Научная статья на тему 'АНТИК ДАВРИДА СУРХОН ВОҲАСИ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА ШАҲАРСОЗЛИГИ'

АНТИК ДАВРИДА СУРХОН ВОҲАСИ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА ШАҲАРСОЗЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Арзиев Оғабек

Ҳозирги кунга келиб, антик давр маданияти нафақат мутахассис олимларни, балки ўлкамиз қадимги тарихи ва маданияти билан қизиқувчи кўпчиликнинг диққат-эътиборини жалб этиб келмоқда. Сурхон воҳасида кўпгина антик даври ёдгорликлари (Далварзин, Холчаён, Кўҳна Термиз, Айритом, Қоратепа ва бошқ.) мавжуд бўлиб, уларда ҳимоя иншоотлари, дахма ва ибодатхона қолдиқлари аниқланган. Сурхон воҳасидаги антик даврига оид ёдгорликларни бир неча гуруҳларга ажратиш мумкин. Бу турдаги ёдгорликлар бир биридан вазифасига кўра ва қадимийлиги билан фарқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АНТИК ДАВРИДА СУРХОН ВОҲАСИ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА ШАҲАРСОЗЛИГИ»

АНТИК ДАВРИДА СУРХОН ВО^АСИ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА

ША^АРСОЗЛИГИ

Арзиев ОFабек

УзМУ Тарих факультети Археология таълим йуналиши 3 курс талабаси Ш.1к://(Ы оге/10.5281/7.епо(1о.12621565

Х,озирги кунга келиб, антик давр маданияти нафакат мутахассис олимларни, балки улкамиз кадимги тарихи ва маданияти билан кизикувчи купчиликнинг диккат-эътиборини жалб этиб келмокда. Сурхон вохасида купгина антик даври ёдгорликлари (Далварзин, Холчаён, Кухна Термиз, Айритом, ^оратепа ва бошк) мавжуд булиб, уларда химоя иншоотлари, дахма ва ибодатхона колдиклари аникланган. Сурхон вохасидаги антик даврига оид ёдгорликларни бир неча гурухларга ажратиш мумкин. Бу турдаги ёдгорликлар бир биридан вазифасига кура ва кадимийлиги билан фаркланган.

Антик даврида Сурхон вохасида шахарсозлик санъати ва меъморчилик юксак даражада ривожланган булиб, эллин маданияти билан биргаликда ^адимги Бактрия анъаналарини хам узида саклаб колган. Пойтахт Бактра-Балх шахрини ана шундай шахарлар жумласига киритиш мумкин. Бу даврда Сурхон вохасидаги кухна шахарларда хам узгаришлар булганлигини кузатиш мумкин. Хусусан, юнон-бактрия даврининг охирларида (мил.авв. II аср урталари) Далварзинтепа манзилгохи урнида 9 га тенг майдондан иборат булган шахар пайдо булади. Бу даврда Далварзинтепа сохиблари кухна шахарнинг нисбатан ахоли зич жойлашган кисмини девор ва хандаклар билан ураб олишган [Г.А.Пугаченкова: 24].

Сурхон вохаси меъморлари зич турар жой жойлашган кисмни ураб олган бу турдаги химоя иншоотларини барпо этиш жараёнида курилиш ишларига мослашишлари шарт булмаган. Чунки, бу турар-жойлар мунтазам режавий тузилишга эга булган. Мисол учун, Кухна Термизнинг мустахкамланган кисми-калъаси мил. авв. III асрда илк Юнон-Бактрия хукмдорлари Евтидем ёки Деметрий даврида бунёд этилган булиб, иншоотнинг химояланиши тугри бурчакли режа асосида курилган. Иншоот мустахкам девор ва чукур хандак билан уралиб, шимолий деворда дарвоза жойлашган, кейинчалик бу дарвоза ортида йирик шахар пайдо булган [Ш.Р.Пидаев: 6-8].

