Научная статья на тему 'СУРХОН ВОҲАСИ АҲОЛИСИ ТУРАР ЖОЙ БИНОЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ'

СУРХОН ВОҲАСИ АҲОЛИСИ ТУРАР ЖОЙ БИНОЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
162
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Моддий маданият / турар жойлар / хонақоҳ / синч / пахса / бўрикалла “хўржин том” / “боми том” / “обдовли том” ошхона / даҳлиз / қўтон / молхона / сайисхона / сандал / Материальная культура / жилище / ханака / синч / пакса / борикалла / “мешковая крыша” / “боми крыша” / “обдовли крыша” / кухня / коридор / котон / амбар / сайсхана / сандалии.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — М.M. Набиев

Мақолада Сурхон вохаси аҳолиси моддий маданиятининг ажралас бўлаги бўлган турар жойлари ва хўжалик бинолари қурилиши жуда қадим тарихга эга эканлиги, воха ахолиси диний қарашлари ва санъатини ҳам ўзида намоён этиши, унинг ўзига хос хусусиятлари, географик жойлашувнинг, табиий шароит, иқлим ва мавжуд хомашёнинг турар жойлар ва хўжалик бинолари қурилишига таъсири хақида маълумотлар берилган. Унга кўра Сурхон вохасининг тоғлик ва тоғ олди ҳудудларида турар жойлар қурилишида ёғоч ва тош каби қурилиш ҳомашёси устунлик қилиб, бундай ҳудудларда асосан синч девор ва тош деворли уй ҳамда хўжалик бинолари бунёд этилган. Нисбатан текислик ҳудудларда эса, уйлар асосан лойдан томи пахса, хом ғишт, гувала, шапати каби деворлардан фойдаланилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ХАРАКТЕРИСТИКИ ЗДАНИЙ РЕЗИДЕНЦИЙ СУРХАНСКОГО ОАЗИСА

В данной статье рассматривается древняя история строительства жилых и хозяйственных построек, являющихся неотъемлемой частью материальной культуры Сурхандарьинского оазиса, и ее влияние на строительство хозяйственных построек. По его словам, в горных и предгорных районах Сурхандарьинского оазиса при строительстве домов преобладают такие строительные материалы, как дерево и камень, и в таких районах строились преимущественно стеновые и каменные дома и хозяйственные постройки. На относительно ровных участках дома в основном строились из глинобитных крыш, сырцового кирпича, гувалы и шапати.

Текст научной работы на тему «СУРХОН ВОҲАСИ АҲОЛИСИ ТУРАР ЖОЙ БИНОЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

journal homepage: https://www.suppQrtscience.uz/index.php/oiss

СУРХОН ВОХДСИ А^ОЛИСИ ТУРАР ЖОИ БИНОЛАРИНИНГ УЗИГА

ХОСЛ ИГИ

M.M. Набиев

магистрант,

Тошкент давлат шарцшунослик университети Электрон почта манзили: mg9698@mail.ru

Калит сузлар: Моддий маданият, турар жойлар, хонакох, синч, пахса, бурикалла "хуржин том", "боми том", "обдовли том" ошхона, дахлиз, кутон, молхона, сайисхона, сандал.

Аннотация: Маколада Сурхон вохаси ахолиси моддий маданиятининг ажралас булаги булган турар жойлари ва хужалик бинолари курилиши жуда кадим тарихга эга эканлиги, воха ахолиси диний карашлари ва санъатини хам узида намоён этиши, унинг узига хос хусусиятлари, географик жойлашувнинг, табиий шароит, иклим ва мавжуд хомашёнинг турар жойлар ва хужалик бинолари курилишига таъсири хакида маълумотлар берилган. Унга кура Сурхон вохасининг тоглик ва тог олди худудларида турар жойлар курилишида ёгоч ва тош каби курилиш хомашёси устунлик килиб, бундай худудларда асосан синч девор ва тош деворли уй хамда хужалик бинолари бунёд этилган. Нисбатан текислик худудларда эса, уйлар асосан лойдан томи пахса, хом гишт, гувала, шапати каби деворлардан фойдаланилган.

CHARACTERISTICS OF THE BUILDINGS OF SURKHAN OASIS RESIDENCES

M.M. Nabiyev

master student,

Tashkent State University of Oriental Studies Email address: mg9698@mail.ru

Key words: Material culture, dwelling, khanaka, sinch, paksa, borikalla, bag roof, bomi roof, obdovli roof, kitchen, corridor, coton, barn, saishana, sandals.

