Научная статья на тему 'ХОРАЗМ ВОҲАСИ ҚУРИЛИШ ТИЗИМИДА СИНЧКОРЛИК (НИГИРИК) АНЪАНАСИ ВА ВА ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАР'

ХОРАЗМ ВОҲАСИ ҚУРИЛИШ ТИЗИМИДА СИНЧКОРЛИК (НИГИРИК) АНЪАНАСИ ВА ВА ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
128
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Хоразм / синчкорлик / хавон / якка синч / қўш синч. / Хива / синч / хаван / одиночный синч / двойной синч.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — М.М. Исҳоқов, И.Б.Салаев

Мазкур мақола Хоразм меъморчилигида синчкорлик анъанси тадқиқига бағишланган. Шунингдек, мақолада Хоразм вохаси қурилиш тизимидаги нигирик анъанасининг замонавий тенденциялари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ В СОВРЕМЕННОЙ ИСТОРИОГРАФИИ УЗБЕКИСТАНА И ПРОБЛЕМЫ ЕЕ РАЗВИТИЯ

Данная статья посвящена изучению традиции скрупулезности в хорезмской архитектуре. В статье также рассматриваются современные тенденции в традиции нигирик в хорезмской системе строительства.

Текст научной работы на тему «ХОРАЗМ ВОҲАСИ ҚУРИЛИШ ТИЗИМИДА СИНЧКОРЛИК (НИГИРИК) АНЪАНАСИ ВА ВА ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАР»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

journal homepage: https://www.suppQrtscience.uz/index.php/oiss

ХОРАЗМ ВОХДСИ ЦУРИЛИШ ТИЗИМИДА СИНЧКОРЛИК (НИГИРИК) АНЪАНАСИ ВА ВА ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАР

М.М. Ис^оцов

тарих фанлари доктори, профессор, Тошкент давлат шарцшунослик университети

И.Б.Салаев

таянч докторант,

Урганч давлат шарцшунослик университети

Калит сузлар: Хоразм, Аннотация: Мазкур макола Хоразм меъморчилигида синчкорлик, хавон, якка синчкорлик анъанси тадкикига багишланган. Шунингдек, синч, куш синч. маколада Хоразм вохаси курилиш тизимидаги нигирик

анъанасининг замонавий тенденциялари ёритилган.

CONCEPTUAL CHANGES IN THE MODERN HISTORIOGRAPHY OF UZBEKISTAN AND THE PROBLEMS OF ITS DEVELOPMENT

M.M.Iskhakov

doctor of history, professor,

Tashkent State University of Oriental Studies

I.B.Salaev

basic doctoral student, Urganch State University

Key words: Khiva, nigiri, Abstract: This article is devoted to the study of the havan, single nigiri, double tradition of scrupulousness in Khorezm architecture. The nigirik. article also examines the current trends in the nigirik tradition

_in the Khorezm construction system._

КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ В СОВРЕМЕННОЙ ИСТОРИОГРАФИИ УЗБЕКИСТАНА И ПРОБЛЕМЫ ЕЕ РАЗВИТИЯ

М.М. Исхаков

доктор исторических наук, профессор,

Ташкентский государственный университет востоковедения

И.Б.Салаев

дакторант,

Ургенчский государственный университет

Ключевые слова: Хива, Аннотация: Данная статья посвящена изучению синч, хаван, одиночный синч, традиции скрупулезности в хорезмской архитектуре. В двойной синч. статье также рассматриваются современные тенденции в _традиции нигирик в хорезмской системе строительства.

КИРИШ

Узбек халк меъморчилигининг асосий объектларидан бири тураржой бинолари курилиши х,исобланади. Тураржой курилиши унинг режа ва тархлари юзага келишидан бошлаб то хонадон кириб яшай бошлагунича турли-туман анъаналар, урф-одат, ирим-сирим, расм-русумлар билан боглик кечади. Ах,олининг яшаш мух,ити билан боглик турмуш тарзи ва уй хужалик маданияти, диди ва хдвас эхтиёжларини акс эттиради.

