Научная статья на тему 'АРХЕОЛОГИК МАНБАЛАРДА АСОСИДА СУРХОН ВОҲАСИ МЕЪМОРЧИЛИГИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ (AНТИК ДАВР МИСОЛИДА)'

АРХЕОЛОГИК МАНБАЛАРДА АСОСИДА СУРХОН ВОҲАСИ МЕЪМОРЧИЛИГИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ (AНТИК ДАВР МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
149
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Меьморчилик / Сурхон воҳаси / Кампиртепа / Термиз / Далварзинтепа. / Architecture / Surkhan oasis / Kampirtepa / Termez / Dalvarzintepa.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Аҳрор Нурхон Ўғли Кирамиддонов

Ушбу мақолада Ўзбекистоннинг жанубида жойлашган Сурхон воҳасининг антик даври меьморчилиги археологик тадқиқот натижалари ва адабиётларда келтирилган илмий асослар асосида таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ARCHAEOLOGICAL SOURCES BASED ON THE DYNAMICS OF DEVELOPMENT OF ARCHITECTURE OF THE SURKHAN OAK (ON THE EXAMPLE OF ANCIENT PERIOD)

This article analyzes the architecture of the ancient period of the Surkhandarya oasis in the south of Uzbekistan on the basis of the results of archaeological research and the scientific basis presented in the literature.

Текст научной работы на тему «АРХЕОЛОГИК МАНБАЛАРДА АСОСИДА СУРХОН ВОҲАСИ МЕЪМОРЧИЛИГИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ (AНТИК ДАВР МИСОЛИДА)»

АРХЕОЛОГИК МАНБАЛАРДА АСОСИДА СУРХОН ВОХДСИ МЕЪМОРЧИЛИГИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ДИНАМИКАСИ (AНТИК ДАВР

МИСОЛИДА)

Ахрор Нурхон уFли Кирамиддонов

БухДУ талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Узбекистоннинг жанубида жойлашган Сурхон вохасининг антик даври меьморчилиги археологик тадкикот натижалари ва адабиётларда келтирилган илмий асослар асосида тахлил килинди.

Калит сузлар: Меьморчилик, Сурхон вохаси, Кампиртепа, Термиз, Далварзинтепа.

ARCHAEOLOGICAL SOURCES BASED ON THE DYNAMICS OF DEVELOPMENT OF ARCHITECTURE OF THE SURKHAN OAK (ON THE

EXAMPLE OF ANCIENT PERIOD)

ABSTRACT

This article analyzes the architecture of the ancient period of the Surkhandarya oasis in the south of Uzbekistan on the basis of the results of archaeological research and the scientific basis presented in the literature.

Keywords: Architecture, Surkhan oasis, Kampirtepa, Termez, Dalvarzintepa.

КИРИШ

Антик даврда Сурхон вохаси меъморчилигининг тахлили шуни курсатадики, кухна шахарлар калъалари улчамлари ва режаси жихатидан бир-биридан фаркланади. Мисол учун, тугри бурчакли (Кампиртепа, Термиз), туртбурчак (Зартепа, Окмозортепа, Хайрободтепа), куп бурчакли (Далварзинтепа) килиб бунёд этилган. Антик даврига оид энг катта калъалар Термиз (10 га) ва Далварзинтепа (3 га) булиб, купчилик калъалар 1 га дан 0,8 га гача улчамга эга. Калъалар, афтидан, шахарларнинг табакалашув- маъмурий бошкарилиши нуктаи назаридан уз тузилиши, максади ва бажарадиган вазифасига кура хам бир-биридан фарк килган. Г.А.Пугаченкованинг фикрига кура, Урта Осиё антик давр шахарларининг маъмурий бинолари ва хукмдорлар саройларида турли хизматга оид омборлар, харбийлар учун иншоотлар хам барпо этилган[1].

АСОСИЙ КИСМ

Антик даврида меъморчиликнинг юкори даражада ривожланиши, куп холларда, кухна шахарларда жадал олиб борилган курувчилик фаолияти билан боглик

булган. Юнон-македон боскини даврида харбий жихатдан камал килиш услубининг кенг кулланилиши натижасида юнон-бактрия даврига келиб, илгариги (ахмонийлар даври) нисбатан юпка ташки химоя иншоотларини бунёд этиш услуби йукола боради. Кушонлар даврига келиб, камал холатига бардош бера оладиган мустахкам деворлар, отликлар хужумини кайтариш учун деворларда химоя шинаклари булган буржлар барпо этилиб, деворлар атрофида хандаклар казилади.