Abstract: This article discusses the ancient history of the construction of residential and outbuildings, which are an integral part of the material culture of the Surkhandarya oasis, and its influence on the construction of outbuildings. According to him, in the mountainous and foothill regions of the Surkhandarya oasis, building materials such as wood and stone predominate in the construction of houses, and in such areas mainly wall and stone houses and outbuildings were built. On relatively flat areas, houses were mainly built of adobe roofs, mud bricks, guval and shapati._

ХАРАКТЕРИСТИКИ ЗДАНИЙ РЕЗИДЕНЦИЙ СУРХАНСКОГО ОАЗИСА

М.М. Набиев

магистрант,

Ташкентского государственного университета востоковедения Адрес электронной почты: mg9698@mail.ru

Аннотация: В данной статье рассматривается древняя история строительства жилых и хозяйственных построек, являющихся неотъемлемой частью материальной культуры Сурхандарьинского оазиса, и ее влияние на строительство хозяйственных построек. По его словам, в горных и предгорных районах Сурхандарьинского оазиса при строительстве домов преобладают такие строительные материалы, как дерево и камень, и в таких районах строились преимущественно стеновые и каменные дома и хозяйственные постройки. На относительно ровных участках дома в основном строились из глинобитных крыш, сырцового кирпича, гувалы и шапати._

Узбек халки этногенези ва этник тарихини урганишда моддий маданиятнинг шаклланиши, тараккий этиши, ривожланиши мухим ахамиятга эга. Тарихий-этнографик адабиётлардан маълумки, моддий маданият манбалари асосида утмиш аждодларимизнинг турмуш тарзи, иктисодий ва маданий тараккиётдаги урни, жахон цивилизацияси тарихига кушган муносиб хиссасини билиб оламиз. Узбекистон худудида уй-жойлар курилиши кадимий тарихга эга булиб1, Сурхон вохасида кадимги тураржойлар табиий шароитни хисобга олган холда барпо килинган. Шунингдек, хар бир курилган бино курилишида ундан фойдаланиш манфаатлари тулик хисобга олинган.

Шарк мутафаккири Абу Насир Фаробий уй-жой курилиши купдан-куп геометрик услубларга булишини, улар ичида "куриладиган меъморий обида тархини тузиш санъати" мавжудлигини таъкидлаган2.

Шунингдек, Абу Али ибн Сино тураржой меъморчилигида курилажак уйнинг жойини, унинг шамол йулига нисбатини, куриладиган уй-жой ёнидан утадиган сувнинг таркибини, якин атрофда турмуш шароитига салбий таъсир курсатувчи манбаларнинг бор-йуклигини назарга олиш зарурлигини уктириб утади. Урта Осиёда хар бир шахар, тураржой меъморчилиги жойнинг табиий шароити, об-хавоси, халкнинг иктисодий, ижтимоий хаёти таъсири асосида ривож топган.

Сурхон вохаси ахолисининг анъанавий уй-жойлари, маданий-маиший иншоотларининг курилиш тархи, дизайни, меъморчилик композицияларида сунгги урта асрлар даврида бунёд этилган маданий-маиший иншоотларнинг курилиш анъаналари изларини кузатишимиз мумкин. Д. Нозиловнинг фикрича, урта асрларда бу ерда узига хос Тохаристон (Бактрия) меъморчилик мактаби шаклланган3. Хусусан, бунга Сурхон вохасидаги Денов марказида XVI асрда икки кават килиб курилган Сайид Оталик мадрасаси ва Катта Вахшивор кишлогида 1713 йилда авлиё, шоир Суфи Оллоёр

Ключевые слова:

Материальная культура,

жилище, ханака, синч, пакса, борикалла, "мешковая

крыша", "боми крыша", "обдовли крыша", кухня, коридор, котон, амбар, сайсхана, сандалии.

1 Аскаров А.А., Абдуллаев Б.Н. Джаркутан. -Ташкент: Фан, 1983; Аскаров А. Энг кадимги шахар. -Тошкент, 2001; Турсунов С.Н. ва бошкалар. Сурхондарё тарихи. -Тошкент, 2004

2 Нозилов А.Д. Чиганок ичида марварид // Совет Узбекистони санъати. -Тошкент, 1981. -№ 9. -Б. 24.

