Научная статья на тему 'ХОРАЗМ ВОҲАСИ АНТИК ДАВРИ ШАҲАРСОЗЛИГИ СТРУКТУРАСИГА ОИД БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР'

ХОРАЗМ ВОҲАСИ АНТИК ДАВРИ ШАҲАРСОЗЛИГИ СТРУКТУРАСИГА ОИД БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Палванов Ҳикматжон Ахматжонович

Хоразм воҳасида милоддан аввалги IV асрдан Амударёнинг ўнг ва сўл соҳилларидаги суғорма деҳқончилик воҳалари бўйлаб қатор аҳамиятга молик шаҳарқалъалар қад кўтаради. Хоразмнинг аҳоли истиқомат қилдиган кўп жойларида доира, квадрат, ҳамда тўртбурчак шаклидаги истеҳком усулида иншоотлар қурилган. Хоразм антик даври шаҳар қурилишининг кенг ёйилиши билан характерланади. Баъзи тадқиқотчилар мазкур воқеликни ҳатто урбанистик портлаш деб ҳам атайди [В.Н.Ягодин: 119].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХОРАЗМ ВОҲАСИ АНТИК ДАВРИ ШАҲАРСОЗЛИГИ СТРУКТУРАСИГА ОИД БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР»

ХОРАЗМ ВО^АСИ АНТИК ДАВРИ ША^АРСОЗЛИГИ СТРУКТУРАСИГА ОИД БАЪЗИ МУЛО^АЗАЛАР

Палванов Х,икматжон Ахматжонович

УзМУ, Археология кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.12607016

Хоразм вохасида милоддан аввалги IV асрдан Амударёнинг унг ва сул сохилларидаги сугорма дехкончилик вохалари буйлаб катор ахамиятга молик шахар-калъалар кад кутаради. Хоразмнинг ахоли истикомат килдиган куп жойларида доира, квадрат, хамда туртбурчак шаклидаги истехком усулида иншоотлар курилган.

Хоразм антик даври шахар курилишининг кенг ёйилиши билан характерланади. Баъзи тадкикотчилар мазкур вокеликни хатто урбанистик портлаш деб хам атайди [В.Н.Ягодин: 119].

Амударё унг сохилида ундан ортик ёдгорликлар мавжуд булиб, биз буларнинг барчасини шахар типига хос деб айта олмаймиз. Жахон илмий ишланмасига кура шахар деб аташимиз учун дастлаб худуди 5-6 га ва ундан кам булмаган майдонда ахолининг зич жойлашган булиши, ахоли жойлашган майдоннинг чор атрофи калин мудофаа девори билан ураб олинган булиши, шахарнинг юкори табака хокимларининг турар жойлари оддий фукароларникидан ажралиб туриши, шахар хокимининг баланд пойдевор (платформа) устига курилган монументал касри, шахристонда шахар ахолисининг барча катламлари учун хизмат килувчи мукаддас диний марказ-ибодатхона булиши, шахар иктисодий асосини куп тармокли хунармандчилик ва савдо-сотик ташкил этган булиши, шахар рамзи ва белгиси хисобланмиш мухр ва бошкалар мавжуд булиши лозим [А.Аскаров: 6]. Демак, юкорида келтирилган белгилар асосида шахар типидаги ёдгорликларни аниклашимиз мумкин.

Тадкикотчилар, Амударё унг сохили антик давридаги яъни жанубдан шимолга кадар йуналиш килсак, ^узикирилганкалъа, Думанкалъа, Анкокалъа, ^аваткалъа, Говуркалъа, ^изилкалъа, Аёзкалъа, ^ургошинкалъа, ^ирккизкалъа каби ёдгорликларни калъа-кургон шаклида деб хисоблайдилар. Бундай хулоса килишимизга асос бор, археологларимиз ёдгорликни урганишда уларнинг мудофаа деворлари, жойлашган урни ва топилган ашёлар билан аниклашган. Бу калъалар шахарни ташки душманлардан химоя килиш ва иктисодий-ижтимоий максадларда хамда табиий офатлардан химоя килиш максдида кургон вазифасини бажарганини куришимиз мумкин.

