Научная статья на тему 'ШИМОЛИЙ БАҚТРИЯНИНГ КУШОН ДАВРИ ШАҲАРЛАРИ ТУЗИЛИШИ БОРАСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР'

ШИМОЛИЙ БАҚТРИЯНИНГ КУШОН ДАВРИ ШАҲАРЛАРИ ТУЗИЛИШИ БОРАСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
103
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
шаҳарсозлик / тузилиш / кушонлар / турар-жой / мудофаа девори / шаҳристон / арки-аъло / ҳандақ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Т.Х.Жахонов

Ушбу мақолада кушон даври маданий қатламларига эга бўлган Шимолий Бақтрия (ҳозирги Ўзбекистоннинг жануби ҳамда Тожикистон жануби) шаҳарларининг тузилиши таҳлил қилинган. Шаҳарнинг қисмларга бўлиниши, шаҳар мудофа девори, шаҳарда арки-аъло ва шаҳристоннинг жойлашиш ўрни бир нечта ёдгорликлар мисолида кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШИМОЛИЙ БАҚТРИЯНИНГ КУШОН ДАВРИ ШАҲАРЛАРИ ТУЗИЛИШИ БОРАСИДА АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАР»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 3 Issue 3 / September 2022

ШИМОЛИЙ БАЦТРИЯНИНГ КУШОН ДАВРИ ШАХДРЛАРИ ТУЗИЛИШИ БОРАСИДА АЙРИМ МУЛОХДЗАЛАР

Т.Х.Жахонов ksenipa6969@mail.ru УзРФА Санъатшунослик институти

Аннотация: Ушбу маколада кушон даври маданий катламларига эга булган Шимолий Бактрия (хозирги Узбекистоннинг жануби хамда Тожикистон жануби) шахарларининг тузилиши тахлил килинган. Шахарнинг кисмларга булиниши, шахар мудофа девори, шахарда арки-аъло ва шахристоннинг жойлашиш урни бир нечта ёдгорликлар мисолида куриб чикилган.

Калит сузлар: шахарсозлик, тузилиш, кушонлар, турар-жой, мудофаа девори, шахристон, арки-аъло, хандак.

SOME CONSIDERATIONS OF STRUCTURE OF KUSHAN CITIES IN

NORTHERN BACTRIA

T.Kh.Jakhonov ksenipa6969@mail.ru Art studies institute of Academy of sciences of Uzbekistan

Abstract: This article analyzes the structure of the cities which have cultural layers of the Kushan period in Northern Bactria (now southern Uzbekistan and southern Tajikistan). The division of the city into parts, the city's defensive wall, the location of the citadel and shakhristan in the city, the location of the city gates are considered in the example of several monuments.

Keywords: urban planning, structure, kushans, fortification, defensive wall, citadel,

Карийб бир аср давомида Кушон подшолиги даври маданий катламлари Шимолий Бакрия худудидаги бир канча ёдгорликлардан аникланиб, уларнинг купчилиги (Эски Термиз, Далварзинтепа, Кампиртепа, Зартепа ва бошкалар)да казишма ишлари олиб борилди. Аникланган ёдгорликларнинг баъзилари режавий тузилиши хамда худудий катталигига кура шахар типига киритишга имкон беради. Шахар типидаги ёдгорликларнинг тузилишини тахлил этиш маълум бир даврдаги шахарсозлик маданиятини урганишда мухим булиб, шахарни шахар сифатида шакллантирган асосий жихат хам унинг режавий тузилиши хисобланади.

Кушонлар даври маданий катламлари сакданган шахар типидаги ёдгорликларнинг тузилишидаги асосий жихатлар сифатида куйидаги элементларни кайд этиб утиш лозим:

- Шахарнинг умумий тузилиши;

- Шахарни ташкил этган кисмлар: арки-аъло (цитадел), шахристон, шахар атрофи;

- Шахарнинг мудофаа иншоотлари: девор, минора, бурж ва хандак;

- Кучалар: марказий ва ички кучалар;

- Турар-жойлар: кварталлар, зодагон уйлари, омборхоналар;

- Майдонлар;

- Шахарнинг сувокова тизими ва ховузлар;

- Савдо марказлари (бозорлар);

- Диний иншоотлар;

- Хунармандчилик марказлари.