3 Нозилов А.Д. Мастера школ горного зодчества Средней Азии. -Ташкент, 2001. -С. 144

томонидан курдирилган масжидни мисол келтиришимиз мумкин. Масжид хонакох, икки томони айвон ва кушма хоналардан ташкил топган. Хонакох ва айвон томи тусин билан ёпилган булиб, синчли пахсадан курилган. Шимоли-шаркий томони хашаматли булиб, мехробсимон равоклар ишланган. Хонакохдаги мехроб равоки анча чукур булиб, унинг икки томонидаги турт равокка буртма чизиклар тортилган. Бундай безаклар жануби-гарбий айвон деворида хам мавжуд. Айвондаги еттинчи ва хонакохдаги олтинчи устун уйма ва рангли накшлар билан безатилган4. Бундай иншоатлардаги курилиш услублари Денов, Юрчи каби беклик марказларида хамда Вахшивор, Сина, Сангардак каби утрок ахоли яшайдиган кишлоклардаги уй-жойлар курилишида акс этганлигини куришимиз мумкин. Ахолининг доимий тураржой, уй томи пахса, хом гишт, гувала яъни "бурикалла", шапати5, тогли худудларда синч девор, тош девордан иборат булган6. Дастлаб бир хонали, икки хонали ХХ аср бошларига келиб "хуржин том"7, "боми том", "обдовли том" ва болохонали уйлар вужудга кела бошлаган.

XIX асрнинг охири - ХХ асрнинг бошларида яшаган ахолининг уйлари икки хил куринишда булиб, утроклашган ва ярим утрок хаётига мослашганлиги илмий адабиётларда хам уз аксини топган8.

Тогли худудларда доимий тураржойлар асосан сой буйларида, анхор ёкаларида бунёд этилган булиб, уйларни куришда худуднинг табиийгеографик хусусиятлари эътиборга олинган. Хусусан, уй-жойлар куриладиган худудга куёш ёруглиги тушиш холати, дарадан утадиган совук шамол йулидан саклаш, ёмгир ва селнинг сойга тез окиб тушиши, уйларни сувга ва дехкончилик киладиган худудларга якинрок жойларда куриш, колаверса табиий офатлардан сакланиш каби масалаларга эътибор каратилган. Урганилаётган худуд ахолисининг уй-жойлари мавсумий, вактинчалик ва доимий турар жойлардан иборат булган9.

Сугорма дехкончилик билан шугулланган кишлоклар ахолисининг аксарияти эрта бахордан кишлоклардаги доимий уйларидан чорбогларига, мавсумий уйларига кучиб чикканлар. Оила аъзолари купчиликни ташкил этган хонадонлар эса кишлокда колишган. Айрим холларда кишлокда факат ёш оилаларгина колдирилган. Бу кишлокларнинг купчилиги "юкори" ва "пастки", "ички" ва "ташки", "эски" ва "янги" деб аталган. Масалан, юкори Мачай, урта Мачай, куйи Мачай, ички Панжоб, ташки Панжоб, Янгиарик, Эскиарик кишлоклари каби. Бу кишлокларнинг номлари бир хил булса-да, кишлокларнинг юкори ёки куйида жойлашиши, ерларининг эски ёки янги узлаштирилганига караб шундай номланган. Бундан ташкари, кишлокларни бир-биридан ажратиш учун табиий паст-баландликлар, жилгалар, жарликлар, шунингдек, йуллар узига хос чегара вазифасини утаган10.

4 Курбонов А.Э. Шимолий сурхон водаси адолиси анъанавий маданиятининг этник ва локал хусусиятлари (XIX аср охири - XX асрнинг биринчи ярми) номзодлик диссертацияси, -Т; 2009 -Б. 53. Яна каранг:Турсунов С.Н. ва бошкалар. Сурхондарё тарих кузгусида. -Т;, 2001; Аршавская З.А., Ртвеладзе Э.В., Хакимов З.А. Средневековые памятники Сурхандарьи... -С. 68-69; Ханжар М. Суфи Оллоёр Вахшиворда. -Термиз, 1995. -Б. 17-18; Уша муаллиф. Сени излаяпман. -Термиз, 1994. -Б. 71; Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавдалар. -Тошкент, 1997. -Б. 95.

5 Курбонов А.Э. Шимолий сурхон водаси адолиси анъанавий маданиятининг этник ва локал хусусиятлари (XIX аср охири - XX асрнинг биринчи ярми) номзодлик диссертацияси, -Т;2009-Б. 54.

6 Уша жойда. -Б. 55.

7 «Хуржин том» - уч хонали булиб, дадлиз, хона ва ошхонадан иборат

8 Воронина В.Л. Архитектура узбекского жилища. -М., 1949 // СЭ. -№2. - С.68; Ибрагимов О. Мавсумий ва вактинчалик тураржойларнинг ривожланиш тарихига доир (XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошлари) // Археология ва этнография масалалари Самарканд. 1984. - Б.39.

