Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ ВА ҲИНДИСТОН МЕЪМОРЧИЛИГИДА ТРАНСФОРМАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИ (БУДДАВИЙЛИК СТУПАЛАРИ БЕЗАКЛАРИ МИСОЛИДА)'

ЎРТА ОСИЁ ВА ҲИНДИСТОН МЕЪМОРЧИЛИГИДА ТРАНСФОРМАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИ (БУДДАВИЙЛИК СТУПАЛАРИ БЕЗАКЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
99
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўрта Осиё / Ҳиндистон / меъморчилик / трансформация / буддавийлик / ступа / безак. / Средняя Азия / Индия / архитектура / трансформация / буддизм / ступа / украшение.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — А. Ўлмасов

Мақолада Ўрта Осиё ва Ҳиндистон меъморчилигида ўзига хослик ва уйғунликлар ҳақида маълумотлар берилган. Бу меъморчилик трансформациясида буддавийлик ступалари безаклари мисолида ёндашилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ТРАНСФОРМАЦИОННЫЕ ПРОЦЕССЫ В СРЕДНЕАЗИАТСКОЙ И ИНДИЙСКОЙ АРХИТЕКТУРЕ (НА ПРИМЕРЕ УКРАШЕНИЙ БУДДИЙСКОЙ СТУПЫ)

В статье представлены сведения о своеобразии и гармонии в архитектуре Средней Азии и Индии. Эта архитектурная трансформация рассматривается на примере украшений буддийской ступы.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ ВА ҲИНДИСТОН МЕЪМОРЧИЛИГИДА ТРАНСФОРМАЦИЯ ЖАРАЁНЛАРИ (БУДДАВИЙЛИК СТУПАЛАРИ БЕЗАКЛАРИ МИСОЛИДА)»

Builders of The Future SJIF-2022-5.752

BUILDERS OF THE FUTURE

journal homepage:

https://kelajakbunyodkori.uz/

TRANSFORMATION PROCESSES IN CENTRAL ASIAN AND INDIAN

ARCHITECTURE (ON THE EXAMPLE OF BUDDHIST STUPA ORNAMENTS)

A. Ulmasov

Head of Department

Institute of Art History of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan Tashkent, Uzbekistan

_ABOUT ARTICLE_

Key words: Central Asia, India, Abstract: The article provides information architecture, transformation, Buddhism, stupa, about the originality and harmony in the decoration. architecture of Central Asia and India. This

architectural transformation is approached in the example of the ornaments of Buddhist stupa.

Received: 02.06.22 Accepted: 04.06.22

Published: 06.06.22_

УРТА ОСИЁ ВА ^ИНДИСТОН МЕЪМОРЧИЛИГИДА ТРАНСФОРМАЦИЯ

ЖАРАЁНЛАРИ

(БУДДАВИЙЛИК СТУПАЛАРИ БЕЗАКЛАРИ МИСОЛИДА)

А. Улмасов

Будим бошлиги

Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Санъатшунослик институти Тошкент, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Урта Осиё, Х,индистон, Аннотация: Маколада Урта Осиё ва меъморчилик, трансформация, Х,индистон меъморчилигида узига хослик ва

буддавийлик, ступа, безак. уйгунликлар хдкида маълумотлар берилган.

Бу меъморчилик трансформациясида буддавийлик ступалари безаклари мисолида _ёндашилган._

ТРАНСФОРМАЦИОННЫЕ ПРОЦЕССЫ В СРЕДНЕАЗИАТСКОЙ И ИНДИЙСКОЙ

АРХИТЕКТУРЕ

(НА ПРИМЕРЕ УКРАШЕНИЙ БУДДИЙСКОЙ СТУПЫ)

А. Улмасов

Начальник отдела

Институт истории искусств Академии наук Республики Узбекистан Ташкент, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: Средняя Азия, Аннотация: В статье представлены Индия, архитектура, трансформация, сведения о своеобразии и гармонии в буддизм, ступа, украшение. архитектуре Средней Азии и Индии. Эта

архитектурная трансформация рассматривается на примере украшений _буддийской ступы._