Юкорида кайд этилган элементлар кушонлар даври маданий катламлари сакланган шахар типидаги ёдгорликларда археологик тадкикотлар давомида аникланган таркибий тузилишлар хисобланади. Ушбу таркибий элементларни мил.ав III-II асрда пайдо булган хамда кушонлар даври йирик шахарга айланган Далварзинтепа мисолида куриш мумкинки, шахар хар бири хаётни таъминлашнинг мустакил тизимига эга булган икки кисм - арки-аъло хамда шахристондан иборат булиб, шахар атрофида баъзи диний иншоотлар аникланган.

Тахлиллар оркали маълумки, Далварзинтепа умумий худудининг 34 фоизи мудофаа иншоотлари, 41 фоизи турар-жойлар, 7 фоизи майдон ва кучалар, 18 фоизи эса бошка бинолар эгаллаган [16, 204 б.]. Далварзинтепанинг хар иккала (арки-аъло ва шахристон) кисми мудофаа иншоотлари - девор ва хандак билан уралган булиб, шахристон деворнинг сакланган баландлиги 8-10 метр (арки-аъло девор баландлиги 15 метр), калинлиги 8-9 метргача бориши аникланган. Бундан ташкари, 2021-йилдаги археологик тадкикотлар давомида шахристон мудофаа девори буйлаб 33 та минора аникланди. Гарбий девордаги минораларнинг уртача масофаси 41-42 метр масофада, шимолий девор орасидаги минораларнинг уртача масофаси эса 26-22 метрни ташкил этганлиги аникланди. Ушбу маълумотлар кушонлар даврида шахарнинг режавий тузилишида мудофаа иншоотлари мухим урин тутганлигини курсатади.

Бундан ташкари Далварзинтепадан ДТ-1, ДТ-7, ДТ-9, ДТ-25 диний иншоотлар аникланган булиб, улардан бири шахар ташкарисида булиб, хозирда ахоли узлаштириб юборилган шахар атрофи хам шахарнинг ажралмас кисми хисобланган дейиш мумкин [16, 204-205 б]. Шу билан бирга, шахарда олиб борилган казишмаларда шахар сувокова тизими билан таъминланганлиги

кузатилган. Буни ДТ-37 да олиб борилган казишмаларда макола муаллифи томонидан аникланган кувурлар мисолида хам куриш мункинки, ушбу худудда кайд этилган хонада сув кириши хамда чикиши учун алохида кувур киргани кайд этилган. Тадкикотлар давомида тузилган Далварзинтепанинг топографик режасида хамда 2021-2022 йилги кузатишлар давомида шахарнинг бир нечта нуктасида ховуз борлиги кузатилди. Эхтимол, шахарга чигирик ёки чархпалак оркали сув хандаклардан кутарилиб, ховуздарга жамланган ва сув ягона тизим оркали шахарнинг керакли жойларига таксимланган.

Шахар тузилишини ташкил этган мазкур элементларнинг шаклланишига ва шахарда урин топишига бевосита таъсир этган омиллар сифатида куйидагиларни келтириш мумкин:

- Табиий-географик омил;

- Шахарга асос солинган давр (ахамоний, эллинизм ёки кушонлар даври);

- Шахар курилишида таъсир курсатган шахарсозлик анъаналари (юнон-македон, бактрия, хинд шахарсозлик анъаналари);

- Иктисодий ахвол;

- Диний карашлар (зардуштийлик, аждодлар рухига сигиниш, буддавийлик);

- Шахарнинг Кушон давлатида тутган урни (воха маркази, калъа, давлат микёсида мухим булган шахарлар).

Табиий-географик омил асосан шахарнинг ташки тузилишини шаклланишида мухим рол уйнайди. Мисол учун, Кампиртепа бошка антик давр шахар-калъалари каби квадрат ёки тугри туртбурчак шаклида эмас. Бунинг сабаби, дастлабки калъага асос солган бинокорлар танланган худуднинг табиий рельефидаги тепалик ва жарликларга кальа девори хамда хандак йуналишини мохирлик билан мослаштиради [14, 15-16 б]. Бу ерда кальанинг яратилиши табиий омиллар - жарликлар, тепаликлар, жануб томондан - Окс дарёси хисобга олинган холда шаклланган.