9 Турсунов Н.Н. Жанубий сурхон водаси адолисининг этник хусусиятлари (XIX аср охири - ХХ аср бошлари), номзодлик диссертацияси -Т; 2007. -Б. 78.

10 Материалы по районированию Средней Азии. Кн.1 / Территория и население Бухары и Хорезма. Ч.1. Б т 1926. -С.148.

Бойсун хамда Шеробод вохасининг шахар ва кишлокларида узбек халки таркибидаги турк, кунгирот, катагон, хужа каби этник гурухлар ва тожиклар уз хужалик -маданий мухитида узок давр мобайнида биргаликда яшаб келганлар. Шу сабабли хам уларнинг тили, урф-одатлари, туй ва мотам маросимлари, шунингдек, кийим-кечаклари, хужалик хусусиятлари, хал огзаки ижоди ва хатто, анъанавий меъморчилиги, яъни уй-жой курилишида хам муштараклик юзага келганлигини кузатиш мумкин11.

Вохадаги узбеклар ва тожикларда уй-жой куришда узига хос урфодатлар булган. Масалан, уй курилишини бошлашдан олдин кун унгланиб, хафтанинг хайирли ва хосиятли кунлари аникланиб12, шундан сунг куй суйилиб, куни-кушнилар чакирилган. Мехмондорчиликдан сунг уй деворига тошни биринчи булиб бадавлат, ёши улуг кекса киши куйган, колганини ёшлар давом эттирганлар. Воханинг Вахшивор, Бодихаво каби кишлокларида эса уй курилишига чакирилганларнинг хаммаси биринчи куни узлари билан уй деворига биттадан тош келтирганлар. Кейин мехмон булиб таркалишган. Уй курилишини эса уй эгаси уз оила аъзолари билан бошлаган. Уй пойдеворининг биринчи каторини уй эгасининг узи калаб, колганига хашар уюштирган. Ахборотчиларнинг таъкидлашича, ота-боболари кадимдан одатда уй куришда ишни бинонинг "кибла"13 томонидан бошлашган. Тогли худудларда уйлар асосан бир томонга, яъни сой томонга каратиб курилган. Сойдан токка томон баландлик булиб бориши уйларнинг бу тартибда курилишига олиб келган. Уйларнинг олд томони эса шу баландлик хисобига каватма-кават булиб тог томон ортиб боради. Бу худудда уйларнинг токка каратиб курилиши яхши натижа бермайди. Чунки тогдан келадиган кор ва ёмгир сувлари туппа-тугри уй ичкарисига кирса, иккинчидан тог ён багрига курилган уйнинг орка девори булмаганлиги сабабли уйнинг томи баландлик хисобига ёпилади. Бу эса уйнинг олд томонини бошка ёкка узгартиришга имкон бермайди. Уйларнинг орка деворларини тог хисобига курилишининг асосий сабаби шундаки, бунда биринчидан, курилиш ашёлари ва ишчи кучи тежалган булса, иккинчидан, юкори каватда жойлашган тураржойлар олдига кенг ховли бунёд этилган. Тогларда асосан тог ён багирларида бунёд этилган молхона, отхона, омборхона кабиларнинг томи ховли тарзда ишлатилган. Чунки, тог ён багрида тиккаликда курилган уйжойларнинг пастки кисмлари шу хонадоннинг ховлиси вазифасини утаган. Албатта, уйни ёпишда ёгоч (асосан арча, тол ёки терак) тусинлар ток (3, 5, 7, 9, 11, 13) куйилган. Масалан, ошхона, дахлизлар учун уч ёки бешта ёгоч (хори) ишлатилса, мехмонхона ва бошкалари учун етти, туккиз, ун биттагача колаверса, уйнинг хоналари катталашишига караб ундан хам куп ишлатилган. Томнинг ёгочи (хори) устидан васса куйилиб, васса устидан чий, буйралар ёки камиш тушаб сомон лой билан сувалган. Х,ар йили ёмгир ва кор сувлари утиб кетмаслиги учун сомон аралаштирилган лой билан суваб турганлар. ^иш фаслида кор ва музларнинг том устида узок вакт туриб колишининг олдини олиш максадида том устига вакти-вакти билан туз сепиб турилган14.

Вохада уй куришда асосан махаллий курилиш ашёларидан фойдаланилган. Тогли худудларнинг юкори кисмини урмонзорлар ташкил этганлиги сабабли бу худудда пахса девор урнига синч девор кенг кулланилган. Синч девор жуда кулай ва мустахкам булганлиги билан ажралиб турган. Синч деворда токча, тахмон урнатиш кулай булган. Тогли худуд ахолиси шамол эсадиган ва сел келадиган томонига тош девор ёки куш синчли девор куришган. Шунингдек, синч деворли уйларнинг хоналари кенг ва баланд булади.

