Научная статья на тему 'ПУЛЬЖОЙ ЁДГОРЛИГИ МАҲАЛЛА ТУРАР ЖОЙЛАРИ'

ПУЛЬЖОЙ ЁДГОРЛИГИ МАҲАЛЛА ТУРАР ЖОЙЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Алимбетов Ансатбай Кеунимжаевич

Пулжой Қорақалпоғистон Республикаси Қунғирот тумани ҳудудида, Устюрт қирининг (чинк) жанубий шарқий тамонида жойлашган, Хоразмшоҳлар ва Олтин урда даврига тегишли ёдгорлик бўлиб, ўлчами 74х74 м. га тенг, кўҳна қўрғон (IX-XI аср) бўлиб, унинг пасти XI-XIII асрларда фаолият кўрсатган, ташқи мудофаа деворларига эга бўлмаган, мустаҳкамланмаган манзилгоҳ (рабод) кад кўтарган (100 га). Мудофаа деворлари ва миноралари кўнгурадор пахсадан тикланган, уларнинг асоси эса катта тош плиталардан ишланган пойдевордан иборат. Бу манзилгоҳнинг ғарбида катта қабристон жойлашган [Ш.Амиров: 207].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ПУЛЬЖОЙ ЁДГОРЛИГИ МАҲАЛЛА ТУРАР ЖОЙЛАРИ»

"MARKAZГY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARГ XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

ПУЛЬЖОЙ ЁДГОРЛИГИ МА^АЛЛА ТУРАР ЖОЙЛАРИ

Алимбетов Ансатбай Кеунимжаевич

Бердак номидаги ^оракалпок давлат университети, "Археология" кафедраси т.ф.ф.д.(РЬБ)

https://doi.org/10.5281/zenodo.12606688

Пулжой ^оракалпогистон Республикаси ^унгирот тумани худудида, Устюрт кирининг (чинк) жанубий шаркий тамонида жойлашган, Хоразмшохлар ва Олтин урда даврига тегишли ёдгорлик булиб, улчами 74х74 м. га тенг, кухна кургон (1Х-Х1 аср) булиб, унинг пасти Х1-ХШ асрларда фаолият курсатган, ташки мудофаа деворларига эга булмаган, мустахкамланмаган манзилгох (рабод) кад кутарган (100 га). Мудофаа деворлари ва миноралари кунгурадор пахсадан тикланган, уларнинг асоси эса катта тош плиталардан ишланган пойдевордан иборат. Бу манзилгохнинг гарбида катта кабристон жойлашган [Ш.Амиров: 207].

Алохида таькидлаш жоизки, мустахкамланмаган рабод кисмидаги уй-жойлар кичик тепаликлар устида жойлашган. Тепаликлар устида пойдевори тош плиталардан курилган 1, 2, 3 хонали курилишлар мавжуд. Бу холат кучаларни аник ва тугри шаклланишига имконият бермайди, окибатда Пулжойнинг айрим жихатлари Хоразмнинг марказий урбанизация зонасидан фаркли эканлиги куринади. Пулжойда махалла чегаралари хам аник кузатилмайди. Бу холат шахарнинг тузилиши ва курилиш хусусияти махаллий шароитга, жой рельефига мос деган фикрни беради. Лекин шунга карамай шахар меъморий курилишида урбанизациянинг таркибий кисмлари булган куплаб белгилар, жумладан, сопол пиширувчи хумдонлар, темирчилик устахоналари ва жамоат жойлари бунёд этилган.

Пулжойдаги янги ва сунгги археологик казишмалар профессор М.ШДдырниязов рахбарлигида 2012, 2014, 2015, 2016 йиллари олиб борилди.

Шу вакт мобайнида VIII, 1Х-Х казишмаларда 1, 3 ва 8 хонали турар жойлар очилди [ М.Ш. Кдырниязов: 130-131].

Сунгги йилларда Пулжойнинг 10 объектида казув ишлари ташкил этилди. Улардан I, IV, VIII, IX ва X деб шартли белгиланган манзилларда турар жойлар казиб очилди. Олинган маълумотлар урта аср шахарларининг узига хос курсаткичларини аниклаш имконини беради, янги, кимматли маълумотлар туплашга олиб келади М.Ш. [Кдырниязов, С.Сайпов...85-86].

I-казишма, Пулжой мугуллар давригача булган фаолиятдаги кургон аркининг жанубий-шаркида, мудофаа деворига якин худудда жойлашган. ^азишма ишлари 2004 йилда М.ШДдырниязов томанидан ташкил килинган. Тадкикот натижалари хисобот шаклида «Узбекистонда археологик тадкикотлар» ва «Очик варака» кундаликларида уз аксини топган. Ушбу жойда аникланган хоналарнинг улчами 5х4 метр ва ундан хам катта булиб, уларнинг тавсифи, топилган сопол буюмлар тахлили, суяк хамда курилиш катламлари таснифи махсус хисоботда кайд этилган. Тадкикот натижаларидан олинган моддий маданият топилмалари хронологик жихатдан Х-ХШ асрлар бошлари билан белгиланади [М.Ш.Кдырниязов, А.Ж.Искендерова.. .127-130].

2016 йилда Пулжой кургонида янгидан 3 та хона казиб очилди. Хоналар олдинги даврлар деворнинг ичкарисига мослаб унга ёпиштирилиб, тугри турт бурчаксимон шаклда курилган, уларнинг улчамлари бир-бирига якин. Бу каби хоналар кургон калъадаги буш майдонлардан сифатли фойдаланиш учун махсус ишланган булиши керак. Бу хоналарда пишик гиштлардан оддий курилган турт бурчакли учоклар мавжуд.