Шахарга асос солинган давр хам мухим ахамиятга эга булиб, дастлаб академик Э.В.Ртвеладзе томонидан кушонлар даври маданий катламларига эга шахарларни 3 гурух (ахамоний ва ундан аввал вужудга келган шахарлар; эллинизм ва постахамоний даврда вужудга келган шахарлар; юэчжи ва кушонлар даврида вужудга келган шахарлар)га ажратган[15, 63-68 б]. Сунгги йиллардаги хорижий олимлар иштирокидаги тадкикотлар кушонлар даври маданий катламларига эга баъзи шахарлар сунгги бронза ва илк темир даври вужудга келганлигини исботлади. Шу сабабдан, кушонлар даври маданий катламларига эга шахарларни вужудга келган даврига караб куйидагича таснифлаш максадга мувофик булади:

- Кушонлар даврида бунёд этилган шахар-калъалар - Зартепа - мил.ав I аср [18, 12-б] ва Хайра6оттепа - милодий I аср[4, 182-6];

- Юнон-македон боскинидан кейин курилган ва кушонлар даврида хам мавжуд булган шахарлар - Далварзиентепа - мил.ав. III-II асрлар [12,185-6], Эски Термиз, Кампиртепа - мил.ав IVаср сунгги чораги[14, 10-11-6];

- Асоси ахамонийлар даврида курилган хамда кушонлар даврида хам мавжуд булган шахарлар - Холчаён, Бацтра арки, Дилбержин [9, 30-6], Жигатепа [9, 28-29-6], Эмшитепа[9, 27-6];

- Сунгги бронза ва илк темир даврида курилган хамда кушонлар даврида хам мавжуд шахарлар - Жондавлаттепа - сунгги тадцицотларга кура, Жондавлаттепа сунгги 6ронза - илк темир давридан токи кушон-сосоний даврига цадар мавжуд 6улган[1, 188-6].

Шахар эволюциясидаги узок давомийлик хам шахарнинг тузилишига катта таьсир курсатган. Куп катламли Жондавлаттепа ёдгорлиги кушонлар даврида мавжуд булган ва кушон шахарлари орасида пайдо булиш кадимийлиги жихатидан энг кадимги шахар хисобланади. Шу сабабдан бу омил унинг тузилишига хам таьсир курсатиб, даврлар мобайнидаги узгартиришлар туфайли шахар купбурчак шаклга келиб колган. Эски Термиз шахри хам узок тарихий ривожланиши давомида купбурчак шаклга келиб, кушонлар даврида айнан кандай холатда булганлиги куриб чикиш мушкул.

Ташки тузилиш шахар хакидаги дастлабки таассуротни берадиган жихат булиб, шахарнинг ягона режа асосида ёки уз-узидан шакллангани хакида маълумот беради. Кушонлар даври шахарларини тадкик этишда кийинчилик тугдирадиган жихат шахарларнинг катта кисми кушонлардан аввал юзага келган булиб, кушонлар даври бир катор узгаришлар кузатилади.

Археолог К Собиров уз изланишларида археологик манбалар асосида мил.ав I аср бошида хамда уртасида вужудга келган шахар типидаги ёдгорликларни ташки тузулишига кура, 3 типга ажратади айлана, тугри туртбурчак ва квадрат. Фикримизча, кушонлар даври маданий катламларига эга ёдгорликларни куйидагича таснифлаш мумкин:

- Айлана ёки тугри булмаган овал шаклидаги ёдгорликлар - Кампиртепа, Далварзинтепа арки-аълоси, Жондавлаттепа арки-аълоси, Куунацалъа; Жану6ий Бацтрияда - Бацтра арки, Дил6ержин, Жигатепа, Эмшитепа;

- Тугри туртбурчак - Хайра6одтепа, Далварзинтепа шауристони, Кай-Ку6одшо%, Дакки-Юнус, Тош-шауар (Утер цалъа), Эски Термиз цалъаси, Исмоилтепа, Бо6отепа, Явон;

- Квадрат ёки квадратсимон - Зартепа, Хайито6одтепа, Цалъаи-Мир, Мунчоцтепа.

- Курбурчак - Эски Термиз, Жондавлаттепа.