Чунончи, Аёзкалъа комплекси харобалари Султон Увайс тоги тизими шаркий тармокларининг иккита тепалигида жойлашган. Аёзкалъа 1 ёдгорлиги баланд куш деворлар билан ураб олинган булиб, деворлар ярим доира шаклида солинган буржлар билан мустахкамланган. ^алъа бурчакларида икки буржнинг бирга кушилишидан характерли "^алдиргоч думи"га ухшаш шакл хосил булади. Бу типик детални илк кушонлар даврида кадимги Хоразмнинг харбий истехком курувчилари куллар эди [Я.Е.Еуломов: 108]. Аёзкалъа коясининг пастки ён багрида, жанубий тепаликнинг учида тухумсимон режа асосида курилган Аёзкалъа 2 жойлашган. Бу калъа яхши мустахкамланган ва гарнизон учун ёппасига курилган бинолардандир. ^изилкалъа, Говуркалъа хам Тупроккалъа ва Окчахонкалъа шахарларининг харбий гарнизони ва химоя кургони хисобланган.

Амударё унг сохилининг шахар типидаги ёдгорликлари ^уйкирилганкалъа, Жонбоскалъа, Бозоркалъа, Гулдурсункалъа, Тупроккалъа, Окчахонкалъалар хисобланади,

чунки юкорида келтирилган шахарга хос булган деярли барча аломатлар тадкикотлар натижасида аникланган.

^уйкирилганкалъа-Турткул шахридан 12 км шимолий-шаркда жойлашган. С.П.Толстов томонидан 1938 йилда аникланган булиб, 1951 йилдан кенг микиёсда тадкикот ишлари утказилган. Милоддан аввалги ГУ-ГГГ милодий I асрларга оид ^уйк;ирилганк;алъа Калтаминор канали якинида жойлашган [С.П.Толстов: 7] 18 кирралиги, доира шаклига эгалиги билан бошка калъалардан ажралиб туради.

^уйкирилганкалъа буржга ухшаш катта цилиндрсимон шаклда булиб, ички диаметри 42 м, ташкаридан калин куш девор уни халка каби ураб турган диаметри 87,5 м, ва баландлиги 8 м. [С.П.Толстов: 120]. ^ушдевор ва марказий иморат деворнинг ташки каторида найзасимон катор шинаклар жойлаштирилган. Ташки девор буйлаб бир-биридан 18-20 м масофада туккизта бурж жойлашган. Ташки халка девори билан арк уртасидаги масофа 15 м ни ташкил килади. Марказий минорасимон икки каватли монументал бино маълум режа асосида курилган булиб, у диний ибодат маросимлари ва астрономик кузатувлар олиб бориш учун мулжалланган бир неча хоналардан иборат [С.П.Толстов: 120-125]. Марказий бино билан ташки девор ораси ибодатхона хизматчилари учун мулжалланган жуда куп турли улчамдаги хоналардан иборат. Дарвозада тугри бурчак бир тирсакли лабиринт мавжуд булиб, унинг олд томонга усиб чикиши 18 м, икки ён томони ярим айланали буржлар билан кучайтирилиб, унинг умумий хажми 0,3 га. ^алъа кадимда хандак билан ураб олиниб, унинг кенглиги 15 м, чукурлиги 3 м. Марказий иншоотнинг биринчи кавати 8 хонадан иборат булиб, унинг баландлиги 8,5 м. Ташки девор аввал пахсадан, кейин квадрат хом гиштдан тикланган, калинлиги 7,2 м. Уй хоналарини ажратган девор 0,6-1,9 м. Пахса, кейин хом гиштдан курилган. Уй хоналари баландлиги 3,6 м. Иккинчи кават ёпик йулак оркали давом этиб, деворлари найза уки шинакларига эга. Шаркий томондан пандус оркали иккинчи каватда жойлашган марказий иншоотга кирилган. Иккинчи кават девори найза уки шинакларига эга булиб, улар уртасидаги оралик 1,16-1, 19 см, кенглиги 17-18 см, ташки томонидан баландлиги 55-70 см. Буржлар ён томонга эмас, балки иншоот деворидан бирмунча юкорига усиб чиккан. Ёдгорликнинг кайта ишланган расмидан келиб чикиб, ташки девордан ён томонга усиб чиккан ярим айлана буржлар уртасидаги оралик 8,2 м, кенглиги 9 м. Буржларнинг деворларидан ён томонга усиб чикиши 6 м, [С.П.Толстов: 121] ташки девор калинлиги 2,5 м, ички эса 1,70 м. Умумий мудофаа девори калинлиги 6,20 м. Дарвоза ташки деворнинг шаркий томонида жойлашган. Олинган ашёларга караб, биринчи каватнинг милоддан аввалги IV асрга оидлиги аникланган. Девор якинидан кенглиги 10 метр келадиган хандак утган. Шахарда маданий хаёт милодий IV асрда бархам топган [С.П.Толстов: 7-8].