"MARKAZГY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARГ XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

1У-казишма мудим адамиятга эга булиб, бу объектда бир-неча йил давомида шадарнинг архитектура-топографик тизимида катта мавкега эга, улчамлари 40х28 м га, эга карвонсарой мажмуаси доимий казишлар натижасида очилди. Мажмуанинг (фасад) олди тарафи жанубга караган, бу каноатда пешток-портал ва айланма бурж-кунгура (гулдаста) шаклида безатилган. Меъморий курилиш тархи, дарё сувининг кадимий ирмоги бир-неча марта ювишига карамай «тирнок-фундамент» шаклида яхши сакланган. Жумладан, бу катта иншоотни куришда уч тарафи махсус силликланган тош плиталар ва пишган гиштдан фойдаланилган. ^урилишга кириш жойи 1,5 м кенгликда булган ва поли пишик гишт билан терилган. Ушбу пешток-портал Жанубий Орол буйининг Олтин Урда даври меъморий курилишлари: Кудна Урганч, Учкудук ва Белеули карвон саройларида кайд этилган. Сунгги казишмалар давомида яна 9 та хонадан иборат курлиш мажмуасин очилди. Хоналар катта ва уртача улчамда булиб, зал, медмонхона, ошхона, катта ётокхона, галлахона ва бошка турар жойларга оид иморатлардан иборат. Катта хоналар сополдон тайёрланган кучма учоклар ёрдамида иситилган. Уларнинг колдиги 1 казишма залининг шимолий, гарбий кисмида кучма учок жойлаштиришга мулжалланган 4 та айлана шаклдаги тош плитадан шаклланган токчалар кайд этилган. Улар атрофида калин кул, ёгоч, кумир ва кучли куйиш колдикларининг излари сезилади. Карвон саройнинг турар жой мажмуаси хоналарининг баъзилари сиртки девордан ташкарида, унинг шаркий ва жанубий кисмида кушимча тарзда курилган № 10, 11, 12, 13 хоналар. Турар жой хоналарининг ички тузилишлари учок-каан, тандир, ташнов, супа, тош тагдонлар, галлахона секциялари, тегирмонлардан ташкил топган. Купчилик хоналарнинг пол сатди пишик гишт билан копланган, пол усти ганч билан суволган. Карвонсарой мажмусига кириш жануби-гарбдан, яъни куча томондан, катта фае оркали амалга оширилган. Унда туртта шарсимон тош тагдон узининг аввалги долатида сакланган. Маълумки, урта асрларда карвон саройлар асосан шадар ташкарисида, йул буйларида курилган. Баъзи долатларда юкори мартабали медмонлар, савдагорлар учун шадар дудудида дам карвонсарой типидаги иншоотлар бунёд этилган. А.Мец Самарканд шадри медмонхона (хан, кичик карвонсарой) булганини таъкидлайди [А.Мец:308].

Бизнингча, Пулжой карвон саройи дам шадарга келувчи маълум даражадаги бой медмонларга мулжаллаб курилган. Бу каби курилишлар мажмуаси катта шадарлардаги турар жойлар маданий таъсири билан кад ростлаган. Пулжойнинг турар жойларига оид катта курилишлар ва бошка жамоат иншоотларини (масжид, макбара) марказий шадарлар урбанизация жараёнларига оид ютуклар билан дам боглаш мумкин.

УШ- казишмада очилган 8 хонали уй жой колдиги Олтин Урда даври билан саналади. Ушбу давр турар жойлар хоналарида аввалги даврларга нисбатан анчагина меъморий узгаришлар кузатилади. Хусусан, жойлар катта ва кичик хоналарга булиниб, хона деворлари турли хилдаги курилиш материалларидан тикланиб, иморатларнинг ички интерьерларида дам янги шакллар кузатилади. Жумладан, бу даврда учок-каан типидаги киздириш системаси ва супаларнинг янги тури пайдо булади. Бундан ташкари, 23х23х4; 23х23х5 см, 22х22х5 см улчамдаги пишик ва хом гиштлар, асосан уч тарафи силликланиб таёрланган катта ва кичик дажмдаги тош плиталар курилишда фойдаланилган. Турар жойларнинг тархи дамда уларда аникланган моддий маданият намуналари бу ерда этник жидатдан аралашган турли адоли вакиллари истикомат килганлигидан гуводлик беради.

"MARKAZIY OSIYO MADANIYATI TARIXI VA TARIXSHUNOSLIGI MASALALARI" XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN 2024 YIL 30-MAY

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Амиров Ш. Новые данные к археологической топографии Пулжая. История и археология Турана №4. Самарканд, 2019.

2. Кдырниязов М.-Ш. Городище Пульжай (город и степь Арало-Каспия) // Казахское ханство в потоке истории/ Сборник материалов международной научной конференции, посвященной 550-летию Казахского ханства.-Алматы, 2015.

3. Городище Пульжай. Кдырниязов М.-Ш., Сайпов С.Т., Алимбетов А.К.Кдырниязов О-Ш., ^ДУ Ахборотнамаси. Нукус, №1, 2016.

4. Кдырниязов М.Ш.Искендерова А.Ж, Турганов Б.К. Археологические работы на городище Пульжай// Археологические исследования в Узбекистане - 2004-2005. Вып. 5. Ташкент «ФАН», 2006.

5. Мец А. Мусульманский ренесанс. М.,1973.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.