Бактрияда жойлашган кушон даври маданий катламларига эга шахарларнинг турли хусусиятлари статистик тахлил учун танлаб олинди ва бу шахарларга комплекс ёгдошиши имконини беради. Шу сабабли, археологик тадкикотлар натижасида кулга киритилган 18 та кушон даври маданий катламларига эга шахар типидаги ёдгорликнинг туртта хусусияти: а) шахарнинг худудий катталиги - йирик, урта, кичик; б) Шахар Бактрия тарихий улкасининг кайси кисмида жойлашганлиги - Шимоли-гарбий Бактрия, Шимоли-шаркий Бактрия ёки Жанубий Бактрия; д) шахар тузилиши - айлана шаклда, туртбурчак, квадрат, купбурчак ёки бошка шаклда; э) кушонлар даврида мавжуд булган шахарнинг пайдо булган даври - бронза ва илк темир даври, ахамонийлар даври, салавкийлар ва Юнон-Бактрия даври, Юэчжи-Кушон давридан кайси бирига тегишли эканлиги хакидаги маълумотларни тахлил учун "IBM SPS" дастурига маълумот сифатида киритилди.

Натижада, биринчидан, киритилган ёдгорликларнинг 27,8 фоизи (яъни 5таси) 1-4 гектаргача булган, 38,9 фоизи (яъни 7таси) 5-15 гектаргача, 33,3 фоизи (яъни 6 таси) 15 гектардан катта булган худуднин ташкил этишини курсатмокда. Бундан келиб чикадики, кушонлар даври маданий катламларига эга шахарларнинг асосий кисми урта ва йирик хажмдаги шахарларни ташкил этади. Иккинчидан, кушон даври маданий катламларига эга аникланган шахар-калъаларнинг 22,2 фоизи (4таси) Шимоли-шаркий Бактрия (Жанубий Тожикистон)да, 50 фоизи (9таси) Шимоли-гарбий Бактрия (Жанубий Узбекистон)да ва 27,8 (5таси) фоизи эса Жанубий Бактрия (Шимолий Афгонистонда эканлигини курсатмокда. Бу эса уз навбатида кушонлар даврида Бактриянинг шимоли-гарбий кисми сиёсий жихатдан мухим урин тутганлигидан далолат бермокда. Учинчидан, тахлил учун олинган ёдгорликларнинг 22,2 фоизи (4 таси) айлана шаклда, 27,8 фоизи (5 таси) тугри туртбурчак шаклда, 22,2 фоизи (4 таси) квадрат шаклда, 16,7 фоизи купбурчак шаклда (3 таси) ва 11,1 фоизи (2 таси) эса бошка шаклда булганлиги тахлилларда намоён булди. Бундан куриниб турибдики, кушонлар даври шахарларининг асосий кисми квадрат ёки тугри туртбурчак булганлиги, шахарларнинг режавий тузилишида ушбу шаклдан кенг фойдаланганлигини фоизларда куринмокда. Туртинчидан, кушонлар даврида мавжуд булган шахарларнинг 5,6 фоизи (1 таси) сунгги бронза - илк темир даврида, 21,1 фоизи (4 таси) ахамонийлар даврида, 42,1 фоизи (8 таси) салавкийлар хамда Юнон-Бактрия даврида, 27,8 фоизи (5 таси) эса Юечжи-Кушон даврида пайдо булганлигини курсатмокда. Бундан куриниб турибдики, Кушонлар даврида мавжуд булган шахарларнинг аскари кисми асосан Салавкийлар ва Юнон-Бактрия хамда Юечжи-Кушон даврида вужудга келганлигини курсатмокда. Юкоридаги тахлил билан богланганда, квадрат ёки тугри туртбурчак шаклдаги

шахар-калъалар асосан салавкийлар ва Юнон-Бактрия хамда кушонлар даврига тегишли булгани хакида хулоса килиш мумкин.