КИРИШ

^адимги дунё тамаддунлари бешикларидан хисобланган Урта Осиё ва Х,индистон уртасидаги муштарак алокалар буддавийлик таълимоти ёйилмасдан анча аввал бошланган эди. Яъни, илк бронза давридаёк Месопотамиядан Х,индистонгача чузилган ва Евросиёнинг катта худудини камраб олган минтакаларга умумий маданият хос булган. Хусусан, эр. ав. 3 минг йилликнинг иккинчи ярми - 2 минг йилликнинг биринчи ярмида ^адимги Шаркнинг кухна Хараппа маданияти излари Амударё водийсида аникланган /Ртвеладзе, 1996/. Сунгги тадкикотлар бу икки туташ худудни якин алокада булганлигини яна бир бор исботлади. Яъни, Ипак йулидан аввал хам Х,инд дарёсидан Каспий денгизига борадиган куруклик ва дарё йуллари айнан Бактриядан утганлиги аникланди. Бу йул фанга Буюк хинд йули номи билан кирди ва энеолитдан илк темир давригача булган жуда катта даврни уз ичига олади /Ртвеладзе, 20121.

АСОСИЙ ЦИСМ

Кейинчалик бу курукликдаги ва денгиз йуллари Буюк Ипак йулини шаклланишига, у оркали эса нафакат савдо-сотик, балки маданий алокалар хамда диний таълимотларни ёйилишига замин яратди. Эрамиз чегараларига келиб бу карвон йуллари узининг юксак ривожланиш боскичига чикди ва айнан шу карвон йуллари оркали Х,индистондан Урта Осиёга буддизм кириб келди. Буддавийлик таълимоти махаллий диний акидаларга таъсир этибгина колмай, худуд шахарсозлик маданиятига янги гоявий-композицион иншоотларни олиб кирди. Бу буддавийлик ибодатхоналари, монастирлар, ступалар ва бошка иншоотлар курилишида уз ифодасини топди. Улар ичида буддавийлик ступаси узининг бадиий-гоявий жихати, ташки куриниши хамда алохида меъморий безаклари билан алохида урин эгаллаган.

Буддавийлик дини атрибути хисобланган ступалар курилиши ^индистонда эр. ав. III аср урталарида вужудга келди. Ступалар ва улар билан боглик анъаналар Х,индистондан узок

мамлакатларга хам ёйилди ва вакт утиши билан мазмунан узгармаган булсада, шаклан ривожланиб борди. Узгаришлар факат ташки куринишда булибгина колмай, ступаларнинг умумий композицион ва алохида деталларида намоён булди. Аввалда илк ступалар тарихда доирасимон ва ярим шар куринишида булган. Гумбаз юкори марказидаги квадрат панжара билан уралган хармика ва фахрий соябон анча кичик хажмда булган. Ступаларнинг атрофи куп холларда узига хос панжара (vedikä)лар билан уралган. Тусиклар ичи буйлаб эса буддавийлик диний маросими, яъни ступани айланиб чикиш (pradakshina-patha) утказилган. Уларнинг дастлабки намуналари ёгочдан, кейинчалик тошдан ясалган. Одатда мазкур девор-панжаралар Будда хаётини ёритувчи лавхалардан иборат куплаб буртма хайкалтарошлик намуналари билан безатилган. Худди шундай безаклар унинг турт томонида жойлаган дарвоза (toranas)ларда хам акс этган. Бу даврга хос ступаларнинг илк ва кадимги намунасини Санчидаги Ашока даври (эр. ав. III аср)да курилган ступа ифодалайди.

Ступаларни кейинги ривожи эр. ав. II-I асрларга тугри келади. Бу пайтга келиб улар асос, яъни платформа хисобига вертикал холатда усиб боради. Масалан, Бхая (Еарбий Х,индистон)да горли ибодатхона марказида ступа кад кутарган. Буддавийлик Ашока давридаёк Гандхара тарихий-маданий худудига етиб борган эди. Хитой зиёратчилари Хуан Цанг ва Фа Хьенлар Ашока даврида курилган бир неча ступалар булганлиги хакида хабар килишган. Уларнинг айримлари (масалан, Таксила шимолидаги Бхаллар топе) факат сунгги пайтларга келиб археологлар томонидан аникланган. Гандхарада хинд, эллин-рим, форс ва бошка турли элементларининг бадиий коришуви натижасида узига хос аралаш шакллар вужудга келган. Буни ступаларда террасаларнинг пайдо булишида хам кузатиш мумкин. Юмалок ступалар эндиликда квадрат асосга урнатилади ва тез орада куп каватли куринишга келади (масалан, Балхдаги Топи-Рустам, Кхотандаги Ровок ступа). Янгича квадрат асослар эллинистик услуб таъсири хисобланган пилястра, равокча ва токчалар билан безатилган. Мазкур пайдо булган равокчалар Будда тасвирини жойлаштиришга хизмат килган. Шундай килиб буддавийлик ступалари курилишида янги йуналиш кулланила бошланди.