11 Каюмов А. Жанубий Х,исор тог меъморчилиги анъаналари // Замонавий бадиий маданиятда фольклор ва халк ижоди. - Бойсун, 2002. - Б.99-101.

12 Каранг: Устаев Ш. Дни недели в поверьях народов Южного Узбекистана / Труды Байсунской научной экспедиции. Вып. 3. -Т; 2007. -С. 179-184.

13 Кибла - мусулмонларда Каъба жойлашган томонга нисбатан кулланиладиган атама

14 Курбонов А.Э. Шимолий сурхон вохаси ахолиси анъанавий маданиятининг этник ва локал хусусиятлари (XIX аср охири - XX асрнинг биринчи ярми) номзодлик диссертацияси, -Т;2009-Б. 56.

Д.Нозиловнинг таъкидлашича, Х,исор ва Бойсун тог меъморчилигида купинча синч девор кулланилган ва бунинг сабаби, мазкур худудда Нурота тог кишлокларига нисбатан ер кимирлаш балининг юкори эканлиги билан изохланади15. Бойсун ва Х,исор тогларининг устки кисми иморатбоп ёгочларга бой урмонзорлардан иборат булганлиги учун хам синчли уй куриш анъанаси кенг кулланилган. Бойсунлик усталар йигма уйлар (жиргох, утов) ясашга хам жуда мохир булишган. Улар факат уй, масжид, мехмонхона курибгина колмасдан, балки, махалла ва кишлокларни туташтирувчи йул ва куприк куришда хам фаол катнашганлар. Масалан, кишлоклар орасидан тог йули довонларида йул созлаш, дарё, даралардан куприклар куриш ва хоказо. Шундай иншоотлардан бири "Бибишой куприги" деб ном олган нарвон куприкнинг курилиши воха меъморчилигининг узига хослигини курсатади.16

Синч девор, тагсинч, каллак, устун, забаррав, устунгуша, калама, ховонда, пуштак, бачки каби кисмлардан ташкил топган.

Умуман олганда, Бойсун тог этакларида яшаётган ахолининг меъморчилик анъаналарида, уй-жой курилишида хар хил тарз ва композицияларнинг кулланилиши, тош катламларини курилиш ашёси сифатида ишлатиб, ундан девор калаш, гидротехник ва мухандислик иншоатлари тузилишининг узига хослиги тогли худудларда хам халк меъморчилиги ривожланганлигидан далолат беради.

Воханинг тогли худудларида синч девордан ташкари кесак, яъни гувала деворлардан

хам фойдаланишган. Бу холатни воханинг тог олди кишлокларида кузатишимиз мумкин.

Сурхон вохасида дастлаб пахсали уй курилиши коратегинлик усталар томонидан

бажарилган, кейинчалик эса махаллий усталар хам бу анъаналарни узлаштириб давом

эттирганлар17. ХХ асрнинг биринчи чорагида Сурхон вохасининг Миршоди, Элбаён,

Хужамулки каби кишлокларида пахсали уйлар курилган. Пахса уй баландлиги 70-80 см ли

устма-уст ёткизилган катор катламдан ташкил топиб, бу уйларнинг буйи беш кадам, эни

уч кадам, деворларнинг калинлиги икки ёки уч карич булиб сирти кесилмаган. Биринчи

каторда факат эшик урни колдирилган. Иккинчи каторда дераза, токча, эшик урни

колдирилса, учинчи каторда дераза, дарча, эшик, токчаларнинг усти беркитилгандан сунг

айлантириб чикилган. Пахсали уйларнинг бурчаклари ярим айлана шаклда булиб, турт

бурчагига девор ёпиштирилган холда турт устун урнатилган. Том хариси эса шу

устунларга куйилган. Буни айрим тадкикотчилар кишда булиб турадиган бурон, кор ва

ёмгир суви бино бурчакларини ювиб кетмаслигини назарда тутиб килинган, деб 18

таъкидлайди18.

ХХ асрнинг 40-йилларидан анъанавий шаклда курилган, лекин тузилишида замонавий куринишлар булган янги уйлар воханинг Юрчи хамда Денов марказларида барпо этила бошланган.