Ушбу тахлиллар асосида мазкур давр шахарсозлигини статистик тахлил килиш оркали куйидаги хулосаларни бериш мумкин булади:

- Кушонлар даврига тегишли шахарлар-калъаларнинг асосий кисми 15 гектардан ортик майдонни эгаллаган;

- Бактрия тарихий улкасида аникланган кушонлар даври шахарларининг аскари кисми Шимоли-гарбий Бактрияда жойлашган ва бундан куриниб турибдики, кушонлар даврида ушбу худуднинг ахамияти юкори булган;

- Кушонлар даврида мавжуд булган шахарларнинг асосий кисми тугри туртбурчак хамда квадрат шаклида булган;

- Купбурчак шаклда режавий тузилишга эга шахарлар асосан куп катламли шахарларда учрайди;

- Аникланган кушонлар даврида мавжуд булган шахарларнинг асосий кисми Салавкийлар - Юнон-Бактрия хамда Юечжи-Кушон даврида пайдо булган ва кушонлар даври шахарсозлигининг илдизларини Буюк Александр боскинидан кейин вужудга келган шахарсозлик анъаналаридан излаш тугри булади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Abdullaev A., Stanco L. Concluding remarks: JANDAVLATEPPA 20022006/1. // Resports of Czech-Uzbekistani Archaeological Mission in southern Uzbekistan vol. 1. Prague:Karolinum press. 2011. P. 188.

2. Harmatta J. The Great Bactrian Inscriptions. — AAH. 12, 1964, № 3-4. P

387.

3. Альбаум Л.И. Балалык-Тепе. Ташкент: Фан, 1960. С 41-44.

4. Жуков В.Д. Археологическая разведка на Шахристане Хайрабад-тепа // ИМКУ вып-2. Ташкент: 1961. С. 182.

5. Завьялов В.А. Кушаншахр при Сасанидах (по материалам раскопок городища Зартепа). Санкт-Петербург: СПГУ, 2008. C 17-18.

6. Кошеленко Г.А, Гаибов В.А. «Круглые города» Центральной Азии // КСИА. 2013. №ВЫП. 230.. С. 196-209.

7. Литвинский. Б. А. Седов А. В. Тепаи-шах Культура и связи кушанской Бактрии. М: «Наука», 1983. С. 121.

8. Массон В.М. Проблема древнего города и археологические памятники Северной Бактрии (перспективы исследования) // Древняя Бактрия. Ленинград: «Наука», 1974. с. 3-13.

9. Мунчаев Р.М., Кошеленко Г.А. и др. Кушанский город Бактрии (По результатам работ Советско-Афганской археологической экспедиции) // Academia.edu. 2014, c 30.

10. Пидаев Ш.Р. Поселения кушанского времени Северной Бактрии. Ташкент: Фан, 1978. С. 17.

11. Пугаченкова Г.А. Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия-Тохарнстан. Ташкент: Фан, 1990. С 62.

12. Пугаченкова. Г. А. Ртвеладзе Э. В. н др. Дальверзинтепе—кушанский город на юге Узбекистана. Ташкент: Фан, 1978. С 185.

13. Ртвеладзе Э.В. Разведочное изучение Бактрийских памятников на юге Узбекистана // Древняя Бактрия. Ленинград: Наука, 1974. С. 74-85.

14. Ртвеладзе Э.В. Александрия Оксианская - Кампыртепа: город-крепость на берегу Окса. Ташкент: Историческая библиотека, 2019. C 10-11.

15. Ртвеладзе Э.В. Кушанский город Бактрии-Тохаристана: генезис, развитие, структура //Узбекистон урбанистик маданияти Х,ал;аро илмий конференция материаллари. Тошкент: 2003. С. 63-68.

16. Русанов Д.В ДТ-25 меъморчилиги // Далварзинтепа шахристони . Т: 1994. С. 204-211.

17. Саваренская Т.Ф История градостроительного искусства. М: Стройиздат, 1984. С 11.

18. Собиров К. Оборонительные сооружения древних поселений и городов Средней Азии (VI тыс. до н.э. - IV в. н.э): Автореф. Дис. ... канд. ист. Наук. М.,1979. С 12.

19. Хамидов О.А., Шайдуллаев Ш.Б. "Авеста" вараси хусусида янги мулохазалар // Узбекистон моддий маданияти тарихи. — 2018. — № 40. — С. 52-59.

20. Юркевич Э. А. Городище кушанского времени на территории Северной Бактрии. СА, № 4. 1965. С.166-167.

21. Ставиский Б. Я. Кушанская Бактрия: Проблемы истории и культуры. М: «Наука», 1977. 299 С.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.