Хоразм махдллий иморатсозлик анъаналарининг асосий тамойиллари х,ам умумузбек анъанадлари каторида узига хос хусусиятларни саклаб келган. Бунда албатта халкнинг асрлар давомида шаклланиб келган миллий анъаналари билан бир каторда махдллий иклим шароитлари, замин билан боглик омилларнинг урни х,ам алох,ида. Бугунги кунда курилишда асосий эътибор халкимизнинг миллий анъаналаридан кура, замонавий хдёт тарзи, янгича маданий-маиший эх,тиёжларга эътибор каратилмокда. Бу х,олат технологик янгиланиш туфайли иморатсозлик анъаналарининг айрим жихдтлари аста секин "утмишга хослик" касб этиб, амлиётдан чикиб, унутилиш томон юзланмокда.

Хоразм анъанавий меъморчилик мактаби узига х,ос ва яхлит ижодий йуналишга эга булиб, уй-жойларнинг режавий тузилишига хдмда шаклига юкорида таъкидланганидек, вохднинг узига х,ос табиати, иклими талабларидан келиб чикиб ёндашилган. Хусусан, вохд кишиининг кескин совуклиги, ёз ойларининг ута кургоклиги ва кайнок иссиклиги кабилардан х,имоя сифатида утмишда пахса билан бир каторда асосан синч (нигирик) уйлар куриш кенг таркалган. Зеро, куша синчкорлик деворлар икки кабатли булиб, ораликдаги хавол бушлик бугунги тил билан айтганда узига хос кондиционер хизматини утаган. Яъни иморат ички харорати муътадиллигини саклаган, ташки хароратнининг ичкарига таъсирини камайтирган. (1-илова). Хоразм шароитида сув тошкинлари хавфи азалдан маълум. Шундай х,олатларда синчкор уйларнинг каддига сув таъсир килмаслиги х,ам мух,им х,исобланган. Булардан ташкари синчкор уйлар мустах,камлиги, камхаржлиги, сейсмик чидамлилиги ва тез куриб битказилиши каби хусусиятлари билан х,ам алох,ида ажралиб турган.

МУ^ОКАМА

1937-1940 йилларда С.П.Толстов рах,барлигида Хоразм вохдсида олиб борилган археологик-этнографик экспедициясининг тадкикотлари натижасида ^адимги Хоразмнинг сунгги жез даври (милоддан аввалги IX-VIII асрлар)га мансуб манзилгох,идан топилган "Амиробод маданияти" (^оракалпогистон Республикасидаги Амиробод канали атрофи) ах,олиси содда турар жойлар бино килиш куникмаларига эга булганлиги аникланган. Амиробод уйлари аксарият лолларда ярим ертулала хдмда ер устки кисмлардан иборат булган. Иморатларнинг ер усти кисми асосан устун-синчлрда турган. Томи камиш билан ёпилган. Бундай иморатларни куриш огир мех,нат ва куп вакт талаб килмаган1. Хоразм вохдси шароитида ерости (сизот) сувлари якинлиги сабабли кадимдан гужум ва тол дарахтларини купайтириш анъанаси булган. Бу дарахтларнинг илдизлари сизотни ернинг остки катлимларига тортиб, мелиоратив х,олани яхшилашдан ташкари куп

1 Матякубов Х.Х. Хоразмда пахса-хом гишт бинокорлиги усуллари ва меъморчиликнинг вужудга келиши

масаласи. Хоразм тарихи замонавий тадкщотларда. - Тошкент: Илмий туплам, 2019. - Б 197.

микдорда ёгоч махсулоти берган ва иморатсозлик учун бу мухим ресурс эди. Айникса гужум ёгочларининг шароитга чдамлилиги алохида хисобга олинган.

Синч (нигирик) деворлар иккига яъни, якка синч ва куш синчларга булинади. "Одатда, юк кутарувчи ташки деворлар кушсинч, ички деворлар эса яккасинч килиб бажарилади"2. Якка синч деворларининг калинлиги 20-30 см, куш синч деворларининг калинлиги 40-60 см (турли шахарларда хар хил), гуваладан ясалган деворлар 75 см гача3.