Урта Осиё ва Афгонистондаги куплаб буддавийлик ступаларида айнан Гандхара анъаналари таъсирини куриш мумкин. Афгонистонда буддизм унинг шаркида эрамизнинг I асридан бошлаб таркала бошлаган. Буддавийлик диний иншоотлари, шу жумладан ступалар биринчи асрнинг охири ва иккинчи асрнинг бошларида кад кутаради ва кенгаяди. Илк ступа Дарунта районида топилган булса, Тепа-Заргаронда кушон даврига оид ступа аникланган. Тош плиталар билан копланган ступанинг хом гишт тахлами орасида реликвария аникланган булиб, унинг ичида Сотер Мегасга тегишли бир неча бронза тангалар топилган. Ступа эр. I аср охирларига оид, яъни Шимолий Афгонистондаги энг кадимги ступалардан бири булиши мумкин. ^обул атрофидаги ступалар кейинрок, аникроги иккинчи асрнинг урталари ва

охирларига тугри келади. Хаддадаги мухим ступалар эса энг сунгги даврлар, яъни V асрга оиддир /Кошеленко, Мунчаев, Гаибов, 2014/.

Бактрия худудида илк буддавийлик ступаларининг пайдо булганлиги хусусида ёзма манбалар мавжуд. Будданинг илк Хинаяна биографларига кура Сарвастивада матнида Бактриялик савдогар ака-ука Тапассу ва Бхалика хаваскорлик масъулиятини олиб илк муридлар булишган. Бу Шакямунини комилликка етганининг саккизинчи хафтасида содир булган, одатда бу эр. ав. 537 йилга мансуб. Бхалика кейинчалик рохибга айланади ва узининг тугилиб усган шахри, яъни Балх (хозирги Мозори-Шариф) якинида монастир курдиради. У узи билан Будданинг табаррук буюми сифатида саккизта соч толасини олиб келади ва унинг учун ступа ёдгорлигини курдиради /Berzin, 2006/.

Бирок Бактрия-Тохаристон худудида сакланиб колган буддавийлик ступалари Кушон даврига тугри келади. Уларнинг купчилиги, масалан, Зурмала, Айритом, Фаёзтепа ва ^оратепадаги бир неча катта-кичик ступалар Термиз худудида, айримлари эса, масалан Зартепа Термиздан узокрокда жойлашган /Пугаченкова, 1967; Пидаев, 2012/.

Маълумки илк ступалар олдига stambha - якка устун урнатиш анъанаси мавжуд булган. Аввалда улар хинд меъморчилиги анъаналарига кура ёгочдан булган (масалан Патилапутрадаги капител фрагменти), кейинчалик форс ва юнонлар таъсирида тошдан ясалган. Уларнинг энг яхши намунаси албатта Санчи ступаси олдига урнатилган. Сарнатхдаги машхур буддавийлик хомийси - император Ашока (м.о. III аср) шарафига урнатилган капител махобатли иншоот устунини эмас, балки, алохида якка устунни тугаллаган. Тошдан силликлаб ясалган устун 10 м баландликда ва зооморф капител билан тугалланган. Капителдаги турт томонга караган шерлар бор буйича тасвирланган. Маълумки, стамбха Коинот ва Ерни богловчи Олам укини рамзи булиб, Дунёвий Х,аёт Дарахтига киёсланади.

Х,индистонда Маурлар хукмронлиги даврида стамбхалар курилиши урф булган. Ашока устунлари ёки унинг фрагментлари Санчидан ташкари Сарнатх, Амаравати, Бихар каби жойларда хам сакланиб колган. Масалан, Сарнатхда баландлиги салкам 15 метрдан ошган ва туртта шер комати билан якунланган Ашока устуни Дхармаражика ступаси ёнида кад кутарган. Бошка бир стамбха эса Бихардаги Лаурия Нандаргохда кайд килинган. Эр. ав III асрда бунёд этилган охактошдан силликлаб ясалган устун 10 метрга якин баландликда булган. Устуннинг асоси мавжуд булмасада, у нилуфар гули билан безатилган кунгироксимон шаклдаги капител билан таъминланган. Капител устидан эса ягона шер комати урнатилган. Мазкур устун Маурлар даври усталарининг мухандислик тажрибасининг илгор намунасидир.

