Научная статья на тему 'ТАРМИТА ТЕРМИЗ ЎРТА ОСИЁНИНГ ЙИРИК БУДДАВИЙЛИК МАРКАЗИ'

ТАРМИТА ТЕРМИЗ ЎРТА ОСИЁНИНГ ЙИРИК БУДДАВИЙЛИК МАРКАЗИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
153
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Будда / буддизм / тармита / археология обидалари / маданий обидалар / Марказий Осиё / зиёрат туризми. / Буддизм / буддизм / Тармита / археологические памятники / памятники культуры / Средняя Азия / паломнический туризм.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — З.Э. Холиқов

Мақолада тармита Термиз Ўрта Осиёнинг йирик буддавийлик маркази ҳақида муҳокама қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТАРМИТА – КРУПНЕЙШИЙ БУДДИЙСКИЙ ЦЕНТР В ТЕРМЕЗЕ СРЕДНЕЙ АЗИИ

В статье рассматривается сеть Термез, крупнейший буддийский центр Средней Азии.

Текст научной работы на тему «ТАРМИТА ТЕРМИЗ ЎРТА ОСИЁНИНГ ЙИРИК БУДДАВИЙЛИК МАРКАЗИ»

Builders of The Future SJIF-2022-5.752

BUILDERS OF THE FUTURE

journal homepage:

https://kelajakbunyodkori.uz/

TARMITA IS THE LARGEST BUDDHIST CENTER IN TERMEZ CENTRAL ASIA

Z.E. Kholikov

Associate Professor, PhD Termez State University Termez, Uzbekistan

_ABOUT ARTICLE_

Key words: Buddhism, Buddhism, Abstract: The article discusses the network -Tarmita, archeological monuments, cultural Termez, the largest Buddhist center in Central Asia. monuments, Central Asia, pilgrimage tourism.

Received: 02.06.22 Accepted: 04.06.22

Published: 06.06.22_

ТАРМИТА - ТЕРМИЗ УРТА ОСИЁНИНГ ЙИРИК БУДДАВИЙЛИК МАРКАЗИ

З.Э. Холицов

Доцент, PhD

Термиз давлат университети Термиз, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Будда, буддизм, Аннотация: Маколада тармита - Термиз тармита, археология обидалари, маданий Урта Осиёнинг йирик буддавийлик маркази обидалар, Марказий Осиё, зиёрат туризми. хакида мухокама килинган._

ТАРМИТА - КРУПНЕЙШИЙ БУДДИЙСКИЙ ЦЕНТР В ТЕРМЕЗЕ СРЕДНЕЙ АЗИИ

З.Э. Холиков

доцент, PhD

Термезский государственный университет Термез, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: Буддизм, буддизм, Аннотация: В статье рассматривается Тармита, археологические памятники, сеть - Термез, крупнейший буддийский центр памятники культуры, Средняя Азия, Средней Азии.

паломнический туризм._

КИРИШ

Термиз Кушон подшолиги даврида буддавийлик маданиятининг гуллаб яшнаган даврига кирди. Аслида Шимоли гарбий Бактриянинг кадимги давр шахарлари тарихига эътибор берадиган булсак, термиз Бактриянинг Юнон Бактрия подшолиги давридан бошлаб йирик савдо хунармандчилик маркази булганлигини гувохи буламиз. Шимолий Бактриянинг Далварзинтепа, Тармита, Кампиртепа каби шахар харобаларида олиб борилган археологик тадкикотлар оркали Кушон даври буддавийлик маданиятининг тараккиёт динамикаси урганилди.

АСОСИЙ ЦИСМ

Буддизм дини Бактрия худудига эрамиздан аввалги III асрнинг охири ва II асрнинг бошларида Х,индистондан, яъни унинг Гандхара (Панжоб), Нагахара (Х,индикуш) улкалари оша кириб келган. Агар буддизм дини Х,индистонда пайдо булиб, бошка улкаларга кенг таркала бошлаган булса, Бактрияда бу давлат дини даражасига кутарилиб, назарий жихатдан мукаммаллашиб, сунгра Еттисув, ^ошгар ва Или вохалари оркали аввало Хитойга, сунгра Кореяга ва нихоят кунчикар мамлакат Япон оролларига милодий VII асрда кириб борган[1].