Турар жойларнинг ховли йусинида тархланиши Хива каби гавжум шахар шароитида, Хазорис каби шахарларнинг тарихий узак кисмларида буш ер танкислиги сабабли кишлокдаги холат билан купинча бир хил эмас. Шахарда ховли юзасиз асосан долон ва ичанга алохида эътибор берилгани холда, кишлок турар жойлар режасида ховли юзасида очик майдон булиши лозим хисобланган. ^ишлокларда пахса билан кутарилган иморатларда хужалик ховлилари хам алохида урин тутган. Баъзи кургонларда хужалик ховли асосий маиший ховли кисимидан ажратилган. ^ишлок синчкорлигида кушсинч ораликларини пахса лойи билан босма усулда тулдирилгани холда, шахар шароитида синчкорликда гувала асосий материал хисобланган. Гувала учун тупрок ёки тайёр лой ташкаридан олиб кирилиш холлари хам кузатилади.

^ишлок ховли-жой типлари орасида азалий кургон иншоотларига хос мудофаа максадини кузлаган аломатлардан хотирадек унсурлар хам сакланган. Масалан, кургоннинг калин пахса деворларига маълум масофа ораликларида такрорланувчи буржлар урнатиш одати якин утмишгача кенг таркалган эди. Бу каби иморат унсурининг тарихий функцияси аллакачон эскириган, хозир амалда бу каби буржлар шунчаки кадимий карашларнинг реликти деб бахоланиши мумкин4. Хоразм шахарлари турар-жой биноларининг тузилмалари мураккаб эмас. Айникса уларда кишлок иншоотларидаги каби тарихий рамзий мудофаа аломатларни саклаш учун имкон хам йук 5.

Шахдрларда ер майдонининг етарли эмаслиги ва шахар атрофидан тупрок ташиб келиш кийин булганлиги сабабли нигирик (синчли) ва куш нигирикли иморатлар куриш урфга айланган. Синч хоналарнинг кенг, баланд, умуман бахаво булишини таъминлайди. Унда чириган ва шикастланган кисмларини алмаштириш осон булган. Бунинг учун иморатнинг таъмир талаб кисмини янгилашда бошка кисмларининг упирилиши эхтимолининг олдини олиш учун тезлаш усуслидан фойдаланилган. Яъни таъмир талаб жойни бузиб олишдан аввал иморатнинг асосий бутун кисми ичкаридан вактинча кушимча устунларга кутариб куйилган. кушсинч иморат тархи таркибини хоналарга ажратувчи пардеворлар кундаланг хари билан бирлаштирилган устунларда турган. Иморатнинг ташки турт бурчаги кучли бози устунлар билан мустахкамланган. Урта устунлар ва турт бурчакдаги бозиларни бакувват текис ходадан пойтешалаш усулида чопиб тайёрланган хари бирлаштириб турган. Урта устунлар ва бозилар тагсинч устига урнатилган. Уларнинг ораликларини биринчи галда киялама жойлаштириб хари ва бози бирлашган бурчакка тортиладиган хавонлар махкам тутиб турган. Хавонлар иморатнинг бирор ёкка огиб кетишдан саклаш максадида карама-карши тиргагичлардир. Тагсинч, бози, хари, хавон ораларини тулдириш учун синчлар терилади ва шу билан иморатнинг нигирик скелети шаклланади. Иморатнинг шифтига тусинлар тортилади ва чупгарлик билан камиш-бордон босишга тайёранади.

Ховон ва пушталар девор конструкциясини кундаланг йуналишдаги ер кимирлашига бардошли килади. Шунингдек, синч тулдиргичлари канча енгил булса, иморат шунча зилзила ва бщронларга бардошли булади. Синч деворлар асосан гувала ёки хом гишт билан тулдирилган. Хом гишт ва гувала бир жинсли булганлиги сабабли лойга

2 Уролов А, Нозилов Д, Фармонов А, Матьязов С. Кишлок уйларини режалаштириш ва куриш асослари. -Тошкент: Узбекистон, 1994. - Б.140.

3 Варонина В.Л, Узбекское народное жилище. // Советская этнография, - Москва: 1949, № 2. - С 68.

4 Маньковская Л. Хива. - Тошкент: 1982, - Б 19.