Х,озирда Термиз археология музейи ховлисида сакланадиган (№3298 SVAM) Кухна Термиздан фавкулодда топилган шер тасвирли капител хам айнан якка устун, яъни Стамбхага тегишли булгани эхтимол. Протокапител марказда нотекис квадрат плита (37х3х10 см) хамда

ундан турт томонга (35 см) туртиб чиккан хайвон ярим комати (бир томондаги сакланганига караганда - шер боши)нинг хайкалдаги тасвирини куриш мумкин. Афсуски, у бизгача тулик етиб келмаган, лекин тадкикотчилар квадрат блокнинг бир томонидаги сакланган комат ва бошка томонларидаги синик изларига караб уни тиклашга эришган. Капителнинг тикланган холатида унинг эни 0.1 м, баландлиги эса 40 см. Капител юкори юзасидаги йирик квадрат уйик мавжуд. Махобатли капителни кутариб турган устун албатта мустахкам, улчами хам йирик, шунингдек, тошдан булгани эхтимол. Тадкикотчиларнинг фикрича, ушбу тош капител юнон-Бактрия синкретик санъатининг ёркин ёдгорлиги хисобланиб, м.о. II - I аср бошларига оид /Ставиский, Козловский, 1985/.

Термиз протокапители стилистик белгиларига кура Бхархут (Х,индистон)даги терракота рельефда тасвирланган зооморф образли импост капителни эслатади /Indian Buddhist Art, 2015/. У ерда тугри туртбурчак плитанинг доира ичидаги композиция марказида стамбха тасвирланган. Устуннинг куриниб турган юкори кисмига нилуфар барглари билан безатилган лоласимон шаклдаги капител гуё тескари тунтарилгандек. Унга кундаланг холатда катор килиб тизилган аркон сифат буртма безакли вал бириктирилган. Валнинг устидаги импост капителда эса бир-бирига тескари утирган иккита хукиз ифодаланган. Уларнинг устидан калта, лекин йугон укка йирик хажмдаги гилдирак урнатилган. "^онуниятлар гилдираги" (dharmacakra) деб аталадиган чамбаракнинг калин диски ташки томонидан айланасига иккитадан учбурчак шаклдаги тешикчалари булган яримвал ва улар орасида жойлашган яримдоирасимон безаклар билан таъминланган. Унинг ички томонида хам хар бир кегай (рус. спица) орасида яримдоирасимон безаклар каторасига жойлашган. Чамбаракнинг махобатли килиб ифодаланиши бу ерда импост устунни кичкина курсатгандек гуё. Стамбха атрофидаги эътикод килаётган образлар тасвирланган. Рассом бу ерда гилдиракни ахамиятини ошириш ва марказий объект сифатида ифодалаш учун хам уни йирик хажмда тасвирлаган булиши эхтимол. Нима булганда хам мазкур стамбха намунаси Термиз протокапителлари устида хам шунга ухшаш чамбарак булган деб тахмин килишга ундайди.

^оратепа буддавийлик мажмуасидан топилган йирик шер боши хам эхтимол Кухна Термиз намунаси каби капителга тегишли булган. Йирик монолит охактошдан йуниб ишланган булакда шернинг юкори бош кисми ва ундаги аник килиб уйилган соч толалари сакланган. Х,айвоннинг тумшуги, икки кулоклари ва танаси чамаси атайин синдирилган. Мазкур фрагментдан ташкил топган капител эхтимол ^оратепадаги ступалардан бирининг ёнида кад кутарган якка устунни якунлаган булиши мумкин.

Бактрияда бу каби йирик улчами зооморф тош капителлар кам топилган булсада, уларнинг ухшашлари кушни ва узок тарихий ва маданий худудлардан маълум. Хоразмдаги хукиз протомали капител, чамаси, форслар "шохлар шохи"нинг махаллий сатраплари

саройларини безаган. Бу турдаги капителнинг куп сонли турли намуналари Эрон ахмонийларининг мил. авв. VI-IV асрлар сарой иншоотларидаги тош устунларни тугаллаган. ^адимги Эрон капителларида ярим коматларидан ташкари, хукиз протомаси, грифон ва бошка персонажларни хам учратиш мумкин. Зооморф капителлар эллин даври (м.о. IV-I асрлар)да Кичикосиё (масалан, Саламин, Фасос, Делос)га хам кенг таркалган. Лекин, улардаги хайвон тасвирлари сезиларли узгариб, ахмонийлар Эронидага Караганда бошкачарок услубда булган, яъни, протомаларга кушимча мотивлар (масалан, инсон коматлари) кушилган.

