Научная статья на тему 'XIX АСР ОХИРИ - XX АСР БОШЛАРИДА БУХОРО АҳОЛИ ТУРАР ЖОЙЛАРИИНТЕРЬЕР БЕЗАГИ (ФАЙЗУЛЛА ХўЖАЕВ УЙ - МУЗЕЙИ МИСОЛИДА)'

XIX АСР ОХИРИ - XX АСР БОШЛАРИДА БУХОРО АҳОЛИ ТУРАР ЖОЙЛАРИИНТЕРЬЕР БЕЗАГИ (ФАЙЗУЛЛА ХўЖАЕВ УЙ - МУЗЕЙИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
160
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XIX АСР ОХИРИ - XX АСР БОШЛАРИДА БУХОРО АҳОЛИ ТУРАР ЖОЙЛАРИИНТЕРЬЕР БЕЗАГИ (ФАЙЗУЛЛА ХўЖАЕВ УЙ - МУЗЕЙИ МИСОЛИДА)»

XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро ах,оли турар жойлари интерьер безаги (Файзулла Хужаев уй - музейи мисолида)

Азимова Мухайё Баротовна.

Ибадуллаева Ш.И.

(Файзулла Хужаев уй - музейи мисолида) " Тасвирий санъат ва мухандислик графикаси " кафедраси ук;итувчилари Бухоро Давлат Университети E-mail: qulshod.ostonova.82@mail.ru

Бухоро — катта карвон йули ёк;асида жойлашган к;адимий шахарлардан биридир. XIX аср охири — XX аср бошларида Бухоро амирлик пойтахти х,исобланган. Бу ерда уйлар шах,ар шароитидан келиб чик;к;ан х,олда, кичикрок; к;илиб, куча шаклига мое равишда курилган. Шунинг учун х,ам Бухородаги уйлар 2-3 к;аватли булган. Уйларнинг «бирун» дейилган ташк;ари к;исм, «дарун» дейилган ичкари к;исми ёрдамчи бинолардан иборат булган. Бухоро турар жойлари «тобистон» — шимолга к;араган ёзги хоналар, «зимистон» —жануб ёки гарбга к;араган к;ишки хоналарга булинган. Х,ар бир хоналар мажмуи эшиклар орк;али марказий хонага бирлашган. Баланд шифтли ёзги хона мехмонлар учун мулжалланган, у «мадон» — марказий ва ёрдамчи хоналар устида барпо этилган. Кошинлар билан безатилган «ШОХ.НИШИН» мартабали мех,монлар учун мулжалланган. Залларнинг ички к;исми икки синчли девор ва тусинлар билан ёпилган томдан иборат булган. Деворнинг х,ар иккала томонига баланд ва паст токчалар, шунингдек уларга мое равишда уйма нак;шли ва безак панжарали эшик, деразалар урнатилган. Гумбазли маежидларнинг мех,роби девори тик, баъзан квадратсимон ботик; ва буртик; шакллар билан безатилган. Биноларнинг шифти тусин, васса, нак;ш уйилган х,овузаклардан иборат булган турар-жойларнинг ичи мех,монхоналарга Караганда бойрок; безатилган. Деворларининг тепа к;исми ганч сувок; к;илиниб, «шарафа» карнизи урнатилган.

Сумалаксимон осилиб турган солинчок;лар, куп к;исми к;уббасимон токчалар, уйма намоёнлар безак вазифасини утаган. Намоёнга геометрик шакллар ёки медальонлар, мех,роб к;уббалари, ясси дах,ана ёки даври-поя сингари уйма ёки чизма нак;шлар билан безатилган. Токчанинг устки к;исми к;ори, мук;арнас, ирок;и сингари гумбазчаларга эга булган. Токчалари булмаган бир синчли деворларга ганчдан к;уйма буртма токчалар урнатилган. Токчалар уртасига чобака — к;уйма стиллашган куза тасвирланган панжара ёки токчанинг ички к;исми х,амда алибастр тахтага хаткаш панжара урнатиш бухороликлар учун анъанавий х,исобланган. Токчалар к;изил, кук, яшил каби ёрк;ин буёк;лар билан буялган. Бухоролик бойларнинг уйлари токчалари майда булакларга ажратилмасдан нак;шлар ва ганч безаклар билан безатилган.