^уйкирилганкалъа кадимги Хоразм подшолигининг сулолавий ва мухим сиёсий марказидир. У кенг дехкончилик вохасининг маркази булиши билан бирга астрономик кузатишлар олиб бориладиган расадхона ва дафн маросимлари, хамда афсонавий кахрамон Сиёвуш ва сув, хосилдорлик илохаси Анахитага багишланган диний маросимлар утказиладиган ибодатхона вазифасини хам бажарган деб хисобланади. ^уйкирилганкалъа эрамиз бошларида юз берган узаро сулолавий урушлар жараёнида вайрон этилган.

Бозоркалъа-Коракалпогистон Республикаси Турткул тумани худудида у деярли квадрат шаклида (600х560 м) курилган булиб майдони 32 га. [В.Н.Ягодин, А.Беттс: 30]. Девор пастки кисмининг калинлиги 8,5-9 м. Девор икки каторли булиб, улар уртасида

йулак-каридор хосил булган. Ташки девор найза уки учли шинакларга эга. Девор ва унинг таш^и бурчагида ярим айланали буржлар жойлашган булиб, улар уртасидаги масофа 3050 м, кенглиги 5,5 м, девордан ён усиб чикиши 6,5 м. ^алъа дарвозаси шимолий девор уртасида жойлашган, кенглиги 5 м, икки ён томонида ярим айланали буржлари булган. Арк ёдгорликнинг шимолий-шаркий бурчагида жойлашган, квадрат шаклида (120x120 м). Унинг майдони 1,4 га тенг. Арк икки каторли девор билан ураб олинган булиб, ярим айлана буржга эга. Аркнинг кириш кисми бир тирсакли тугри бурчакли лабиринтга эга, хажми 22x17 м. Лабиринт, уз навбатида кенглиги 2,1 м йулакка эга. Унинг шимолий-гарбий бурчаги икки томонга йуналган "^алдиргоч дум"ли буржлар билан мустахкамланган. Арк деворининг сакланиб колган кисми 9-10 м. Девор найза уки учли шинакларга эга, улар уртасидаги оралик 1,6-2 м. Девор ва бурж курилишида 47x47x10-12 см хомгишт ишлатилган. Бозоркалъада милоддан аввалги IV асрда маданий хаёт булиб, унинг кадимги давридаги тархи сакланиб колган, калъанинг умумий майдонида узгариш юз бермаганлигини куриш мумкин. Антик даврда пахсадевор устига хомгиштдан курилган булиб, улар уртасидан кенглиги 2,30 см йулак утган. Девор ярим айланали буржларга эга, улар уртасидаги масофа 30-50 м, кенглиги 5,5 м, узунлиги 6,5 м булган. Шахарга кириладиган ёлгиз дарвозаси шимолий кисмидаги девор марказида жойлашган булиб, лабиринтсиз ишланган. Ташки томонга чикарилиб курилган иккита бурж бу дарвозага таянч булиб хизмат килади. [Я.Е.Еуломов: 81]. Шимолий-шаркий бурчагида арк жойлашган булиб, тугри бурчак холда унинг хажми 120x120 м, девор баландлиги 4 м, пастки кисмининг калинлиги 8,5-9 м. Арк дарвозаси гарбий девор уртасида булиб, мураккаб иншоот билан мустахкамланган (17-22 м). Мураккаб иншоот ярим айланали буржлар билан безатилган булиб, улар уртасидаги масофа 1,6-2 м, ташки томондаги хажми 1,2 м, ички томонда эса 0,60 см. Бозоркалъа тариxи икки курилиш давридан иборат булиб, милоддан аввалги VI-милодий IV асргача шахарда маданий хаёт давом этган [С.П.Толстов: 112].