^иёсий тахлилардан куринадики зооморф капителли якка устунлар Кичик Осиёдан Х,индистонгача булган жуда кенг худудда таркалган. Улар макон ва замонлар оша хам шаклан хам мазмунан узгариб борган, яъни трансформация булган. Бир жойда улар эрилишган галаба ёки зафар устунларини ифодалаган булса, бошка жойда художуй буддавийлар томонидан Буддага чексиз хурмат ва эхтиром курсатиш маъносида кад кутарган. Шунингдек, улар буддавийлик дини атрибути хисобланиб, узига хос апотрепея вазифасини хам бажарган.

Стамбхаларнинг яна бир ажралмас конструктив-декоратив кисми бу абакадир. Улар юкорига караб кискариб борувчи силликланган тош узак устига урнатилган. Одатда абакалар квадрат ёки юмалок шаклда булиб куп холларда нилуфар, акант ва пальметта гуллари, кисман бошка зооморф ва исломий безаклар билан копланган. Ашока устунларининг деярли купчигида нилуфар гулли абакалар мавжуд. Улар Гандхарада устунлардан кура купрок ступаларни безашда кенг кулланилган. Бактрияда хам шу каби меъморий деталлар учраб туради. Масалан, Термиз археология музейида йирик акант барглари билан безатилган меъморий кисм куринишидан иккита капителни бир-бирига ёпиштириб куйилган шаклни намоён килади. Тош кисм эхинни эслатувчи вал билан якунланган. Бирок, мазкур тош безак юкори ва куйи юзасида уйик хосил килинмаганлиги унга чатра, яъни фахрий соябон укини урнатишни кийинлаштиради. Чамаси, мазкур детал якка устунни якунловчи капител абакаси вазифасини бажарган.

Ступалар ёнида кад кутарган якка устунлардан ташкари улар билан бевосита умумий композицион ва гоявий жихатдан хамоханг булган устунлар хам мавжуд булган. Булар ступанинг турт томонида, шунингдек, оламнинг турт томонига караган таянч устунлардир. Устунлар бизгача тулик етиб келмаган булсада уларнинг конструктив ва бадиий кисми хисобланган тош пойустунлар ва капителлар учраб туради. Бу нафакат Гандхара (масалан, Сайду Шариф, Сват водийси), балки Кушон Бактрияси (масалан, ^оратепа) ступаларига хам хосдир.

Бактрияда устунларнинг тош асослари худудда кенг таркалган аттик услубда, лекин уларнинг улчамлари айвон ва оралиги кенг хоналарда кулланилган мумтоз турлардан анча кичик. Устунни якунловчи капителлар пойустунлардан фаркли уларок коринф турини

кайтармайди, балки улар узига хос шакли-шамойилга эга. Тош капителлар хам турли улчамларда, тарихда юмалок, киркимда цилиндр шаклни намоён килиб, юкорида абака билан якунланган. Капителларни узига хос хусусияти шундаки, уларнинг юзаси буйлаб катор буртма нилуфар гули барглари жойлашган. Барглар пастдан юкорига, яъни эхиндан абакага караб кенгайиб борган. Биринчи катор барглар орасидан кейинги юкори катордаги барглар тасвирланган. ^оратепа капителининг янги намунасида икки катор нилуфар гули баргларига кушимча равишда бир катор майда баргчалар жойлашган.

Ступани акант ва лотос барглар хамда тугритуртбурчак ва яримайлана равокчалар билан безатиш Гандхара ступаларида кенг таркалган. Масалан, Сиркапдаги эр. ав. I - эрамизнинг I асрига оид ступа танаси йирик акант барглари билан копланган булса, Калавандаги ступа платформаси периметри буйлаб зич пилястралар, триглифлар катори хамда юзаси икки катор нилуфар гуллари билан безатилган. Коринф капители шаклини эслатувчи икки кават тик ва баланд акант баргларидан ташкил топган оралик бугин платфомардан ступа гумбазига енгил утишни таъминлаган /Marshal, 1951, Pl. 73/.