5 Маньковская Л, Булатова В. Памятники зодчества Хорезма. - Ташкент: Гафура Гуляма, 1978. - С 50. www. supportscience.uz/index.php/oi ss 9

яхши ёпишади. Зилзилалар чогида гувала ва хом гиштларнинг синчлардан ажралиб тукилишининг олдини олиш учун девор чокларига камиш, похол ва шох-шаббалар арматура сифатида куйилган. Демак, синчкори чузилиш, эгилиш ва кисилиш, деформацияланиш хусусиятига эга. Воха курувчилари ва ахоли уртасида "Нигирик уйнинг кийшайгани кирк йил туради" деган накл бекорга айтилган эмас. Шунинг учун хам Урта Осиё халк меъморчилигида синч девор кенг кулланилади6.

Синч (нигирик) уйлар курилиши ва унинг афзалликлари тугрисида Кушкупирлик ахборотчи, куп йиллик тажрибали курувчи уста Нурметов Хусанбой куйидагиларни таъкидлади: "Нигирик уйлар асосан ёгочдан булган. Турт девор тагсинчлари иморат тархининг бурчакларида тутштирилгач, туташган еридан искана билан тешик хосил килинади. Бу тешикларга иморатнинг бурчак устунлари - бози унатилади. Бозилар тагсинчга киялатиб кокилган ховонлар билан тик холга келтириб котирилади. Бозиларнинг учидан чука чикарилади ва турт томон бурчак бозилари хари билан богланади. Сунгра ховонлар оралиги тагсинларга синчлар кокиб тулдириади. Синчлар оралиги гувала ёки хом гишт билан тулдирилади. Бу холатда иморатнинг деворлари шаклланади. Бундан кейинги иш тусин (болор) солиш, токи териш, камиш бордон билан ёпиш ва, нихоят, хашар йули билан сомонлой кора сувок босилади. Бундай уйлар зилзила пайтида бир тарафга караб кийшайса ёки кимирласа хам йикилмаган. Чунки бир-бирига уйиб киргизилган ёгочлар мустахкам булиб, уйнинг йикилишини олдини олган. Шу сабабли нигирик уйлар "эгилувчан", "букилувчан", "кайишувчан уй" деб аталиб, бу типдаги уйлар тез куриб битирилган. Нигирик уйларнинг девори сомонлой билан сувалади. Сомон деворни ёрилишда саклайди. Бундай уйлар ёзда салкин, кишда иссикни яхши саклайди. Нигирик уйда асосий бош уста уйнинг скелетини ясаб беради, колганлар гишт ва гувала териш, суваш ишларини килаверади7".

Хоразм вохасида курилиш ишлари билан шугулланувчи усталарнинг купчилиги бир неча касб эгалари булишган: ёгоч ишларни бажаришган, гишт терганлар, пахса урганлар, сувокчилик, гумбазчилик, синч (нигирик) уй куриш, ганчкорлик ва бошкаларни пухта билишган8.

Мавзу доирасидаги изланишлар мобайнида Республиканинг бошка вилоятларидаги синч уйларнинг курилишига хам эътибор каратилди. Фаргона уйларининг конструкциясини урганадиган булсак, деворнинг калинлиги 60-70 см ташкил килиб, иссиклик йуколишининг олдини олади. Девор калинлигига караб хона деворларига чукур токчалар килинган. Бу эса уз навбатида хонадан унумли фойдаланиш ва хона интеръерида безак сифатида фойдаланишган. Водий сейсмик зонада жойлашганлиги учун айрим турар-жойларнинг девор калинлиги 90 см гача етади.

Хива уйлари Фаргона уйларидан кескин фарк килади. Хива уйларининг конструктив асосини нигирик девор ташкил этади. Сабаби бу худудда намгарчилик кам ва ер кимирлаши 4 баллдан ошмаслигини инобатга олиб, шахар типидаги уй девор калинлиги 25-30 см ташкил этиб, енгил бир (якка) синчли килиб курилади. Девор конструкцияси хона интеръерига таъсир курсатади, сабаби девор енгил ва калин булмагани сабабли Хива турар уй хона деворида Фаргона уйларига ухшаш хона

„„ 9

деворларига чукур токчалар килиш имконияти йук9.