Кушон подшолиги даврида ривожланган химоя тартибини Далварзинтепа, Кумкалъа, Хайрободтепа, Кампиртепаларда кузатиш мумкин. Бу кухна шахарлардаги химоя иншоотлари баланд килиб, хом гашт ва пахсадан курилган. Уларнинг купчилигида тугри бурчакли буржлар мавжуд булиб, уларда камончилар учун туртбурчак ва учбурчак шакллардаги шинаклар барпо этилган. Бактриянинг антик давр химоя иншоотларида ярим айлана шаклдаги буржлар кам учрайди[2].

Хцмояланиши жихатидан Амударёнинг унг киргогадаги Кампиртепа кухна шахри мудофаа иншоотлари диккатга сазовордир. Бу ерда хам хандак мавжуд булиб, маълум жойларда ирмоклар ювишидан пайдо булган табиий чукурликлардан фойдаланилган. Табиий тепаликда ичида калъаси мавжуд булган хамда деворлар билан уралган шахарчага асос солинган. Калинлиги 3 м булган ушбу деворлар хом гиштдан кад кутариб, туртбурчак шаклдаги буржларга эга. Ички девор йулаги хам мавжуд булиб, буржларда жанговар шинаклар урнатилган. Худди шунга ухшаш курилиш тартиби кушон даврига оид Жанубий Тожикистондаги Кумкалъа ва Кухна-калъа ёдгорликларининг химоя деворлари учун хам хосдир[3].

Кушон даврига келиб, химоянинг энг кулай усули булган хандакларга катта эътибор берилади. Улар энди нафакат калъаларни, балки шахристонни хам ураб олиб, нисбатан энлирок (15-20 м гача) ва чукуррок казилган. Умуман олганда, антик давр Шимолий Бактрия меъморчилигида шахарсозлик маданияти гуркираб ривожланди. Бу жараёнда ички ва ташки режавий тузилиш хамда услублар, турли вазифаларни бажарувчи (маъмурий, харбий, диний, турар-жой) иншоотлар барпо этишга катта эътибор каратилди. Вохада антик даврга оид жуда куплаб ёдгорликлар мавжуд булб, уларнинг тарихига оид бир канча далиллар келтиришимиз мумкин. Биргина Холчаён ёдгорлиги тугрисида тухталадиган булсак, бу ёдгорлик Сурхондарё вилоятининг Денов туманидан топилган. 1959 йилнинг бахорида Холчаён жамоа хужалигининг техник таъмирлаш жойи кенгайтирилаётганда бульдозер кичик бир тепаликнинг четини казиганида бу ердан учта тош устун булаклари чикиб колади. Шундан сунг топилган нарсалар тугрисида тарихчи ва археологларга хабар берилади. 1960 йилдан бошлаб Санъатшунослик институтининг профессори Г.А. Пугаченкова рахбарлигидаги экспедиция ташкил этилиб, Холчаён тепалигида археологик казиш ишлари амалга оширилади[4]. Холчаён топилмаларини илмий жихатдан текшириш жараёнида Хонакохтепа, Корабогтепа, Маслахаттепа каби тепаликлар очиб урганилди.

Холчаёндаги текширишлар натижасида антик дари меъморчилиги тугрисидаги маълум бир тасаввурлар кулга киритилди, вохада меъморчиликнинг ревожланиши тугрисида мухим маълумотлар олинди. Холчаён саройи меъморчилиги курилиши жихатидан гоят мухим ёдгорликлардан бир саналади.

Холчаён тугри турт бурчак шаклда майдони 35х26 м булиб, марказий фасади турт устунли очик айвондан иборат. Ёгоч устунлар охактошдан ишланган тагкурсига урнатилган. Айвондан катта залга утилган. Зал деворлари ости буйлаб кенг супа ясалган. Бино фундаменти квадрат шаклдаги хом гиштлардан ишланган, гиштнинг сиртига турли шаклдаги тамгалар босилган бино бир каватли, усти текис килиб ёпилган булиб ташки калинлиги 2,2 м, баъзи жойларида 4 м га етган[5].