Милодий 629/630 йилларда Бактрияга ташриф буюрган будда рохиби Сюань Цзян Тармита (Тами) шахрида 10 та буддавийлик ибодатхонаси ва 1000 нафар будда рохиблари борлиги хакида маълумот бериб, ибодатхоналарнинг 5 таси Чаганиёнда жойлашганлигини эътироф этилади. Шундан куриниб турибдики, Термиз шахри Кушон даврининг йирик сиёсий, иктисодий, маданий ва савдо хунармандчилик маркази сифатида танилган.

Тармита-Термиз шахрида бу даврда буддизм дини ва унинг маданияти хаётнинг барча сохаларига тез кириб келди. Хусусан, буддизм маданият ва санъатнинг хомийси сифатида кузга ташланади. Буддизм динининг йирик гоявий марказлари сифатида ^оратепа ва Фаёзтепа монастирлари шу давр маданиятининг тараккиётидан дарак беради. Худди шу даврда Термиз шахрининг майдони 350 гектарни ташкил этади. Шахар шаркий худудларга караб кенгайиб борган. Унинг шаркий томонидаги Зурмала ступаси хам Термиз шахрининг уша даврда йирик буддавийлик маркази булганлигидан дарак беради.

Агар биз эътибор бериб карасак буддизм дини билан боглик иншоотлар ва ибодатхоналар шахар ташкарисида барпо этилган. Шахар бу даврда савдо карвонлари келиб тушадиган йирик савдо хунармандчилик маркази сифатида хам машхур булган.

Фаёзтепа шахар ташкарисида хозирги Шеробод Термиз автомагистралининг чап томонида, ^оратепадан 1 км шимоли гарбда жойлашган. Бу иншоотнинг кейинги тадкикотларда монастирь булганлиги тасдикланган[2]. Бу ёдгорлик устида 1968-1976 йилларда Л.И.Альбаум изланиш олиб борган. Аммо илмий изланишларнинг натижалари эълон килинмаган.

Шунинг учун 2004-2006 йилларда Юнесконинг Узбекистондаги ваколатхонаси ва Термиз давлат университети уртасидаги шартномага кура, ёдгорликда археологик тадкикотлар олиб борилди. ^азиш ишлари жараёнида унинг курилиш даври, улчамлари, саналари, сопол буюмлар ва тангалар асосида урганилди. Экспедиция археолог олим тарих фанлари номзоди Т.Ж.Аннаев бошчилигида янги натижаларга эришди.

Фаёзтепа монастирь тугри бурчакли тарх асосида томонлари 34х113 метр улчамда барпо этилган иншоотдир. Унинг курилиши кунчикиш томонга каратилган. Иншоот уч кисмдан иборат булиб, хужалик ёки ошхона, кабулхона ёки марказий ибодат кисми ва мехмонхона кисмларидан иборат. Марказий кисми айланасига айвонли ва устунли килиб курилган хоналардан иборат. Унинг гарбий томонидаги марказий хона бош кохин учун мулжалланган булиб, бу хона Фаёзтепа ступасига симметрик тарзда жойлашган. Зиёратнинг асосий маросими шу кисмда утказилиб, иншоот айвони деворий суратлар билан безатилган. Бош хонага кираверишдаги чап томондаги токчадан машхур будда учлиги топилган. ^абулхонанинг шимолий девори якиндан шер боши тасвирланган тош ховуз топилган.

Ёдгорликдан топилган хайкалтарошлик намуналари ва архитектура декорацияларининг барчаси охактошдан ясалган. Охактошнинг кони Тармита Термиз шахридан 18 км масофада Амударёнинг юкори окими буйлаб жойлашган Хужа Гулсувар (Хужа Гулсуяр) манзилгохига локализация килинган.