Гандхарадаги ступаларни бу тарзда безатиш анъаналарини Афгонистонда аникланган ступаларида хам кузатиш мумкин. Хусусан, сунгги йилларда ^обулдан 40 км жанубий-шаркда жойлашган Мис-Айнок буддавийлик мажмуасида олиб борилган археологик тадкикотлар натижасида бир неча унлаб ступалар урганилган. Улар улчам ва ташки куринишидан турлича булсада, айнан Гандхара ступаларига ухшаш. Мис-Айнок ступаларининг бири пилястралар билан таъминланган бир кават платформага эга. Платформа устидан кад кутарган барабан атрофи шифердан тахланган уч катор нилуфар гуллари билан копланган /Massoudi, 2014/.

Бактрияда хам куплаб ступалар, аникроги уларнинг платформа юзалари нилуфар гули билан копланган. Масалан, Термиздаги ^оратепа буддавийлик мажмуасининг монастир кисмидан аникланган ступа платформасининг юкори юзаси уч кават буртма лотос барглари билан безатилган. Бу рельеф аввалида оч кизил, кейинчалик ок билан буялган. Платформанинг хар бир томони бешта миниатюра пилястраларга таянган такасимон равокчалардан иборат рельеф билан безатилган. Равокчалар ичида Будданинг кизил кийимда утирган тасвири каби сахна тасвирланган куплаб суратлар булганлигини сезиш мумкин. Ана шундай иккита равоклар орасида пилястрнинг аттик услубдаги пойустуни ва коринф ордерига мансуб капителни куриш мумкин. Пилястр капители юкорисида, хамда иккита рамка уртасида канотини ёзиб турган куш (чамаси, Гаруда) харакатсиз холатда тасвирланган. Ступанинг устида ва ёнида тук кизил ва кук рангга буялган куплаб акант баргларининг рельеф булаклари аникланган /Pidaev, Kato, 2007/.

Тош коплама блоклар асосан ступа платформа, кисман унинг танасини безашда ишлатилган. Уларнинг олд ва ён томонлари силликланган булиб, орка томонига ишлов

берилмаган, яъни йунилган гадир-будир холатида колган. Бундан куринадики, тош блоклар текис ва юмшок юзага ярим хажмда киргизилиб махкамланган. Бу техника Гандхарада (Сурх-Хутал) хам Бактрия (Айритом)да хам кулланилган. Масалан, ^оратепадаги Бош ступанинг жанубий томонида шундай тош блокларнинг йигирмадан ортиги аввал казиб урганилган монастир иншоотида хам топилган /Зеймаль, 1996/.

Буддавийлик ступалари платформларини безашда тош блоклар билан пилястра ва антлар хам уйгунликда кулланилган. Пилястралар одатга кура тугритуртбурчак тош блокда горельеф куринишда (2/з кисми) бурттириб ишланган. Пилястрлар куйида аттик профилдаги пойустун хамда юкорида коринф туридаги капителлар билан тугалланган. Пилястр узаги юкори кисми осилиб турган пардани эслатувчи ярим ойсимон шакл билан тугалланган ичига кирган "филенка" деб номланувчи вертикал хошиялар билан безатилган. Одатда айвон бурчаклари ва кириш эшикларининг ёнларида кулланилган пилястр ва антлар ступа платформаларида безак сифатида ишлатилган. Яъни, пилястралар платформанинг хар бир томонини ритмик тенг таксимлаб, "курук" юзани жонлантирган хамда ступаларга улугворлик бахш этган. Улар ораси баъзида текис бушлик, баъзида эса рельеф хайкалтарошлик ёки деворий суратлар билан тулдирилган. Мазкур композицияларда асосан Будда хаётининг турли лахзалари ёки буддавийлик мифологияси билан боглик тасвирлар акс эттирилган. Ступа ва бошка диний меъморчилик иншоотларини бу каби декоратив безаш Гандхара, шунингдек, Бактрияда хам ривожланган.

Гандхара (Таксила)даги буддавийлик ступасида (м.о. I - милодий I асрлар) пилястралар билан бирга нимустунларнинг уйгунликда кулланилганини куриш мумкин. Термиз намуналари Сурх-Хуталдаги кушон шохи Канишка шарафига курилган II асрга оид йирик ибодатхона мажмуаси ва унинг ёнидаги "буддавийлик платформаси" пилястрларига ухшаш. ^оратепа пилястралари эса беихтиёр Афгонистон Бамиёнининг Шаркий монастирдаги Тепа-Сардор ступасининг пилястраларини эслатади. Ступа платформасининг томонлари етти катор тизилган (иккитадан бурчакларида жойлашган) пилястралар билан безатилган. Х,ар бир пилястра торосимон асос, текис устун ва коринф турига хос капителдан иборат. Тадкикочилар фикрича, ступа шакли ва унинг ганч билан копланиши Гандхара ступалари билан боглик ва у купрок Х,индикуш шимолида аникланган биринчи ступа жойлашган Хаддага хос /Tarzi, 2007/.