Тошкент худудидаги уйларда яшаш хонасининг 4 та девори-икки катор каркас (синч)дан иборат булади, лекин фаргоналикларники билан беллаша олмайди (40-60 см):

6Уролов А, Нозилов Д, Фармонов А, Матьязов С. Кишлок уйларини режалаштириш ва куриш асослари. -Тошкент: Узбекистон, 1994, - Б 23.

7 Дала ёзувлари. Кушкупирлик ахборотчи Х.Нурметов маълумотлари (аудиоёзувлар асосида).

8 Жабборов И. Юксак маданият ва ноёб маънавият маскани. - Тошкент: Узбекистон. 2012, - Б 226.

9 Матчонов Б.Г. Узбекистон турар-жой курилиш анъаналари. Архитектура, курилиш, дизайн илмий-амалий журнали. 1 -2/2017. - Б 24.

Шахрисабзда уйнинг 3 та девори калин (тахминан 40 см) булиб, бир каторли каркас (синч)дан иборатдир. Бухоро уйларида эса бундай деворлар одатда битта10.

Архитектор Т.С.Страмцованинг изланиши ва хисобига караганда пахса уйлардан кура нигирик уйларда унумли майдон 30-35% ташкил этади11". Мабодо бино баландлиги синч устунларнинг узунлигидан (бадавлат хонадон уйларида мехмонхоналари учун зарур булган) ошиб кетса, бу холда ёгочларнинг ёнида куйилган богламларнинг охирги тепа кисми кучайтирилган12. (2-илова)

1936 йилда Бутуниттифок меъморчилик академиясининг топшириги билан Хивада тадкикот ишларини олиб борган Л.И.Ремпель шахарнинг меъморчилик ёдгорликларини шундай таърифлаган эди: "Хива узининг гузал курилиши буйича диний меъморчилик ёдгорликлари билан эмас, балки сарой меъморчилиги билан машхурдир. Сарой архитектураси узининг келиб чикишида кадимги халк курилиши булмиш ёгоч ёки чупкар архитектураси билан машхур13".

Хонликда боглар барпо килинишининг бир неча асосий зарурияти бор эди. Энг аввало бог киши рухиятига ижобий таъсир курсатиб, унинг соглигини мустахкамлаган. Ёз фаслида бог ичидаги ховуз салкин микроиклим хосил килиб, атрофига экилган сояли мевали дарахтлар ва чиройли гуллар киши кунглини яйратган. Мевали дарахтлардан олинган хосил дастурхонни тукин килган. Шунинг учун хам хиваликлар уй курса, албатта унинг ичида катта мехмонхонаси, ёз фасли учун олди шимолга караган айвони булган. Бадавлатрок одамлар айвон олдида катта ховуз килган. Буларнинг хаммаси уй микроиклим шароитини максимал фойдали холга келтириб турган14.

1317/1899-1900 йили Мухаммад Рахим II Мухаммад Ниёз девонга Тозабог ховлисидаги эски иморатларни буздириб, урнига тошдан ховли курдиришга буюрган. Баёнийнинг ёзишича, мазкур ховли 1321/1903-1904 йили куриб битирилган. Унга кура: "Х,ижратнинг минг уч юз йигирма бирланчиси, товушкон йилида Мухаммад Ниёз махдум девон Тозабог ховлисининг биносини итмомга еткурди. Х,овлининг атроф девори тошдин булиб, ичи чубкари булмиш эрди. Факир анинг авсофи ва тарихини бу тарика айтдим15".

Хива туманининг Саёт кишлогида курилган кушк ва тураржой анъаналарини узида мужассамлаштирган бетакрор меъморий обида "Чодра ховли", яъни хоннинг шахардан ташкаридаги дам олиш уйи хам меъморчиликнинг санъат асарларидан бири хисобланади. (3-илова)

НАТИЖАЛАР

Хоразм меъмор-усталари ушбу иншоот курилишида "минорасимон" шаклни танлашган. Бунда пастки каватларнинг баландлигини, бино баландлиги ошган сари камайтириб боришга эътибор беришган. Бинода зилзилабардошликни таъминловчи чора-тадбирлар ишлаб чикилган. Ушбу бино 4 каватдан иборат булиб, биринчи каватда омборхона ва отхона булган. Иккинчи ва учинчи каватлари дам олиш хоналаридан ташкил топган. Туртинчи кават 2 та "терс айвон" куринишида курилган. Чодра ховли биносининг режадаги улчамлари 16,8 м, баландлиги 20 метр. Биринчи каватдаги пахсанинг эни - 80 см, туртинчи каватдаги синч девор калинлиги - 40 см16.