Деворий безакларнинг асосий к;исмини гулдонда турган гулдаста, гуллаётган дарахт шохлари, мажнунтол новдалари кабилар ташкил этади. Тасвирлар бир к;адаршартли булсада, безаклар анча эркин ишланган. Улар бир-бирига мутаносиб булиб, ранглар яхши танланган, чизик;лар нафис. Безаклар ранги тувдан оч рангга томон ёки аксинча узгарган. Усимликсимон безаклар геометрик ганч безаклари билан уйгунлашиб кетган. Уйма ганчларга купбурчакли юлдузларнинг геометрик шакли, шунингдек, гул, новда, бута сингарилар тасвири туширилган. Намоёнлар фони урнига к;араб турли рангларга буялган. Шифтга ишланган безаклар хона ичини янада куркам к;илиб юборган. Шифт юзаси х,овузакларга булинган. Бухоро турар-жойларининг шифт ва девор безаклари узига хослиги билан ажралиб туради.

Бухоро хоналари деворлари сомонли лой, ганч билан силлик;лаб суваб, пардозланган шокиласимон жимжимадор арак;илар, жозибадор нак;шлар, якка- якка уйма ок; нак;шлар кулланилган.

К|адимдан Туркистоннинг халк; меъморчилигида мех,монхоналар куриш, уни безашга алохида эътибор берилган . Жумладан, Бухоронинг амалдор ва бойлари х,овлиларида мех,монхона асосий урин эгаллаган. Мехмонхоналарнинг х,ажми, унинг катта кичик к;илиб курилиши хона сохибларининг жамиятдаги мавк;еларига боглик; булган. Мех,монхона купинча шимолга, айрим х,олларда шарк;к;а к;аратиб курилган. Мех,монхона худди ёзги ва к;ишки хоналар каби дахлиз ва мадонга эга булиб, уларга нисбатан икки баравар баланд булган. Дах,лиз ва мадонлар устида эътиборли мехмонлар учун алохида «шохнишинлар» (шох, утирадиган жой) курилган. Халк; меъморчилигидаги бу унсур сарой меъморчилигидан олинган. Бундай шохнишинлар Бухоролик купгина амалдорлар уйларида бор. Мисол к;илиб, Шарифбек, Убайдуллахужа, Нуриллабой уйларида учратиш мумкин. Масалан, Шота Руставелли кучасидаги йирик амалдорнинг уйидаги шох,нишин деворларида узгача деворий суратлар мавжуд. Дах,лиздан зина орк;али шох,нишинга кутарилганда гарбий девор икки равогининг бирида совук; рангларда ишланган тог манзараси узра худди осмондаги юлдузлар каби к;изил, кук гуллар сочилган. Иккинчи равовда эса, анъанавий кузали гулбутани эслатувчи, аммо кук гултувакдан униб чик;к;ан лимон дарахти сарик; мевалари билан жуда аник; чизилган. Ундан кейин жойлашган дарича устидаги равовда эса, к;иргоги тик к;ояли денгизда сузаётган ок; елканли кема тасвирланган. Шарк;ий деворнинг ярмида эса, баланд тогли денгиз курфази ва унда сузаётган кемалар тасвири х,ам совук; рангларда амалга оширилган.

Тасвирнинг бажарилиш услуби оврупачага ухшасада, уни бажарган киши мах,аллий нак;к;ош эканлиги ток;лар пешток;идаги гулларнинг тасвирланишида, мевали дарахт шохлари, барглари ва меваларнинг симметрик жойлашувида як;к;ол кузга ташланади. Мех,монхона шох,нишинида Оврупо усулидаги тасвирлар пайдо булишига тадк;ик;отлардан маълум булишича, 1910 йилларда Бухоро маданиятига Оврупонинг таъсири кучайган ва бухоролик нак;к;ошлардан Наби Х,афизов баъзи уйларнинг нак;к;ошлик безагида даврий матбуот, открытка ва бошк;алардан фойдаланиб, юк;оридаги каби реал тасвирларни ишлаган.

XIX аср охири — XX аср бошларида Бухоро ах,оли тураржойлари орасидаги энг кузга намоён булган х,овлилардан бири бу йирик амалдор ва савдогар Файзулло Хужаев уйлари х,исобланади.