Кам булсада пилястралар горельеф хайкаллар билан хам таъминланган. Бунга Кухна Термиздаги Зурмала ступаси атрофида фавкулодда топилган ва худудда хозирча ягона пилястра мисол булади. Тош блокда узак кисм яхши сакланган булиб, унда хошия билан безатилган ички девор сезилади. Филенка деб аталувчи пилястранинг мазкур кисми юкорида ярим айлана билан тугалланган. Филенка юзасида эса тик турган комат буртма усулда

тасвирланган булиб, тадкикотчилар тахминича у Буддани ифодалайди /Абдуллаев, Аннаев, 2012/.

Термиздаги Будда тасвирланган пилястранинг ухшаш намуналари Гандхарада куплаб учрайди. Ранигат (хозирги Покистоннинг Исломобод шахридан гарб)даги илк кушон даврига оид буддавийлик ступалари рельефли пилястраларда Будда ва бошка диний персонажларнинг буртма тасвири ифодаланган /Ranigat, 2011/. Ухшашлик нафакат пилястраларда, балки карниз, гирлянда, равокли фигуралар, мерлон каби ступанинг бошка бадиий-меъморий безакларда хам уз аксини топган. Бу эса Бактриянинг кушни тарихий-маданий худудлар билан якин алокада булганлигидан гувохлик беради. Кузга ташланувчи фарк Гандхара намуналарида филенка мавжуд эмас. Тадкикотчилар пилястраларни "хинд-коринф" ва "хинд" услубига хослигини таъкидлайди /Staviskii, Mkrtychev, 1996/.

Ступаларни меъморий-бадиий кисмларига шунингдек, карниз, фриз ва горельф плиталар хам киради. Карнизлар купрок холларда ступа платформаларининг юкори кисмини тугаллаган булса, айрим холларда унинг цилиндрсимон танасини безаган. Улар охактошдан йуниш оркали хосил килинган. Шунингдек, лойдан ясалиб, устига юпка ганч катлами билан копланиб, ранг (купрок кизил)га буялган. Карнизларнинг текис юзадан чикиб турадиган олд кисми яхшилаб силликланган. Девор ёки курилма ичига киргизиладиган кисми гадир-будир колдирилган. Бу бир томондан уларни пахсали, гишт ёки тупрок масса билан боглашга хизмат килган. Юзада сакланган изларга караганда, уларни йунишда чамаси, исканага ухшаш метал асбоб ишлатилган.

Платформа карнизлари мураккаб тузилишга эга булиб, кадимги юнон-рим меъморий анъаналарига хос булган дорий ордерининг фризини ташкил этувчи триглиф ва дентикуллар билан безатилган. Мазкур меъморий кисмларни Гандхара, Хадда ва Бактриянинг деярли куплаб ступаларида учратиш мумкин. Бу каби хайкалтарошлик хамда меъморий безак булаклари Кухна Термиз шахристонининг турли жойларида, Зурмала атрофида ва Фаёзтепа буддавийлик ёдгорликларида куплаб учраган. Уларнинг куплаб намуналари ^оратепада хам аникланган. Карнизлар улчамлари ва шаклларининг бир-биридан фарк килиши уларни бир неча иншоот, аникроги ступаларда куланилганидан гувохлик беради.

Буддавийлик ступалари нафакат шаклу-шамойили, балки уларни безаган конструктив кисм ва меъморий-бадиий безаклари билан хам ахамиятлидир. Улар иншоотнинг хажмий-фазовий кенглиги, бадиийлигини ошириб, улугворлик бахш этади. Конструктив кисмлар ва бадиий безакларнинг купчилиги ступалардан алохида ясалган. Уларга мисол тарикасида ступа платформаларини коплаган тош блоклар, пилястралар, плинтуслар, карниз ва тягалар, цилиндрсимон танани коплашда ишлатилган пишган гишт, тошдан ясалган хармика ва чатра (фахрий соябон)ларни келтириш мумкин. Охиргилари кийгазилиб урнатиладиган yasti (илмий

адабиётларда parasol деб хам юритилади), яъни вертикал ук, чамаси ёгочдан булган ва бизгача сакланмаган. Ёгоч уклар ступа гумбазининг юкори марказига урнатилиб, чатрани курилма билан боглаш учун хизмат килган.