10 Воронина В.Л., Народные традиции архитектуры Узбекистана. - Москва: Архитектура и градостроительство. 1951, - С 18.

11 Матчонов Б.Г, Саидов М.С. Хоразм меъморлигида турар-жой курилиш усуллари. Меъморчилик ва курилиш муаммолари. 2017, №2. - Б. 44.

12 Воронина В.Л., Узбекское народное жилище. // Советская этнография. - Москва: 1949, № 2. -С. 66.

13 Мадаминов М. Хоразмнинг кадимий ва урта асрлар шахарсозлиги тарихи. - Тошкент: Истиклол, 2009. - Б. 43.

14 Худайберганов К. Хива дунёдаги энг кухна калъа. - Тошкент: 2012. - Б. 300.

15 Мухаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшохий. Мазкур кулёзма фонди. Инв. № 9596. 489 б- варак. Муниров К. Хоразмда тарихнавислик. - Тошкент: Fафур Fулом. 2002. - Б. 165.

16 Дурдиева Г. Кадимий Хоразм пахса девор меъморий ёдгорликлари. - Хива: 2017. - Б 42.

Иморатнинг сейсмик мустахкамлиги маълум даражада юкори кисмининг кандай ечимда булишини белгилаб берган.. "Чодра ховли"нинг 3- ва 4- каватлари синчли килинган булиб, 4-кават "Т" шаклида экани шу билан изохланади. Иморатнинг конструктив элементлари тик босим юкинигина эмас, балки, горизонтал юкни хам яъни, шамол ва зилзила кучини хам кайтаришга мулжалланган. Шунинг учун бу иморат мажмуининг яхлитлиги, кисмларининг узаро бир-бирини кувватловчи тарзда жойлаштирилиши вертикал ва горизонтал таъсирларни марказий нуктага тушишига, иншоотнинг тургунлигига хизмат килган.

Шу билан бирга Хива хонлигида бадавлат кишиларнинг уйлари хам асосан синч (нигирик) дан курилган. Хива шахри "Янги турмуш" МФЙ, Нажмиддин Кубро кучаси, 47-Б уй жойлашган Иброхимхужа (Хива хонлигида бош вазир Исломхужанинг отаси)нинг уйи ва "Мевастон" МФЙ, Марказ-6 да жойлашган бой савдогарлардан бири Шихназарбойнинг уйлари хам куш синч (нигирик)дан курилганлигини гувохи булдик. Шунингдек, Хива хонлигидаги йирик хашаматли бинолар курилишида ва уларни безашда иштирок этган Хоразм наккошлик мактабининг йирик вакилларидан бири Абдулла Болтаев уз кундаликларида куйидагиларни ёзиб колдирган:

"1835-1840 йилларда Оллокулихоннинг катта амалдорларидан булган Хасан Мурод кушбеги, Мухаммад Ризо кушбеги, Ота Мурод кушбегилар Хива шахрининг ичкари калъаси урталарида яъни, хон саройи булган Кухна Аркнинг орка томонидан бу учлари катта жойлар барпо килганлар, хамма ерлари нигирикдан"17.

Шу уринда воха кабристонларидаги сагана курумларда хам уй-жой курилиши билан боглик архитектура усуллари амал килиб келган. ^урумлар ранг-баранглиги ва архитектураси билан диккатга сазовор. Улар орасида ер устида куриладиган саганалар алохида кизикиш тугдирадики, уларнинг аксарияти Хоразмда расм булган тураржойларни эслатади. Кишиларда мархум нариги дунёда хам гуё уз уйидагидек "яшайди" деган инонч мавжуд. Айрим холларда дафн иншоотлари нигирик ва чупкари (синч) усулида хам курилади. Уларнинг асосида ёгоч ускуналари асосий уринни эгаллайди. Ёгочлар ораси лой билан хом гишт ёки кесак калаб тулдирилади ва усти текис сувок килинади18.