Худди шунга ухшаш курилиш ишлари Холчаёнда худуди хам мил.авв. У-1У асрларда узлаштирила бошлаган. Юнон-Бактрия даврига келиб унча катта булмаган майдонда мустахкам химояланган кисм (Корабогтепа) пайдо булади. Тугри бурчакли бу калъа химоя девори ва хандак билан уралиб, гарбий деворнинг марказида ташки манзилгох томонга каратиб дарвоза барпо этилган.

Бактрия-Кушон шахарларининг ички режавий тузилиши хакидаги тасаввурларимизни Сурхон вохасидаги йирик кухна шахарлардан бири Далварзинтепа янада кенгайтиради. Юкорида эслатиб утганимиздек, шахарнинг узи тугри бурчакли булиб, унинг шимолий кисмида кухандиз жойлашган. Шахар худудининг асосий тугри бурчакли кисми ичида зич курилишлар яъни, кухна шахар марказининг учдан бир кисмида бой шахарликлар махаллалари, жануби-шаркий кисмида урта хол шахарликларнинг унча катта булмаган уйлари, жануби-гарбий кисмида кулолларнинг ва бошка хунармандларнинг катта махалласи жойлашган [Г.А.Пугаченкова: 16].

Сурхон вохасининг антик даври шахарларининг тузилиши ва режаси, тадкикотчиларнинг фикрича, уларнинг асосида илгари мавжуд булган манзилгохлар билан

боглик булган. Тадкикотчилар Сурхон вохасидаги антик даври шахарларини бир-биридан фарк килувчи уч гурухга ажратадилар:

1. Асослари ахамонийлар даврига бориб такалувчи куп катламли шахарлар (Жондавлаттепа, Хайитободтепа ва Термиз).

2. Салавкийлар ёки Юнон-Бактрия даврида пайдо булган шахдрлар (Далварзинтепа, Термиз, Холчаён, Кампиртепа).

3. Кушонлар даврида пайдо булган кухна шахарлар (куплаб майда шахарчалар, Будрач, Зартепа, Гаровтепа, Деновдаги ^алъа Минор ва бошк.)[А.Яхшиев: 153].

Сурхон вохаси худудларида хам калъа ва кургонлар пайдо булгандан сунг, уларнинг теварагида турар-жойлар пайдо булиб, шахарлар ривожланиши ва кенгайишига асос булиб хизматм килди. Шунинг учун хам кушон даврининг барча катта ва кичик кухна шахарлари илгарирок манзилгох пайдо булган уринда кад кутарган калъаларга эга. Купчилик калъалар кухна шахарлар бурчакларидан бирида жойлашиб, шахар иншоотлари таркибига кириб кетади. Айрим холларда калъалар бурчаклардан бирида жойлашиб (Далварзинтепа, Арпапоятепа) шахар чегараларидан четда колади. Баъзи калъалар марказда (Ялангуштепа, Гаровкалъа) жойлашса, айримлари шахарнинг асосий кисмидан алохида ёки дарё киргогида (Термиз, Кампиртепа) жойлашади [Э.В.Ртвеладзе: 154].

Сурхон вохасида антик даври меъморчилигининг юкори даражада ривожланиши, куп холларда, кухна шахарларда жадал олиб борилган курувчилик фаолияти билан боглик эди. Меъморчиликда оммавий турар-жой курилишлари билан бирга ибодатхоналар, саройлар, бой турар-жойлар курилиши хам ривожланди.

Кушонлар даврига келиб шахар курилиши ва меъморчилик услублари юкори даражада ривожланганлиги кузатилади. Бу уринда мудофаа иншоотларининг ахамияти катта эди. Сурхон вохасида Хайрободтепа, Кухна Термиз, Зартепа, Шуртепа, Кампиртепа, Далварзинтепа, Холчаён, ^умкалъа каби купгина кухна шахарларнинг химоя иншоотларини урганишда археологик тадкикотларнинг урни мухим саналади.