Юкоридаги меъморий элементлар бизгача сакланмаган буддавийлик ступаларини безашда кенг кулланилган. Мохиятига кура бу меъморий деталлар Гандхара анъаналари таъсири остида яратилган хамда ступани янада куркамлигини ошириш баробарида унга улугворлик хам бахш этган. Худуд ступаларида юнон-хинд анъаналарнинг таъсири сезилсада, узига хос жихатлар мавжуд. Бу хусусият факатгина махаллий курилиш ашёлари ва техника ёки хажм ва шаклдагина эмас, балки алохида меъморий ва бадиий кисмларда намоён булади. Шунингдек, кушни ва узок тарихий-маданий худудлар хамда азалдан шаклланган махаллий анъаналарнинг узаро уйгунликдаги коришуви Бактрия услубини белгилаб берди.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Хиндистон ва Урта Осиёнинг узаро алокалари факат дипломатик ёки савдо-сотик билан чекланиб колмаган. Карвон йулларида маданиятлар ва диний эътикодлар хам бир худуддан бошка худудга таркалган. Энг асосийси, улар борган жойида бир неча асрлик махаллий анъаналар билан коришиб узига хос бадиий маданиятни шаклланишига туртки булган. Бу коришувда гох махаллий анъаналар голиб келган булсада, баъзида ташки бадиий мактабларнинг услублари устунлик килган. Пировардида, мазкур ижобий синтез бадиий санъат ва меъморчилик, хусусан, буддавийлик ступаларида яккол намоён булган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Абдуллаев К., Аннаев Т. Новые находки буддийской скульптуры в округе Зурмала // O'zbekiston arxeologiyasi, 2012. № 1 (4). - С. 108-116.

2. Зеймаль Т.И. Раскопки на северной вершине Кара-тепе (1985 - 1989 гг.) // Буддийские комплексы Кара-тепе в Старом Термезе. - М., 1996. - С. 137-153.

3. Кошеленко Г.А., Мунчаев Р.М., Гаибов В.А. Археология Афганистана: в дни мира и дни войны. ИА РАН. 2014. - с. 67.

4. Пидаев Ш.Р. Узбекистонда буддавийлик ва буддавий мерос. Тошкент, 2012.

5. Пугаченкова Г.А. Две ступы на юге Узбекистана // СА. М.: «Наука», 1967. №3. - 257264.

6. Ртвеладзе Э.В. Великий Шелковый Путь. Энциклопедический справочник. Древность и раннее средневековье. - Ташкент: «Узбекистон Миллий Энциклопедияси», 1999. - С.16.

7. Ртвеладзе Э.В. Великий индийскый путь: из истории важнейших торговкх дорог Евразии. - СПб.: Нестор-История, 2012. - 296 с.

8. Ставиский Б.Я., Козловский В.А. Львиная капитель из Старого Термеза // Культурное Наследие Востока. - Л.: Наука, 1985. - С. 190-197.

9. Berzin A. Historical Sketch of Buddhism and Islam in Afghanistan. 2001 (revised 2006) www.berzinarchives.com

10. Indian Buddhist Art: from Indian Museum, Kolkata. Tokyo National Museum, 2015. 28 p.

11. Marshall, John S. Taxila. Vol. I-III. "The University Press" - Cambridge, 1951. - P. 391.

12. Omara Khan Massoudi. Mes Aynak: New Excavations in Afghanistan, 2014. http://www.serindia.com/item.cfm/618

13. Pidaev Sh., K. Kato. The Excavation on the North and West (Central) hills of Kara-tepa (1998-2007). - Kanagawa: Ai-Khanum, 2007. - 40 р.

14. Ranigat. A Buddhist Site in Gandhara, Pakistan, Surveyed 1983-1992 (Edited by Koji Nishikawa). Comprehensive Report. Vol. I, II (1994). Kyoto University Press, 2011. - P. 556.

15. Staviskii B., Mkrtychev T. Qara-tepe in old Termez: On the History of the Monument // BIA. V.10. U.K., 1996. - Р. 219-232.

16. Zemaryalai Tarzi. Bamian 2006: The Fifth Excavation Campaign of Prof. Tarzi's Mission // J. Silk Road, vol. 4, No2. Saratoga, 2007. - P. 10-27, fig. 13-14.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.