Научная статья на тему 'МИЛЛИЙ САНЪАТНИНГ ЖАҲОН МАДАНИЯТИДАГИ ЎРНИ'

МИЛЛИЙ САНЪАТНИНГ ЖАҲОН МАДАНИЯТИДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
84
200
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жаҳон маданияти / архео.тогик топилма / этнография. меъморчилик санъати / амалий ва манзарали санъат / миллий санъат / эстетика / Марказий Осиё / замонавий меъморчилик. Мировая культура / археологические находки / этнография. архитектурное искусство / прикладное и декоративное искусство / национальное искусство / эстетика / Центральная Азия / современная архитектура.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Бехзод Бозорбоевич Ғойипов

Мақолада миллий санъат ва унинг жаҳон маданиятидаги ўрни масалалари тарихий манбалар асосида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИЛЛИЙ САНЪАТНИНГ ЖАҲОН МАДАНИЯТИДАГИ ЎРНИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

МИЛЛИЙ САНЪАТНИНГ ЖА^ОН МАДАНИЯТИДАГИ УРНИ

Бехзод Бозорбоевич Гойипов Тошкент давлат техника университети

Аннотация: Маколада миллий санъат ва унинг жахон маданиятидаги урни масалалари тарихий манбалар асосида ёритилган.

Ключевые слова: жахон маданияти, архео.тогик топилма, этнография. меъморчилик санъати, амалий ва манзарали санъат, миллий санъат, эстетика, Марказий Осиё, замонавий меъморчилик. Мировая культура, археологические находки, этнография. архитектурное искусство, прикладное и декоративное искусство, национальное искусство, эстетика, Центральная Азия, современная архитектура.

THE IMPORTANCE OF NATIONAL ART IN WORLD CULTURE

Bekhzod Bozorboevich Goyipov Tashkent State Technical University

Abstract: The article highlights the national art and its place in the global culture based on historical sources.

Keywords: world culture, archaeological, ethnographic, architectural art, decorative and applied arts, the national art aesthetics. Central Asia, modern architecture.

Марказий Осиё тарихида мусика, тасвирий санъат, жумладан махобатли деворий суратлар, хайкалтарошлик ва меьморлик санъатлари кенг ривожланган.

Лекин шуни алохида таъкидлаш керакки, миллий санъат ривожида меъморчилик алохида урин тутган ва катта ахамият касб этган. Шарк меъморчилиги тараккиётининг тарихи шуни курсатадики, Урга Осиё мамлакатларида бино ва иншоотлар накш ва безакларсиз. одам, хайвон ва табиатнинг тасвирларисиз булмаган. Айникса, хоким ва бойларнинг каср ва саройлари тасвирий санъатнинг ажойиб намуналари билан безатилган. Масалан, Уммавийлар даврида (VII-VIII аср) чиройли бино ва иншоот тушунчасини рангли суратлар ва накшларсиз тасаввур этиб булмаган.

Меъморлик санъатининг жахон маданиятидаги урни алохида эътиборга лойик. Халк амалий санъати билан чамбарчас боглик ривожланган меъморчилик. накш, кошинчилик санъатида VIII-XIII асрлардаги ютуклар салмокли булган. Катта ва мухташам маъмурий иморатлар, масжид,

мадрасалар, хонакохлар ва макбараларни, шунингдек подшохлар, йирик бойлар, хокимлар саройларини куриш ва безатишда анъанавий хом ашё, ёгоч ва пиширилгаи гишт, ложувард рангли майолика, сопол, шиша парчалари ишлатилган. Кошинлар, равоклар, пештоклар, гумбазлар ва миноралар, умуман шахар курилишида геометрик (шарсимон) шакллар уйгунликда, араб ёзувидан безак, накш сифатида фойдаланилган. Уларда жамоа аъзосининг турмуш тарзи, рухияти, тафаккури, кадриятлари тула конли акс эттирилган.

Марказий Осиёда меъморчилик санъатининг ривожи IX-XII хамда XIV-XV асрларда сезиларли булган. Бу даврларда Марказий Осиёда куплаб жамоат бинолари ва маданий-маиший иншоотлар бунёд эгилган.

Меъморий обидаларда эстетик тахлил, яъни куркамлик ва улугворлик, гузаллик ва нафосат мухим уринни эгаллаган.

Ушбу обидалар ва санъат асарларида инсоннинг гузалликка интилиши, гузал амаллар бажариши, гузал инсоний хулклар ва фазилатлар, бахтли турмуш шароитлари махоратли ифодаланган. Санъат асарларининг тахлили шуни курсатадики, кадимда одамлар уйлар, масжид ва мадрасалар, шахар ва кишлоклар, жамики буюм ва нарсаларни куркам, файзли ва гузал булишига алохида эътибор каратганлар.