Файзулло Хужаев (1896-1938 й.) уйлари 19 аср охирида (тахминан 1870 йилларда), К|адимий Гозиён кучасида барпо этилган. Бу уй аслида Файзулло Хужаев отаси Убайдулло Хужаевга тегишли булган. Х,овли 3 га ердан иборат булиб, уй 2 к;исмдан иборат: улар — ташк;и (эркаклар учун) ва ички (аёллар учун). Бундан ташк;ари уй ёзги ва к;ишки хоналарга х,ам булинган. Х,ар бир уйнинг уз "дахлиз"и ва "мадон«и бор. Уйнинг айвони, мехмонхоналари ва алохида хоналарининг узбек амалий санъат турлари, яъни ёгоч уймакорлиги, ганч уймакорлиги, нак;к;ошлик билан безатилганлиги дикдатга сазовордир. Уйлар девори 3 к;исмдан иборат: пастда — изора(унча баланд булмаган пойдевор), урта к;исмда — асосий девор ва токчалар, намоёнлардан иборат булган. Юк;орида эса шифтга уланиб кетадиган х,ошия безаклардан иборат. Учинчи к;исм — шарафа к;исми х,исобланади. Х,овлининг барча, яъни х,ам к;ишки, х,ам ёзги хоналарининг изора к;исмида купинча геометрик нак;ш — гирих ва ислимий нак;ш ишлатилган.

Ислимий нак;шлар бухороча услубда — едирма тарзида булиб, асосан, яшил, охира, пушти, осмонранглар ишлатилган. Асосий девор токчалардан ва намоёнлардан иборат. Деворнинг х,ар иккала томонига баланд ва паст токчалар, шунингдек уларга мое равишда уйма нак;шли ва безак панжарали эшик, деразалар урнатилган. «Багдоди» деб юритиладиган эшик, дарча, деразалар кенг тарк;алган.

Девордаги нак;шлар одатий бухороча услубда, яъни едирма нак;шлардан иборат булиб, унда купинча гулдондан усиб чик;аётган гулдаста, гуллаётган дарахт шохлари, мажнунтол новдалари тасвирланган. Улар «х,аёт дарахти», табиат инъоми, абадийлик ва осойишталик каби маъноларни англатади. Хусусан, анор бутаси — х,осилдорлик рамзини, мажнунтол — севги согинчи сингариларни ифодалайди. Нак;шлардаги гуллар осмонранг, пуштиранг, яшил, охира, к;изил рангларда ишланган. Бундан ташк;ари уй деворларида биз ислимий нак;шларнинг геометрик ганч безаклари билан уйгунлашиб кетган х,олларини х,ам учратишимиз мумкин. Гипсда уйилган уйма нак;шларда купбурчакли юлдузларнинг геометрик шакли, х,амда, гул, новда, бута сингарилар тасвири х,ам як;к;ол кузга ташланади. Намоёнлар фони турли рангларга буялган, масалан: к;изил, сарик;, к;изгиш, кук, фирузаранг, пуштиранг, яшил.

Шуни алохида айтиб утиш лозимки, уй деворининг учинчи, яъни шарафа к;исми х,ам узининг алохида жозибадорлиги билан ажралиб туради. Ганчда уйилган уйма нак;шлар тилла суви билан юргизилиб, уста нак;к;ошлар томонидан турли рангларда безатилган.

Хуллас, йирик амалдор ва савдогар Файзулла Хужаев уйлари 19 аср охири ва 20 аср бошларидаги энг куркам куринишга эга булган турар-жойларидан бири х,исобланиб, уй узининг деворларидаги безаклари, композицион ечимлари, ранглар жилоси билан эътиборни тортади.Бухоро анъанавий ах,оли тураржойлари хусусиятларини урганиш Узбекистон меъморчилиги ва амалий безак санъати тарихининг энг к;изик;арли сах,ифаларидан бири х,исобланади. Бу бой меросни асраб — авайлаш, уни

урганиш, илм-фан ва миллий маданият ютуги сифатида курсатиш биз ёш авлоднинг х,ам к;арзи, х,ам фарзидир.

АДАБИЁТ

1. Пугаченкова Г.А, Ремпель Л.И. Выдающиеся памятники архитектуры Узбекистана. Ташкент, 1958.

2. Веймарн Б.В. Искусство Средней Азии. М. — Л, 1940.

3. Воронина ВЛ.Народные традиции архитектуры Узбекистана.М, 1951.

4. Майкова В.Н. Художественная культура народного жилища Узбекистана.Ташкент, 1990.

5. Уринбаева МБ. Традиции и преемственность интерьера жилых домов в Узбекистане. Ташкент, 1992.

6. Вахитов М.М, Мирзаев Ш.Р. Меъморчилик тарихи. Тошкент, 2010.

7. Ахмедов М.К|. Урта Осиё меъморчилиги тарихи.Тошкент, 1995.

8. Бухоро шарк; дурдонаси.Тошкент, 1997.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.