С.Исмоилов фикрича, ^уйкирилганкалъа инкирозга учрагандан кейин Хоразм давлати пойтаxти Нузкат (Бозоркалъа) га кучирилган. Милоднинг бошларидан то IV асргача пойтаxт Тупроккалъада булганини биламиз. Бозоркалъанинг шу даврда вохадаги энг кадимий ва ривожланган калъалардан бири булганлигига асосланиб, ^уйкирилганкалъадан кейин пойтаxт Нузкатга, яъни Бозоркалъага кучирилган. Демак, Нузкат-Бозоркалъа ^уйкирилганкалъадан кейин Тупроккалъадан олдин ^адимги Хоразм давлатининг пойтаxти булган [С.Исмоилов: 37] - деб таъкидлайди. Лекин арxеолог В.Н.Ягодин юкоридаги фикрга кушилмаган холда, шундай таъкидлайди: Амударёнинг унг сохили Хоразмда яна бир кухна шахар-Бозоркалъа булганки, у майдонига кура пойтаxт шахарликка даъво килиши мумкин. Лекин у Кат шахридан карийиб 80 км олисда, демак, у кадимий пойтаxт сифатида кабул килина олмайди. Хулоса килиб айтадиган булсак, Бозоркалъани пойтаxт эмас, шахар типидаги калъа сифатида курамиз. Чунки оxирги йилларда арxеологларимизнинг тадкикотлари, Акчаxонкалъани пойтаxт сифатида таъкидламокда. Тариx албатта янги турли xил манбалар билан бойитилади ва кушимча янгиликлар пайдо булиб узгариб боради.

Гулдурсинцалъа-умумий майдони 620-500 м, яъни 31 га. [^.Собиров: 45]. Ёдгорликнинг тархи нотугри туртбурчак шаклида, улчами 350x230 м, 8 га. Тадкикотчилар атрофдаги бошка ёдгорликлардан фаркли уларок факат Катта Гулдурсинни калъа эмас, балки шахар типидаги ёдгорлик сифатида курадилар. Гулдурсинкалъа Тупроккалъа ва

^ирккиз каналлари бошлангич кисмидаги мухим стратегик нуктада жойлашган булиб, вохаларнинг сув режими ва хавфсизлигини таъминловчи иктисодий-маъмурий марказ вазифасини утаган [Х,Д.Матякубов:77]. ^алъанинг курилишини Я.Еуломов милодий I асрларга, Е.Е.Неразик эса милоддан аввалги II-I асрларга оид деб хисоблаган [Е.Е.Неразик: 223]. Кейинги йиллардаги тадкикотлар унинг милоддан аввалги IV-III асрларга оидлигини курсатади [Г.Ходжаниязов:7].

