида жойлашган марказий шахарлардан хисобланади. Шахар уч булимдан иборат булиб, марказий кисмида шахар масжиди, минора ва 6 х 7 м. куламдаги мавзолей урни очиб урганилди. Бугрохон минораси Xоразмшохлар даври миноралари усулида курилган. Бугунги кунда миноранинг сакланиб колган пастки булаги реставрацияга мухтож холда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Пугаченкова Г.А. Пути развития архитектуры Южного Туркменистана поры рабовладения и феодализма. Труды ЮТАКЭ, T. VI, - М. 1958. 66-67, 262-264 б.

2. Прибыткова A.M. Памятники архитектуры XI века в Туркмении. - М., 1955.

3. Xмельницкий С.Г. Между саманидами и монголами. (Архитектура Средней Азии XI -начало XIII вв.). - Берлин-Рига, 1996, 147-148 б.

4. Гражданкина Н.С. Древнюю строительные материалы Туркмении- Труды ЮТАКЭ, т. 8, - Ашхабад, 1958. 169-171 б.

5. Зотов В. В. О датировке мавзолея Кутлуг-Тимура. АСУ-1990, №7. 37-38 б.

6. Маньковская А.Ю., Булатова В. А Памятники зодчества Xорезма. - Т., 1978., 32 б.

7. Воробьева М.Г., Лапиров-Скобло М.С., Неразик Е.Е. Археологические работы в

Хазараспе в 1958-1960 гг. МХЭ, вып. 6, - М., 1963, 164-165 б.

8. Торебеков М.Т., Хакимниязов Ж.Х., Утепбергенов Ф. 2002. Работы Кунградского отряда. Археологические исследования в Узбекистане 2001 г.

- Ташкент, 2002.

9. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. - М., 1962.

10. Воронина А.И. Сооружения башенного типа в архитектуре Востока и их генезис. Труды САНИРИ, Вып. 1. Т., 1937.

11. Маньковская Л.Ю. Типологические основы зодчества Средней Азии. (IX-нач. XX вв).

- Т., 1980, 121-123 б.

12. Хакимниязов Ж.Х. Общественно-культовые и мемориальные сооружения средневекового Хорезма. АКД, - Некис. 1999.

13. Хакимниязов Ж.Х. Орта эсирлердеги Хорезмдеги жэмийетлик-сыйыныу х,эм мемориаллык курылыслар. - Некис «Илимпаз» 2023, 67-68 б.

14. Kakimniyazov J., Alimbetov A., Tolibaev M. Excavation in the town of Bogrokhan. British Journal of Global Ecology and Sustainable Development Volume-10, Nov., 2022 ^SN (E): 2754-9291.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.