Юнон-македон боскини даврида харбий жихатдан камал килиш услубининг кенг кулланилиши натижасида юнон-бактрия даврига келиб, илгариги (ахамонийлар даври) нисбатан юпка ташки химоя иншоотларини бунёд этиш услуби йуколиб, эндиликда отлик кушинлар хужумларини хисобга олинган холда, мустахкам химоя деворлари бунёд этила бошлайди. Кушонлар даврига келиб, камал холатига бардош бера оладиган мустахкам деворлар, отликлар хужумини кайтариш учун деворларда химоя шинаклари булган буржлар барпо этилиб, деворлар атрофида хандаклар билан ураб олинади. Бу даврга оид Далварзинтепа мудофаа деворларини айнан мана шундай мустахкамланган деворлар сарасига киритиш мумкин.

Кушон даврида ривожланган химоя тартибини ^умкалъа, Хайрободтепа, Кампиртепаларда хам кузатиш мумкин. Бу кухна шахарлардаги химоя иншоотлари баланд килиб хом гиштдан, айрим холларда пахсадан фойдаланилган холда курилган. Уларнинг купчилигида тугри бурчакли буржлар мавжуд булиб, уларда камончилар учун туртбурчак ва учбурчак шакллардаги шинаклар урнатилган. Бу уринда шуни таъкидлаш жоизки, Бактриянинг антик давр химоя иншоотларида ярим айлана шаклдаги буржлар кам (Зартепа) учрайди [С.А.Савчук: 76].

Амударёнинг унг киргогидаги Кампиртепа кухна шахри мудофаа иншоотлари химояланиши жихатидан диккатга сазовордир. Бу ерда хам хандак мавжуд булиб, маълум жойларда ирмокларнингювилишидан пайдо булган табиий чукурликлардан хам

фойдаланилган. Табиий тепаликда кичикрок ичида калъаси мавжуд булган хамда деворлар билан уралган шахарчага асос солинган. ^алинлиги 3 м булган ушбу деворлар хом гиштдан кад кутариб, туртбурчак шаклдаги буржларга эга. Ички девор йулаги хам мавжуд булиб, буржларда жанговар шинаклар урнатилган [Б.А.Литвинский, И.Р.Пичикян: 113-124].

Кушон даврига келиб, химоянинг энг кулай усули булган хандакларга катта эътибор берилади. Улар энди нафакат калъаларни, балки шахристонни хам ураб олиб нисбатан энлирок (15-20 м гача) ва чукуррок казилган. Умуман олганда, антик даврда Сурхон вохасида шахарсозлик маданияти жадал ривожланди. Бу жараёнда ички ва ташки режавий тузилиш хамда услублар, турли вазифаларни бажарувчи иншоотлар барпо этишга катта эътибор каратилди.

Кушонлар даврига келиб, Сурхон вохасининг барча худудларида бадиий маданиятининг купгина турлари тараккий этганлигини кузатишимиз мумкин. Саройлар, ибодатхоналар ва бой турар-жойлардаги деворий суратлар, манзаралар хамда хайкаллар хозирги кунгача намуналар холатида булсада, сакланиб колинган. Суратлар, асосан, деворлар лойка билан ювилиб, минерал буёкларга усимлик кукуни ёки мойи аралаштириб ишланган.

Сурхон вохаси деворий суратларининг мавзуси турли-туман. Мисол учун, Холчаёндаги сарой деворларида накшинкор манзаралардан (узум меваси ва барглари, турли гуллар) ташкари эллинистик киёфали иккита эркак тасвири ва монголоид иркига ухшаш (кисик кузли), сочини узига хос киртишлаган куринишдаги боланинг тасвири ишланган [Г.А.Пугаченкова: 136-146]. Далварзинтепадаги Бактрия маъбудасининг шимолий ибодатхона саройидан кулидаги болани маъбудага узатиб турган кохин ва кохин аёл, шунингдек, кулида килич билан тахтга утирган аёл тасвирлари топилган. Жанубий ибодатхона саройида эса куп киррали манзара - от, ёнида эркак киши, унинг ёнида эса аёллар тасвирланган булса [Г.А.Пугаченкова, Э.В.Ртвеладзе: 97-127], турар-жой уйларидан бирининг деворида жангчининг бош кисми,бошка уйда эса аёл киши бошининг бир кисми тасвири сакланиб колган. Деворий суратлар Сурхон вохасида буддавийлик иншоотлари безатилишининг асосий таркибий кисми хисобланган. Далварзинтепанинг ички шахар мажмуаси деворларида Будда сиймоси за унинг ёнида кандайдир киёфалар тасвирланган.