Фаёзтепа ёдгорлигидан топилган куплаб сопол буюмларнинг булакларида брахма, кхароштха, санскрит ва кадимги бактрия ёзувларида битилган ёзувлар учрайди. Улар бу ёдгорликнинг хакикатдан монастирь эканлигини тасдиклайди. Тадкикотчиларнинг фикрига кура, Тармиталик буддавий рохиблар Гхошока ва Дхармамитра кадимги хинд тилидаги будда ахкомларини таржима килиб, уларни шарк мамлакатларидан келган сайёх рохибларга ургатишган. Сопол буюмларнинг бирида "устоз" деган ёзув учрайди[6].

Шу жихатдан Фаёзтепа узининг тарихий ахамияти билан Урта Осиёнинг энг машхур буддавийлик монастири булган деб хакли хулоса чикара оламиз.

Кушон даврида Тармитанинг энг йирик буддавийлик ибодатхонаси ^оратепа ёдгорлиги хисобланади. Бу ёдгорлик 1926 йилда В.Стрельков томонидан аникланган. Тармитада буддавийлик маданиятини урганиш 1932 йилда Амударёнинг унг киргогида топилган Айритом фрезаларининг топилишидан бошланган. 1936 йилда М.Е.Массон бошчилигида шаклланган ТАКЭ (Термиз археологик комплекс экспедицияси) ^оратепада илк казишма ишларини олиб борди.

XX асрнинг 60 йилларидан бошлаб Санкт Петербургнинг Эрмитаж музейи, Москванинг Шарк маданиятлари музейи илмий ходимлари Б.Я.Ставиский бошчилигида салкам 40 мобайнида ^оратепа ёдгорлигида илмий тадкикотлар олиб борди.

^оратепа ёдгорлиги урнидаги ибодатхона Кушон подшоларининг ёркин намояндаси Канишка I даврида буддизм давлат дини деб эълон килингандан сунг курилиб бошланган. Бу даврда Кушон подшолигининг территорияси жануби шаркда шимоли гарбий Хиндистон ва шимоли шаркда эса Хутон ^ошгар худудларини хам уз ичига камраб олган. Мана шу тарихий шарт шароит Тармита шахрида буддавийлик маданиятининг гуллаб яшнаши учун замин яратган эди.

1998 йилдан бошлаб ^оратепа ёдгорлигида Узбек ва Япон халкаро археологик экспедицияси Ш.Р.Пидаев рахбарлигида илмий тадкикотлар олиб борди. Экспедиция асосан ёдгорликнинг шимолий ва гарбий тепаликларида изланишларни давом эттирди. Шимолий тепаликда хали Шимолий Бактрияда маълум булган ступаларнинг энг йирик каттаси ва махобатлиси очиб урганилди. Бу ступанинг пойдевори аввало икки зинали ва тугри туртбурчак шаклда булган. Архитектура тархланишига кура, ступа шимолий тепаликнинг катта кисмини эгаллаб, очик осмон тагида курилган ер усти иншоотларининг асосий курилишини ташкил этган.

^оратепа майдони 8 гектардан ортик ер ости ва ер усти иншоотларини уз ичига олади. ^оратепа ибодатхонасининг деворий суратларида будда, бодхисатва хамда будда кохинларига тухфа бераётган донаторларнинг суратлари, бундан ташкари дунёвий характерга эга булган суратлар хам топилган[6].

Ступанинг урганилиши ^оратепа буддавийлик марказининг янги хусусиятлари билан бир каторда Бактрияда ступалар курилишининг эволюцион тараккиётидаги янги боскични курсатди. Ступаларнинг безатилиши ва уларнинг атрофида утказиладиган маросимлар хакидаги тасаввурларимизни янада бойишига олиб келди.