Миллий санъат маданиятида шахар ва бинолар гузаллиги тирик мавжудотлар акс эттирилган йирик деворий суратлар эмас, иморатлар меъморий шаклларининг узаро хандасавий хамоханглиги, улардаги ранг ва шакллар уйгунлиги, очик ва ёпик хажмларнинг (ховли ва хоналар, айвонларнинг) бир-бири билан кулай ва узвий богланганлиги жахон маданиятида мухим урин тутади. Айникса ислимий накшлар мутаносиблиги ва нихоят инсонларни гузал хулкларга чорловчи Куръони карим ва хадиси шарифлардан олинган ёзувий (эпиграфик) накшлар билан безатилган меъморий мухит ва улардаги гузал калб ва фазилатли инсонларнинг фалсафий карашлари эътиборга лойик. XVI-XVIII асрларда Марказий Осиё шахарсозлиги ва меъморчилигида тулик уз ифодасини топган тасвирий санъат узининг навбатдаги йуналишига, жонли мавжудотларни ифодалашдан бутунлай холи булган меъморий безаклар: хандасавий, ислимий ва ёзувий накшлар хамоханглиги, ички ва ташки безаклар тизимининт хилма-хиллигига эришилди. Шу йул билан Марказий Осиёнинг кадимий меъморчилигига хос булган махобатли тасвирий санъат уз урнини жозибадор наккошлик санъатига бушатиб берди.

Бундан 2 минг йил аввал румлик Витрувий меъморликда "мустахкамлик, фойда ва гузаллик биргаликда намоён булади", - деган эди. Ана шу инкор этиб булмас хакикатни хозирги замон тушунчалари билан ифодалайдиган булсак, меъморликда мухандислик - конструктив, ижтимоий - фуикционал ва гоявий-

эстетик элементларнинг уйгунлик алокадорлиги яратилган булиши лозим.

Зеро, меъморликда маънавий ижод (меъморий лойихалаш) хам, моддий ишлаб чикариш (курилиш) хам, мухандислик (меъморий конструкцияларда) хам, узига хос эстетик ифодавийлик (санъат) хам мавжуд.

Меъморликнинг санъат сифатидаги мохияти, шубхасиз унинг ижтимоий-моддий вазифасидан алохида эмас. Зеро, мехнат, турмуш ва маданиятнинг ижтимоий жараёнларини ташкил этиш учун маконий мухитни шакллантириш (меъморлар купинча "маконни ташкил этиш" деб гапирадилар) меъморий иншоотларнинг бош вазифасидир. Шу зайлда барча "бифункционал" санъатлар ичида айтайлик, асосан тор утилитар (яъни индивидларнинг биологик эхтиёжларини кониктиришга йуналтирилган) моддийлик вазифасини бажарувчи амалий санъат билан таккослагаида, меъморлик нихоятда кенг куламли ижтимоий вазифага эга. Жамиятдаги кулайликларни камраб олиш ва ифодалаш, таъминлаш ва образли етказиб бериш учун хизмат килиш меъморлик зиммасига юклатилади. Х,ар кандай санъат, жумладан меъморлик хам вокеликни бадиий киёфаси (образ) ёрдамида акс эттиради. Тасаввурда гавдаланадиган меъморий объект киёфаси борликнинг механик равишда намоён буладиган кузгудаги акси эмас, балки инсоннинг объект мазмунини узига хос тарзда ифодаловчи фаолиятидир.

Мустакиллик йилларида республикамизнинг турли шахар ва кишлокларида, хусусан пойтахтимиз Тошкент шахрида курилган замонавий меъморлик иншоотларида бинолар учун зарур образ (киёфа) топишга интилишнинг гувохи буламиз. Жумладан, пойтахтимизнинг марказий кисмидаги бош майдон - Мустакиллик майдони янада жозибали ва мафтункор эстетик куриниш касб этади. Бу меъморларимизнинг катта ютуги булиб, замонавийлик, айни пайтда миллийликнинг ушбу иншоотларда мохирона уйгунлаштира олинганлигидан яккол далолат беради. Аввало, майдоннинг композицион яхлит бадиий образининг пухта ва мукаммал ечими топилганлигини алохида кайд этиш лозим. Бу ерда шундай фазовий-меъморий мухит шакллантирилганки, унда бирорта ортикча ва бирорта етишмайдиган унсур йук. Мазкур майдонни кайта куриш ва реконструкция килиш, бунёд килинган янги иншоотлар, амалга оширилган ободонлаштириш ва кукаламзорлаштириш ишлари мукаммал меъморлик мажмуининг яратилишига олиб келди. Шуни таъкидлаш лозимки, майдоннинг янги бадиий образли киёфасида анъанавийлик ва замонавийликнинг диалектик уйгунлашиб кетганлигига гувох буламиз. Майдондаги хар бир меъморий иншоот, кичик архитектура шакллари узига хос бадиий ечимга, киёфага эга. Масалан. салобатли пиллапоялардан кутарилиб борсак, улугвор эзгулик аркига дуч келамиз. Мазкур аркнинг юкори кисмида бир оёкда турган ва кукка парвоз