Сурхон вохасининг тогли ва тог олди худуд ахолиси билан чул худудида яшовчи ахолининг тураржойлари ички тузилиши, жихозланиши айрим этник ва худудий жихатлари билан фарк килган. Тогли худуд ахолисида утрокликка хос хусусият уй жихозларида узига хос уринга эга. Хусусан, уйлар дахлизли, дарчали хамда ён деворларида токчалар булиши билан ажралиб турган. Уйнинг ички томонини безашда аввал ерга чий (буйра) ёки «бордон»19 тушалиб унинг устига кигиз ёки гилам тушалган. Шунингдек, вохада ХХ асрнинг биричи чорагида айрим ховлилар ички ва ташки ховлилардан иборат булиб, ички ховли аёллар ва оиланинг тан махрамлари учун булса,

15 Нозилов Д.А. Тог меъморлари. -Т; 1979. - Б.34.

16 Турсунов Н.Н. Жанубий сурхон вохаси ахолисининг этник хусусиятлари (Х1Х аср охири - ХХ аср бошлари), номзодлик диссертацияси -Т; 2007. -Б. 83.

17 Курбонов А.Э. Шимолий сурхон вохаси ахолиси анъанавий маданиятининг этник ва локал хусусиятлари (XIX аср охири - XX асрнинг биринчи ярми) номзодлик диссертацияси, -Т;2009-Б. 55.

18 Воронина В.Л. Узбекское народное жилище // СЭ. -М., 1949. -№2. -С. 68.

19 Бордон - арчилмаган камишдан буйра (чий)га ухшатиб тукилган тушама. Яна каранг: https://qomus.info/encyclopedia/cat-b/bordon-uz/

ташки ховлида эса асосан бир неча хонали мехмонхоналар булиб, ташриф буюрган мехмонлар шу ташки ховлида кутиб олиниб, шу ердан кузатилган. Хонадон сохибалари эса юзлари номахрамгатушмасин, деб ташки ховлига утмаган20.

Айрим тадкикотчиларнинг кайд этишича, ховлиларнинг ички ва ташки кисмларга булиниши кадимги Юнонистон ва Рим каби давлатларда хам мавжуд булиб, ислом дини

узидан анча аввал мавжуд булган аёлларнинг жамиятда ажралиб яшаш шаклини

21

конунлаштирган .

Ташкари ховлида мехмонхона, ошхона ва бир неча хонадан иборат турар жойлар булиб, унда асосан 8-10 ёшдан ошган успиринлар ва ундан катта ёшдаги эркаклар яшашган22. Ташриф буюрган мехмонлар хам ана шу ташки ховлида кутиб олиниб, уша ердан кузатилган. Хонадон сохибалари эса юзлари номахрамга тушмасин учун, ташкари ховлига утишмаган.

Х,овлининг ичкарисида эса истикомат килиш учун бир неча уй, пешайвон, дахлиз, ошхона, утинхона (тезакхона), яъни туя, эшак, куй-эчкилар, корамолларнинг тезак, кий, таппилари, утин сакланадиган жой, дон сакланадиган омборхона, чорва моллари учун сомон ва курук хашак сакланадиган сомонхона, куй-эчкилар учун кутон, корамоллар учун молхона, отлар учун сайисхона ("зинхона"), туя, куй-эчкилар учун янток, гарамлар ("кура") сакланадиган кура, хожатхона ва бошкалар булган23.

Бу уйларда киш фаслида сандал (танча)лардан фойдаланганлар. Сандал томонлари тенг турт оёкли курсидан иборат булиб, у асосан хонанинг уртасига урнатилган. Сандал устига курпа, чойшаб ёпиб куйилган. Воханинг Киштут, Хужаасмин каби кишлокларида эса доимий тураржой уйнинг тепа кисмидан мури, яъни туйнук куйилган хамда уйнинг ичида чой ва овкат тайёрланган. Туйнукдан тутун чикиб, хаво янгиланиб, алмашиб турган. Шунингдек, ховлида узум токлари кутарилиб, «войиш» (ишком) килинган хамда мевали ва баъзан эса мевасиз дарахтлар экилган. Баъзи ховлилар девор билан ураб олинган. Купгина холларда чул худудларда ярим утрок тарзда яшовчи юз, кунгирот, дурмон ахоли асосан бир хонали уйларда яшаган. Бу уйларни шамоллатиш учун олди ва орка томонларидан «ярим кулоч» баландликда деворларини бир ёки икки жойидан тешилиб туйнук ясалган, уйлар дарчасиз ва токчасиз булган24.

ХХ асрнинг 50-йиллари охирига келиб воха ахолисининг анъанавий уйжойлари урнига замонавий курилиш ашёларидан бунёд этилган янгича типдаги уйлар курилиши таомилга кира бошлаган.