Вохада антик даврга оид жуда куплаб ёдгорликлар мавжуд булб, уларнинг тарихига оид бир канча далиллар келтиришимиз мумкин. 1960 йилдан бошлаб Санъатшунослик институтининг профессори Г.А.Пугаченкова рахбарлигидаги экспедиция ташкил этилиб, Холчаён тепалигида археологик казиш ишлари амалга оширилади [Г.А.Пугаченкова: 136-146]. Холчаён топилмаларини илмий жихатдан текшириш жараёнида Хонакохтепа, ^орабогтепа, Маслахаттепа каби тепаликлар очиб урганилди. Холчаёндаги текширишлар натижасида антик дари меъморчилиги тугрисидаги маълум бир тасаввурлар кулга киритилди, вохада меъморчиликнинг ревожланиши тугрисида мухим маълумотлар олинди. Холчаён саройи меъморчилиги курилиши жихатидан гоят мухим ёдгорликлардан бир саналади.

Холчаён тугри турт бурчак шаклда майдони 35х26 м булиб, марказий фасади турт устунли очик айвондан иборат. Ёгоч устунлар охактошдан ишланган тагкурсига урнатилган. Айвондан катта залга утилган. Зал деворлари ости буйлаб кенг супа ясалган. Бино фундаменти квадрат шаклдаги хом гиштлардан ишланган, гиштнинг сиртига турли

шаклдаги тамгалар босилган бино бир каватли, усти текис килиб ёпилган булиб ташки калинлиги 2,2 м, баъзи жойларида 4 м га етган [Узбекистан Миллий энциклопедияси].

Асосий залининг уч девори 3 м баландликда ок ганч билан сувалган, ундан юкори кисмларда махобатли хайкаллар жойлаштирилган. Туртинчи деворнинг тук кизил фонида ок ганчдан барг, гул, бир бош узум тасвирланиб, накш солинган [С.Турсунов, ЭДобилов: 34]. Саройнинг асосий залидан чикиладиган айвондаги накшларда эркаклар сурати хам бор эркаклардан бири бактрияликка, яна бири мугулга ухшайди. Уч метр баландликдаги панель тепасидаги хайкал кизил ва кора ранг минерал буёк билан буялган. Х,айкалларнинг катталиги одам буйининг учдан икки кисмига тугри келади. Холчаёндан топилган аёл хайкали хам диккатга сазовордир юзи кенг, ок дубулга тошда хурпайган сочлари аник куриниб туради. Байкал танасидан топилган парчада хайкал устидаги халат ёки ёпингич сакланган, халат тагида тук кизил ранг куйлак устидан белдан юкорида ок тасма богланган. Марказий Осиёга юнонлар маъбудасининг киёфасини македониялик Искандар олиб келган, албатта. Холчаён хайкаллари орасида Митра, Ника ва бошка маъбудаларнинг киёфаларига якин киёфали хайкаллар хам бор. Байкал парчалари орасида Холчаён созандалари хайкалларининг парчаларини хам учратиш мумкин. Бактрия Кушон ёдгорликларининг юксак санъатида эллин хайкалтарошлиги билан Парфия санъати анъаналари куринади [С.Турсунов, ЭДобилов: 35].