килаётган лайлаклар беихтиёр диккатимизни узига тортади. Одатда лайлаклар тинчлик ва хотиржамлик булган холда бир оёклаб турадилар. Демак, улар она Ватанимиздаги тинчлик, осойишталик ва баркарорликни ифодалайдиган рамзлардир. Мовий осмонга (канотлари бир-бирига улашиб кетган холда) парвоз килаётган лайлаклар эса, гуё кулни-кулга бериб, "бир ёкадан бош чикариб", хамжихатлик ва ахилликда яшаётган купмиллатли юртимиз фукароларининг порлок истиклол сари шахдам ва дадил кадамлар билан одимлаётган холатини куз олдимизда намоён килади.

Эзгулик арки меъморий ечимда шакл ва мазмун уйгунлигига эришилганлиги учун гузаллик ва улугворлик каби эстетик туйгуларни шакллантириши табиий хол. Юкорида кайд этганимиздек, майдоннинг мукаммал бадиий образли ечими топилганлиги учун кишиларда ана шундай тантанавор кутаринки рух, уз Ватани билан фахрланиш ва гурурланиш туйгулари пайдо булади. Меъморликнинг инсон табиатига, рухига, эстетик онгига курсата оладиган кудратли таъсир кучи хам айнан ана шундадир.

Аркни кутариб турган махобатли устунлар эса, гуёки мустакил давлатимизнинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва маънавий-маданий пойдевори мустахкам асосга таяниб турган усткурмани эслатади.

Меъморчиликнинг санъат тури сифатидаги ижтимоий вазифаси билан боглик булган гоялар жуда кенг камровли. Масалан, демократизм, халкчиллик, оддийлик - бу бизнинг бир катор замонавий турар-жой ансамблларида уз ифодасини тоиган. Маънавий-фалсафий инсонпарварлик хам бизнинг мустакиллик даври меъморчилигимизга хос булган хусусиятлардан бири хисобланади. Бир катор санъат ва жамоат иншоотларига буюклик, кудрат (айтайлик, замонавий гидростанциялар) ватанпарварлик (кейинги йилларда бунёд этилган бир катор мемориал ансамбллар); кургазмалилик, куркамлик (масалан, саройларнинг киёфасида) каби характерли хусусиятлар хам хосдир.

Меъморлик санъати даврнинг, жамиятнинг, меъморнинг эстетик идеалларини акс эттиради. У нафакат чиройни, балки гузалликни, улугворликни хам ифодалайди. Зотан, фойдалиликнинг гузаллик ва улугворликни намоён этишига хизмат килиши меъморчилик учун алохида ахамият касб этади. Бу барча гоявий бойлик меъморлик образида диалектик ва уйгунликда намоён булади.

Меъморликнинг санъат сифатидаги узига хос урнини унинг бошка санъат турлари - амалий ва манзарали (декоратив) санъат, тасвирий санъатнинг махобатли (монументал) жанри билан хамда техника эстетикаси билан алокалари белгилаб беради. Бу санъатларнинг меъморликдаги омихталиги (синтези) натижасида мураккаб мажмуий образ яратиш имкониятлари пайдо булади. Шундай килиб, меъморлик бир вактнинг узида нафосатлашган

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021 ISSN 2181-063X

maxapco3nuK MyxuTuHu Ba OMMa pyxuarara Tatcup KunyBnu u^ogaBun o6pa3nap TH3HMHHH aparagu.

Xynoca khhh6 aHTraHga, Munnun TacBupun Ba MetMopnunuK caHtaru ^axoH MagaHHH TapaKKueTura canMOKnu ynym Kyma ongu. By xon aHHu^ca MetMopnunuK, MuHuairopa caHtaru, kuto6ot Ba Ha^KomnuK caHtaraapuga aKKon HaMoeH SynraHnuruHu anoxuga TatKugnam MyMKuH.

Oonga^aHH^raH agaSneT^ap

1. A6gyKogup 3oxugan. TypKucTOHga YpTa acp apa6-MycynMOH MagaHuaTu. T..' 1993.

2. YponoB A.C., Ho3unoB ^.A. HcnoM Ba TacBupun caHtaT (CaHtaT Tapuxu Ba нaзapнacнgaн Matpy3anap TynnaMu). -T., 1995.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.