Анъанага кура, тог меъморчилигида уй-жой ва хужалик бинолари куриш, тегирмон, жувоз, куприк, кудук каби маиший хизмат иншоатлари хамда сугориш тармокларининг бунёд этилиши мухим урин тутган. Уй-жойларнинг курилишида уста-меъморлар тогнинг табиий-иклимий хусусиятларини хам назарда тутиб иш юритганлар. Жумладан, кишлокни ёругликка каратиш (офтобруй, сояруй), дарадан утадиган совук шамол йулидан саклаш, ёмгир ва селнинг сойга тез окиб тушиш чорасини топиш, уйларни сув манбаига хамда дехкончилик киладиган жойларга якин жойларга куриш тадбирларини хамда кишлокни табиий офатлардан саклаш чораларини курганлар.

^ишлок уйларининг пешайвони умуман бир томонга, яъни сой томонга каратилган. Бунинг боиси шундаки, рельеф сойдан чикиш томонга караб кутарила боради. Уйларнинг олд томони эса ана шу рельеф хисобига каватма-кават булиб тог томон ортиб бораверади.

20 Курбонов А.Э. Шимолий сурхон вохаси ахолиси анъанавий маданиятининг этник ва локал хусусиятлари (XIX аср охири - XX асрнинг биринчи ярми) номзодлик диссертацияси, -Т;2009-Б. 56.

21 Воронина В.Л. Народные традиции архитектуры Узбекистана. -М., 1963. -С. 13.

22Турсунов Н.Н. Жанубий сурхон вохаси ахолисининг этник хусусиятлари (XIX аср охири - ХХ аср бошлари), номзодлик диссертацияси -Т; 2007. -Б. 83.

23 Уша жойда -Б. 84.

24 Курбонов А.Э. Шимолий сурхон вохаси ахолиси анъанавий маданиятининг этник ва локал хусусиятлари (XIX аср охири - XX асрнинг биринчи ярми) номзодлик диссертацияси, -Т;2009-Б. 56.

Масалан, Бойсун шахри атрофидаги Авлод, Сариосиё, Пасурхи каби кишлоклар тог ён багрига 30-35 даража кияликда курилган ва узига хос "куп каватли" уйни ташкил этган.

Тогларда уйлар, аксарият тагхона ва болахоналик килиб курилган. Чунки халк усталари булажак бино урнини пухта урганиб, тез-тез булиб турадиган зилзила, жала, бурон ва кор кучишларини хисобга олган холда жойнинг нотекислигидан фойдаланиб, уйларнинг орка деворларини тог хисобига куришган25.

Бу билан, биринчидан, материал хамда ишчи кучи тежалган; иккинчидан юкори каватда жойлашган турар жой хоналари олдига кулай, кенг ховли бунёд килинган, учинчидан тог ён багридан хужалик эхтиёжини кондириш учун кушимча хоналар (молхона, сайисхона) хисобига икки-уч каватли бино бунёд этилган.

Дашт кишлоклари купрок чорвачилик учун кулай худудларда жойлашгани учун бир-биридан узок булиб, уй-жой курилишлари ва уларнинг жойлашуви асосан чорвачиликка мослашган. Бойсун ва Шеробод бекликларидаги Даштигоз, Бандихон, Овзикенг, Бешэркак, Мунчок, Узункудук, Эгарчи, Бешкутон, Таллашкон кишлоклари дашт кишлокларидан хисобланган. Шеробод беклигида куплаб дашт ерларга сув чикарилиб дехкончилик, хусусан, пахтачилик кенг ривожлана боргач, дашт кишлокларининг сони аста-секин кискариб бораверган.

Уй эгалари истикомат киладиган хоналари "уй" ёки "айвонли уй" деб юритилган. Айвон хар хил булган, баъзи бир ховлиларда бир уй ва дахлиз булса, бошка уйларда икки уй ва дахлиз булган. Ахолининг турар жойлари хужалик хоналари ва молхоналардан узокрокда жойлашган26.

Уйларнинг олдида тупрокдан кутариб супа килишган, бу илик об-хаво шароитига жуда мос булган, киш ва куклам ойлари кор ва ёмгир сувларининг уй олдида тупланмаслигини таъминлаган. Яшашга мулжалланган хоналар асосан етти, туккиз, ун бир ёгочли (болорли) булиб, уй томини ёпишда ишлатиладиган болорлар микдори доимо ток сонни ташкил килган. Х,овли деворлари лой сувок килинган булиб, гишт, гувала, пахсадан тикланган. Куп холларда деворлар пахсадан кутарилган. Пахса уйларнинг буйи беш кадам, эни уч кадам, деворларининг калинлиги икки ёки уч карич булиб, сирти кесилмаган. Шуни хам айтиб утиш керакки, бу даврда бундай ховли уйлар бой ва узига тук хужаликлардагина мавжуд булган. Камбагал оилаларнинг турар жойлари куп холларда бир уй ва дахлиздан иборат булиб, хатто девор билан хам ураб олинмаган.