Ёдгорлик икки катор мудофаа девори билан ураб олинган, аввал пахсадан, кейинчалик квадрат курилиб, кенглиги 2 м йулакка эга. Шахарда арк аломатлари сезилмайди, ички тузилишда жамоат бинолари колдиклари тепалик сифатида мавжуд эмас. Дарвоза жанубий-шаркий бурчагида бир тирсакли мураккаб иншоот билан мустахкамланган. Милодий I-II асрларда ташки деворга кушимча девор курилиб, ярим айлана буржлар билан кучайтирилган, улар уртасидаги масофа 55 м. [^.Собиров:46]. Археологик тадкикотлар натижасида олинган ашёларнинг тасдиклашича, шахарда милодий IV асрда маданий хаёт кискарган булса, милодий VI аср урталаридан бошлаб, маданий хаёт давом этиб, кадимги девор ва буржларида пахсадевор курилган, унинг режалаштирилишида узгариш сезилмайди. Ёдгорлик VIII-IX асрларда иктисодий-маданий харбий, диний марказ булган. Мудофаа девори ва буржларида таъмирлаш ишлари олиб борилган.

Хоразм жахон цивилизациясининг кадимий учокларидан бири булиб, узининг ноёб меъморий ёдгорликлари билан дунёга машхурдир. Шахарларидаги бунёд этилган меъморий иншоотлар мудофаа тизими давлатчилик тараккиётини курсатувчи мезонлардан биридир. ^адимги даврлардан бошлаб Амударё сохиллари буйлаб шауарсозлик ижтимоий муносабатлари юксак даражада шаклланган эди. Буни албатта биз антик даврига оид манзилгохларда археологлар томонидан олиб борилган тадкикотларда куришимиз мумкин. Айникса ХХ асрнинг машхур олими С.П.Толстов томонидан 1937-1969 йилларда олиб борган изланишлари диккатга сазовордир. Заминнинг узига хос кадимги шахарсозлик цивилизацияси куп асрлар давомида нафакат Марказий Осиё, балки жахонда мавжуд булган давлатчилик тузилмаларининг турли типларини узида мужассам этган. Хоразмдаги антик даврга оид иншоотлар, мудофаа деворлари, калъа кургонлар вохадаги шахарсозликнинг узига хос тарзда ривожланганлигини курсатади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Аскаров.А. Энг кадимий шахарлар. Тошкент, Маънавият, 2001. 6-бет.

2. Гуломов Я.Е. Хоразмнинг сугорилиш тарихи. Тошкент., Фан, 1959. 81-108 б.

3. Исмоилов С. ^адимги Хоразм калъалари. Тошкент., 2007. 37-бет.

4. Матякубов Х,Д. Узбек давлатчилигининг илк боскичида ^адимги Хоразм. Дис.т.ф.н. 2012. 77-бет.

5. Неразик Е.Е. К проблеме развитие городов Хорезма // Культура и искусства древнего Хорезма. Москва., Наука, 1981. С.223.

6. Собиров Хоразмнинг кишлок ва шахарлари мудофаа иншоотлари. Тошкент., Фан, 2009. 45-46 бетлар.

7. Толстов С.П. Койкрылганкала памятник культуры древного Хорезма IV в до н.э. - IV вн.э. Москва., 1967. - С. 7-8.

8. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. Москва., Наука, 1962. - С. 120-125

9. Толстов.С.П. Древний Хорезм. Москва., Наука., 1948. С. 112.

10. Ходжаниязов Г. Фортификация древнего Хорезм: Авто-реф.дис.к.и.н. Нукус, 1996. -С. 7.

11. Ягодин В.Н. Древний Хорезм и центрально азиатский урбанизационный прогресс // Генезис и пути развития процессов урбанизации.-Самарканд, 1995. - С. 119.

12. Ягодин В.Н., Беттс А. ^адим пойтахтни излаб. // Фан ва турмуш // №1-3, 2006. 30-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.