Хива туманидаги Рузим бобо кабристонида синчкор усулда курилган саганалар мавжуд. Бирок улур куп вактдан буён каровсиз холад колиб келгани сабали аксари холларда ерга ботиб, хатто юза сатхга сингиб кетганлигини куриш мумкин (4.1, 4.2-илова). Бу ахвол ахоли орасида аждодлар хотирасига эътиборсизлак кучайгани билан изохланиши мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, архитектура доимо утмиш билан узлуксиз боглик холда янгиланаверади. Хоразмда асрлар давомида тажриба асосида орттирилган узига хос меъморчилик мактаби шаклланган булиб, йиллар давомида юзага кела бошлаган янги курилиш услублари, замонавий курилиш материалларини афзал билиш майллари, конструктив янгиликлар, маиший хаёт меъёрларининг узгариши турар-жой куриш технологиясига хам таъсир курсатмокда. Натижада замонавий бинолар ёз жазирамаларида иссик , кишнинг совук ва рутубатли кунларида зах ва совук. Замонавий архитекторлар бугунги янгиланишлар давомида анъанавий курилиш технологияларининг окилона унсурларидан фойдаланишга кайтсалар воханинг нокулай экологик шароитида айни муддао булар эди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

17 Болтаев А. Хива архитектура коидалари. - Тошкент: Хоразм. 2013, - Б 43.

18 Снесарев Г.П. Хоразмликларнинг мусулмонликдан аввалги маросимлари ва урф-одатлари. - Урганч: 2018, - Б 144.

1.Матякубов Х.Х. Хоразмда пахса-хом гишт бинокорлиги усуллари ва меъморчиликнинг вужудга келиши масаласи. Хоразм тарихи замонавий тадкикотларда. - Тошкент: Илмий туплам, 2019. - Б 197.

2.Болтаев А. Хива архитектура коидалари. - Тошкент: Хоразм. 2013, - Б 43.

3.Снесарев Г.П. Хоразмликларнинг мусулмонликдан аввалги маросимлари ва урф-одатлари. - Урганч: 2018, - Б 144.

4.Худайберганов К. Хива дунёдаги энг кухна калъа. - Тошкент: 2012. - Б. 300.

5.Мухаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшохий. Мазкур кулёзма фонди. Инв. № 9596. 489 б- вара;. Муниров Хоразмда тарихнавислик. - Тошкент: Гафур Гулом. 2002. -Б. 165.

6.Дурдиева Г. ^адимий Хоразм пахса девор меъморий ёдгорликлари. - Хива: 2017. - Б 42.

7.Жабборов И. Юксак маданият ва ноёб маънавият маскани. - Тошкент: Узбекистон. 2012, - Б 226.

8.Матчонов Б.Г. Узбекистон турар-жой курилиш анъаналари. Архитектура, курилиш, дизайн илмий-амалий журнали. 1-2/2017. - Б 24.

9.Воронина В.Л., Народные традиции архитектуры Узбекистана. - Москва: Архитектура и градостроительство. 1951, - С 18.

10Матчонов Б.Г, Саидов М.С. Хоразм меъморлигида турар-жой курилиш усуллари. Меъморчилик ва курилиш муаммолари. 2017, №2. - Б. 44.

11.Воронина В.Л., Узбекское народное жилище. // Советская этнография. - Москва: 1949, № 2. -С. 66.

12.Мадаминов М. Хоразмнинг кадимий ва урта асрлар шахарсозлиги тарихи. - Тошкент: Истиклол, 2009. - Б. 43.

13.Уролов А, Нозилов Д, Фармонов А, Матьязов С. ^ишлок уйларини режалаштириш ва куриш асослари. - Тошкент: Узбекистон, 1994, - Б 23.

1-M^oBa

1. noMgeBop; 2.TarcMHH; 3. Eo3M (ycTyH) Ba bwmk eHflop^apM; 4. CappoB (xapu); 5. Xoboh; 6-7.

nywTaK^ap; 7. bwmk (K,anbi) ypHM

2-M^OBa. MHaH^a^ta ^ygyflMAa motfflawraH cmhh (hmmpmk) ym-wom.

2.1-M^oBa

4.1-H^OBa

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4.2-H^OBa

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.