Ёдгорликнинг гарбий кисмидаги тепаликда ер ости ва ер усти махобатли иншоотлар очиб урганилди. Бу ердаги горсимон иншоотларнинг структураси ва уларнинг ер усти иншоотлари билан туташган холатдаги курилиши, хар иккита ёки учта горсимон иншоотнинг битта ховлига бирлаштирилиши ва кичик ховлилар айланасига устунли айвон билан ёпилиши, пешайвонлар деворларининг токчалар ва турли деворий суратлар билан безатилиши, айникса бадиий санъат намуналарининг топилиши билан диккатимизни тортади.

Кичик хайкалтарошлик намуналари хам охактошдан ясалган. Бундай топилмаларнинг сони 30 нусхадан ортади. Хайкалтарошлик намуналарининг барчаси шимолий тепаликдаги ступанинг атрофидан топилган. Хайкалтарошлик асосан будда, бодхисатва, аскетлар, совга берувчилар, фил, шер, бургутсимон грифонлар, Горуда - гарутмат акс эттирилган намуналардан иборат. Асарларнинг барчасида юкори даражадаги нафислик ва профессионаллик сезилиб туради.

ХУЛОСА

Археологик топилмаларнинг ва хайкалтарошлик намуналарининг тарихий киммати шундаки, бадиий санъатнинг бу даражадаги тараккиёти нафакат Кушон даври Тармита Термиз бадиий амалий санъатида, балки бутун Кушон даври Бактриясининг бадиий амалий санъати тараккиётида охактошдан куплаб санъат асарларининг яратилганлиги билан хам мухим ахамият касб этади.

Кичик санъат асарларидан бири Горуда хайкалчаси Бактрия бадиий санъатининг юкори даражада тараккий этганлигидан дарак беради. ^адимги хинд манбаларида Шива ва Лакшми маъбудлари учиб бораётган афсонавий куш Горуданинг устида утирган холатда тасвирланади. Бундай санъат асарлари Бактриянинг буддавийлик санъатининг кадимги Х,индистоннинг Гандхара буддавийлик маданият марказлари билан узвий алокада булганлигини курсатади[7].

Тармита Термиз Урта Осиёнинг буюк йуллар чоррахасидаги шахри сифатида кадимги Шарк халклари билан узвий иктисодий ва маданий алокада булган йирик савдо хунармандчилик маркази сифатида хам тарих сахифаларида мухрланган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Пидаев Ш.Р., Кюдзо К. Новое о буддизме Кушанской Бактрии//Термиз шахрининг жахон цивилизациясида тутган урни.Т.,2001.106-108 бетлар.

2. Аннаев Т.Ж. Эски Термизнинг буддавийлик иншоотлари//Термиз буюк йуллар чоррахасидаги кухна ва янги шахар. Т. 2002.

3. Пидаев Ш.Р. ^адимги Узбекистонда буддавийлик ва буддавий мерос.Т.,2011.

4. Ставиский Б.Я.Кушанская Бактрия: проблемы истории и культуры.М.,1977.

5. Ставиский Б.Я. Основные итоги раскопок Кара-тепе в 1961-1962 гг.-Буддийкий пещерный монастырь в Старом Термезе.

6. Пидаев Ш.Р., Ж. Фуссман, Аннаев Т.Ж. Буддийские памятники Старого Термеза. Париж 2011.

7. Холиков З.Э. Горуда и о других персонажей найденных из Каратепе. Пенджикент-2018.

8. Karimova, N., Sadibekova, B., & Usmonova, S. (2021). The Roads of Central Asia-to the History of Buddhism. TJE-Tematics journal of Education, 6.

9. Odilov, B. A., & Karimov, N. R. (2020). Analysis of Targeted Research in 20-30 Years of the XX Century. PalArch's Journal of Archaeology of Egypt/Egyptology, 17(6), 8887-8893.

10. Karimova, N. E., Sadibekova, B. D., Hasanova, N. N., Sadullayeva, S., & Abdurashidov, N. (2020). Smart management as an innovative way to manage change in the process of globalization. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 12(6), 1221-1225.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.