Дашт кишлокларида уйлар куп холларда пахса ва чимдан курилган, хар бир хужалик бир-биридан узокрок яшаган. Уларнинг ховлилари обикор кишлоклардаги ховлилар каби бир-бири билан туташиб кетмаган, балки хар бир ховли бир-биридан алохида-алохида жойлашган. Чунки уйларнинг бундай жойлашиши чорва учун кулай булган. Уйларининг тузилиши хам оддий булиб, одатда етти, туккиз, ун бир болорли бир том, бир дахлиз ва кичик ошхонадан иборат бино шаклан хуржунни эслатгани учун хам бу уйларни "хуржун уй"лар хам дейишган. Уйларнинг орка томонида ёзнинг илик пайтларида хоналарни шамоллатиб туриш учун кичик дарча куйишган, олд томонида купинча битта, баъзи холларда эса иккитадан эшик булган.

Дашт кишлокларида уйларнинг олди очик булиб, ховли билан уралмаган, уйдан 1530 метр узокликда чорва учун курилган молхоналар, утинхона, кура булган. Шунингдек, ховлидаги уйлар ёнига ток экиб, ишком кутариб куйилган, баъзи оилалар уйининг олдига мевасиз дарахтларни хам экишган. Купгина холларда чул худудларида ярим утрок тарзда яшовчи ахоли асосан бир хонали уйларда истикомат килган. Дарчаларсиз ва токчаларсиз курилган бу уйларда шамоллатиш учун битта-иккитадан туйнук ясалган. ^ишда уйлар

25Нозилов Д.А. Тог меъморлари. -Т; 1979. - Б.38.

26Турсунов Н.Н. Жанубий сурхон водаси адолисининг этник хусусиятлари (XIX аср охири - ХХ аср бошла , номзодлик диссертацияси -Т; 2007. -Б.84.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

сандалли учоклар билан иситилган, сандалли учок бутун оиланинг дам оладиган жойи хисобланган27.

Хулоса килиб айтганда, Воха ахолисининг турмуш тарзи, моддий-маданияти, урф-одатлари ва халк огзаки ижоди анъаналарининг узига хослигини, хамда бу худудда этнографик манбаларнинг жуда яхши сакланганлигини эътироф этиб, "Сурхондарё -этнографик макон" дея юксак бахо берган эдилар. Х,а;ик;атдан хам Сурхон вохаси этнографик манбаларга нихоятда бой шунингдек учун хам воха ахолиси турмуш тарзида, урф-одатларида, анъаналарида узига хос хусусиятларни ханузгача яккол сакланиб колган бу эса Сурхондарёнинг этнографик макон эканлигини исботловчи хакикатдир. Сурхон вохаси анъанавий турар жойлари ва хужалик бинолари курилиш техникаси ва унда фойдаланилган хом ашёлар худуд табиий шароитидан келиб чиккан. Воха релефи турли куринишга эга булганлиги сабабли айнан бир турли хомашёни асосий деб белгилаб булмайди. Тог ва тоголди худудларда ёгоч ва тош нисбатан куплиги деворларнинг синч ва тошлардан курилган бу хол тогли худудларда тез-тез содир буладиган сел, кучли ёмгирлар ва бошка табиий офатдан хам сакланишга ёрдам берган. Нисбатан текисликда эса уй деворлари лойдан, пахсадан, хом гиштдан курилган. Бунинг хам узига яраша кулайлиги булиб, жазирама ёзда бундай уйлар салкин, кишда эса иссик булган. Бундан ташкари Сурхон вохаси хужалик хаётининг хам турар жой комплекслари курилишига таъсири сезиларларлидир. Кадимдан хужаликнинг икки тури, дехкончилик ва чорвачилик билан шугулланиб келган воха ахолиси турар жойлари хам хужалик машгулотларига караб бир биридан фарк килган. Дехконлар уйлари дарё буйларида, асосан сув таъминотини бошкариш учун кулок бошида булган холда, чорвадорлар уйлари тог ёнбагрларида бир неча каватли килиб, аксарият холларда тог кияликларидан табиий девор урнида фойдаланганлар.

27 Уша жойда -Б. 85

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.