Зал ва айвон деворларининг пастки кисмида деворий сурат излари топилган. Юкори кисмига эса хайкаллар ишланган. Холчаёндаги бинонинг асосий айвон пештокининг жойлашув усули унинг ортидан баланд катта хонанинг жойлашуви бизга ахамонийлар даври меъморчилигини эслатади Айвон ва айрим хона устунлари ёгочдан булиб, тош пойдеворга урнатилган. Томи текист, киррали, томлари черипитца билан ёпилган. ^алин черипитсадан тарновлар килинган. Черипитсали меъморчилик анъаналри Урта шарк учун бегона булиб, эллинистик анъаналрига бориб такалади. Иншоот буртиб чиккан тиш куринишига хам ухшаб кетади. Унда тиркичли шинаклар хам мавжуд булган. Холчаёнда курилган меъморчилик анъанлари Тохаристоннинг чап киргок буйи худудларида хамда Туркманистондаги Парфияликларнинг асосий сарой иншоотларида хам кулланилганлигини куришимиз мумкин. Шундай килиб Холчаён саройининг томи Эллин ва махаллий меъморчилик усуллари уйгунлашуви натижасида шаклланган [Г.А.Пугаченкова, Э.В.Ртвеладзе: 35].

Айвондаги 3 та эшик оркали марказда жойлашган хонага кирилади. Девор буйлаб хонанинг турли кисмларида утириш учун супачалар килинган. Баланд девор буйлаб хайкалчалар жойлаштирилган айвонга туташ деворда тасвирий санъат намуналари тушурилган. Айвонни безашда хайкалчалар ва ёзувлардан уйгун холда фойдаланилган булиб, бу антик давр Бактрия меъморчилигининг узига хос анъаналарга эга булганлигидан далолат беради. Холчаёндаги меъморчилик намуналари антик даврида минтака меъморчилигида устунлардан фойдаланиш кенг таркалганлигидан дарак беради. Одатий устунлардан ташкари аттика услубидаги устунлар Эски Термиз, Айритом, Х,исор водийсида хам ишлатилган. Шунингдек, бу турдаги устунлар Парфия меъморчилигида хам кенг кулланилган

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, антик даврида Урта Осиёда булгани каби Шимолий Бактрияда хам меъморчилик юксак даражада ривожланди. Меъморчилик

курилиш ишлари аник режа асосида амалга оширилди. Меъморий ёдгорликларни бунёд этишда махаллий ва юнон услубларининг уйгунлашган жихатларини куришимиз мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Пугаченкова Г.А. Шедевры Средней Азии. - Т., 1986. - С. 24.

1. Пидаев Ш.Р. ^адимий Термиз. - Т. 2001. - Б. 6-8.

2. Пугаченкова Г.А. Искусство Бактрии эпохи кушан. - М., 1979. - С. 16.

3. Яхшиев А. Шимолий Бактриянинг тарихи ва маданияти. т.ф.н. дисс. - Т., 2002. - Б. 153 б.

4. Ртвеладзе Э.В. Кушанская крепость Кампиртепа // ВДИ. 1984. № 3. - С. 154.

5. Савчук С.А. Цитадель Кампиртепа // Античныеи раннесредневековые древности южного Узбекистана. - Т., 1989. - С. 76.

6. Литвинский Б.А., Пичикян И.Р. Археологические открытия на юге Таджикистана // Вестник АН СССР. 1980. № 7. - С. 113-124.

7. Пугаченкова Г.А. Халчаян. - Т., 1966. - С. 136-146.

8. Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. и др. Дальварзинтепе - Кушанский город на юге Узбекистана. - Т., 1978. - С. 79-217

9. Пугаченкова Г.А. Халчаян. - Т. 1966. .

10. «Узбекистон Миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2001. 9-том.

11. Турсунов С. ^обилов Э. Сухондарё тарих кузгусида. - Т. 2001. - Б. 34.

12. Турсунов С. ^обилов Э. Сухондарё тарих кузгусида. - Т. 2001.-Б .35.

13. Пугаченкова Г.А. Ртвеладзе Э.В. Северная Бактирия-Тохарритан. Очерки истори культуры. - Т. 1990. - С. 35

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.