Асосий залининг уч девори 3 м баландликда ок ганч билан сувалган, ундан юкори кисмларда махобатли хайкаллар жойлаштирилган. Туртинчи деворнинг тук кизил фонида ок ганчдан барг, гул, бир бош узум тасвирланиб, накш солинган[6]. Саройнинг асосий залидан чикиладиган айвондаги накшларда эркаклар сурати хам бор эркаклардан бири бактрияликка, яна бири мугулга ухшайди. Уч метр баландликдаги панель тепасидаги хайкал кизил ва кора ранг минерал буёк билан буялган. Х,айкалларнинг катталиги одам

буйининг учдан икки кисмига тугри келади. Холчаёндан топилган аёл хайкали хам диккатга сазовордир юзи кенг, ок дубулга тошда хурпайган сочлари аник куриниб туради. Х,айкал танасидан топилган парчада хайкал устидаги халат ёки ёпингич сакланган, халат тагида тук кизил ранг куйлак устидан белдан юкорида ок тасма богланган.

Марказий Осиёга юнонлар маъбудасининг киёфасини македониялик Искандар олиб келган, албатта. Холчаён хайкаллари орасида Митра, Ника ва бошка маъбудаларнинг киёфаларига якин киёфали хайкаллар хам бор. Хдйкал парчалари орасида Холчаён созандалари хайкалларининг парчаларини хам учратиш мумкин. Бактрия Кушон ёдгорликларининг юксак санъатида эллин хайкалтарошлиги билан Парфия санъати анъаналари куринади[7].

Зал ва айвон деворларининг пастки кисмида деворий сурат излари топилган. Юкори кисмига эса хайкаллар ишланган. Холчаёндаги бинонинг асосий айвон пештокининг жойлашув усули унинг ортидан баланд катта хонанинг жойлашуви бизга ахамонийлар даври меъморчилигини эслатади Айвон ва айрим хона устунлари ёгочдан булиб, тош пойдеворга урнатилган. Томи текист, киррали, томлари черипитца билан ёпилган. Калин черипитсадан тарновлар килинган. Черипитсали меъморчилик анъаналри Урта шарк учун бегона булиб, эллинистик анъаналрига бориб такалади. Иншоот буртиб чиккан тиш куринишига хам ухшаб кетади. Унда тиркичли шинаклар хам мавжуд булган. Холчаёнда курилган меъморчилик анъанлари Тохаристоннинг чап киргок буйи худудларида хамда

Туркманистондаги Парфияликларнинг асосий сарой иншоотларида хам кулланилганлигини куришимиз мумкин. Шундай килиб Холчаён саройининг томи Эллин ва махаллий меъморчилик усуллари уйгунлашуви натижасида шаклланган[8]. Айвондаги 3 та эшик оркали марказда жойлашган хонага кирилади. Девор буйлаб хонанинг турли кисмларида утириш учун супачалар килинган. Баланд девор буйлаб хайкалчалар жойлаштирилган айвонга туташ деворда тасвирий санъат намуналари тушурилган. Айвонни безашда хайкалчалар ва ёзувлардан уйгун холда фойдаланилган булиб, бу антик давр Бактрия меъморчилигининг узига хос анъаналарга эга булганлигидан далолат беради.

Холчаёндаги меъморчилик намуналари антик даврида минтака меъморчилигида устунлардан фойдаланиш кенг таркалганлигидан дарак беради. Одатий устунлардан ташкари аттика услубидаги устунлар Эски Термиз, Айритом, Х,исор водийсида хам ишлатилган. Шунингдек, бу турдаги устунлар Парфия меъморчилигида хам кенг кулланилган[9]. ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, антик даврида Урта Осиёда булгани каби Шимолий Бактрияда хам меъморчилик юксак даражада ривожланди. Меъморчилик курилиш ишлари аник режа асосида амалга оширилди. Меъморий ёдгорликларни бунёд этишда махаллий ва юнон услубларининг уйгунлашган жихатларини куришимиз мумкин.

REFERENCES

1. Пугаченкова Г.А. Халчаян. -Т., 1966. -С. 236.

2. Савчук С.А. Цитадель Кампиртепа // Античные и раннесредневековые древности южного Узбекистана. -Т., 1989. -С.76.

3. Литвинский Б.А., Пичикян И.Р. Археологические открытия на юге Таджикистана // Вестник АН СССР. -1980. -№ 7. -С.113-124.

4. Пугаченкова Г.А. Халчаян. Т. 1966.

5. «Узбекистон Миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2001. 9-том.

6. Турсунов С. Кобилов Э. Сухондарё тарих кузгусида. -Т.2001. -Б.34.

7. Турсунов С. Кобилов Э. Сухондарё тарих кузгусида. -Т.2001.-Б.35.

8. Пугаченкова Г.А. Ртвеладзе Э.В. Северная Бактирия-Тохарритан. Очерки истори культуы.-Т.1990. -С.35.

9. «Узбекистон Миллий энциклопедияси».-Т:Давлат илмий нашриёти, 2001. 9-том.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.