Научная статья на тему 'ABOUT THE ARCHITECTURAL MONUMENTS IN THE TERMIZ TERRITORY, THEIR ARCHITECTURAL ELEMENTS AND ITEMS'

ABOUT THE ARCHITECTURAL MONUMENTS IN THE TERMIZ TERRITORY, THEIR ARCHITECTURAL ELEMENTS AND ITEMS Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
28
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ANCIENT ARCHITECTURE IS THE TERM FOR THE ARCHITECTURE OF ANCIENT TIMES IN THE MODERN ARCHITECTURAL LITERATURE / MONUMENTAL MONUMENTS ARE ELEMENTS WITH STATUES / CARVINGS AND EMBOSSED IMAGES / BUDDHIST TEMPLES ARE PLACES OF WORSHIP FOR ANCIENT BUDDHISTS / FORTRESS WALLS ARE THE PERIMETER WALLS OF THE CITY / WHICH IN ANCIENT TIMES WERE COVERED WITH COTTON OR BRICK / PROTECTING THE POPULATION FROM VARIOUS EXTERNAL DANGERS

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Sharipov B.Kh.

Кўҳна Термиз ҳудудида қадимда қурилган ва ҳозирги давргача бир қисм сақланиб қолган баъзи қадимий меъморчилик иншоотлари ҳақида, кулолчилик каби моддий амалий санъат ҳисобланмиш қадимий ва шунинг билан бирга замонавий маданият ҳақида, қадимий ибодатхоналар, қадимий шаҳарсозликнинг ҳозирги замон архитектураси ва шаҳарсозлигигача алоқадор бўлган архитектура элементлари ва уларнинг янги давр меъморчилигидаги ўрни ҳақида ёритилмоқда. Бу билан қадимий шаҳар марказлари, шаҳар деворлари, аҳоли яшаш ҳудудлари, аҳоли яшаш тарзи, аҳолининг меҳнат фаолияти, сув иншоотлари, ҳамда уларнинг ҳозирги давр меъморчилигидаги ўрнини, соҳага қизиқувчилар оммасига тақдим этишни хохладик. Қадимий архитектура ва шаҳарсозлигимиз ҳақида маълумот бериш, архитектура, шаҳарсозлик, бино-иншоотлар архитектураси йўналишида, кўприкларни, йўлларни, сув иншоотларини лойиҳалаш ва қуриш бўйича таҳсил олаётган талабаларнинг соҳага бўлган қизиқишининг ошишига сабаб бўлади. Илмга чанқоқ талабалар ва ёш мутахассисларга, тарихни ўрганиб, келажак архитектурасини яратиш йўлидаги изланишларида омад тилаймиз!About some ancient architectural structures built in the territory of ancient Termez and some of which have survived to the present day, about ancient and modern culture, which is a material applied art such as pottery, ancient temples, architectural elements related to ancient architecture and urban planning and their place in the architecture of the new period. In this way, we wanted to present the ancient city centers, city walls, residential areas, lifestyle, labor activity of the population, waterworks, as well as their place in modern architecture, to those interested in the field. Providing information about our ancient architecture and urban planning will increase the interest of students in the field of architecture, urban planning, architecture of buildings, design and construction of bridges, roads, waterworks. We wish science-hungry students and young professionals the best of luck in their research into history and the creation of the architecture of the future!

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ABOUT THE ARCHITECTURAL MONUMENTS IN THE TERMIZ TERRITORY, THEIR ARCHITECTURAL ELEMENTS AND ITEMS»

Шарипов Б.Х. катта уцитувчиси Термиз давлат университети

КУХНА ТЕРМИЗ ХУДУДИДАГИ МЕЪМОРИЙ ОБИДАЛАР,

УЛАРНИНГ МЕЪМОРИЙ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА АШЁЛАРИ

ТУГРИСИДА

Аннотация: Кууна Термиз уудудида цадимда цурилган ва уозирги давргача бир цисм сацланиб цолган баъзи цадимий меъморчилик иншоотлари уацида, кулолчилик каби моддий амалий санъат уисобланмиш цадимий ва шунинг билан бирга замонавий маданият уацида, цадимий ибодатхоналар, цадимий шауарсозликнинг уозирги замон архитектураси ва шауарсозлигигача алоцадор булган архитектура элементлари ва уларнинг янги давр меъморчилигидаги урни уацида ёритилмоцда. Бу билан цадимий шауар марказлари, шауар деворлари, ауоли яшаш уудудлари, ауоли яшаш тарзи, ауолининг меунат фаолияти, сув иншоотлари, уамда уларнинг уозирги давр меъморчилигидаги урнини, соуага цизицувчилар оммасига тацдим этишни хохладик. Цадимий архитектура ва шауарсозлигимиз уацида маълумот бериш, архитектура, шауарсозлик, бино-иншоотлар архитектураси йуналишида, куприкларни, йулларни, сув иншоотларини лойщалаш ва цуриш буйича таусил олаётган талабаларнинг соуага булган цизицишининг ошишига сабаб булади. Илмга чанцоц талабалар ва ёш мутахассисларга, тарихни урганиб, келажак архитектурасини яратиш йулидаги изланишларида омад тилаймиз!

Калит сузлар: Цадимий меъморчилик - цадимий даврлар архитектурасининг уозирги давр архитектура адабиётларидаги аталиши. Монументал ёдгорликлар - уайкалчалар, уйма ва буртма тасвирлар туширилган элементлар. Будда ибодатхоналари- цадимий буддистлар сизинадиган манзилгоулари. Цалъа деворлари - цадимда пахса ёки зишт билан уралган шауар атрофи деворлари, ауолини турли ташци хавф-хатарлардан уимоя цилиб турган.

Sharipov B.Kh. senior lecturer Termez State University

ABOUT THE ARCHITECTURAL MONUMENTS IN THE TERMIZ TERRITORY, THEIR ARCHITECTURAL ELEMENTS AND ITEMS

Abstract: About some ancient architectural structures built in the territory of ancient Termez and some of which have survived to the present day, about ancient and modern culture, which is a material applied art such as pottery,

ancient temples, architectural elements related to ancient architecture and urban planning and their place in the architecture of the new period. In this way, we wanted to present the ancient city centers, city walls, residential areas, lifestyle, labor activity of the population, waterworks, as well as their place in modern architecture, to those interested in the field.

Providing information about our ancient architecture and urban planning will increase the interest of students in the field of architecture, urban planning, architecture of buildings, design and construction of bridges, roads, waterworks. We wish science-hungry students and young professionals the best of luck in their research into history and the creation of the architecture of the future!

Keywords: Ancient architecture is the term for the architecture of ancient times in the modern architectural literature. Monumental monuments are elements with statues, carvings and embossed images. Buddhist temples are places of worship for ancient Buddhists. Fortress walls are the perimeter walls of the city, which in ancient times were covered with cotton or brick, protecting the population from various external dangers.

Кухна Термиз худудида кадимда курилган ва хозирги давргача сакланиб колган ва бир кисм сакланиб колган баъзи кадимий меъморчилик иншоотлари, кулолчилик, кошинкорлик каби моддий амалий санъат хисобланмиш кадимий ва шунинг билан бирга замонавий маданият хакида, хайкалтарошлик ва заргарлик каби амалий безак санъати хисобланмиш кадимий меъморчиликнинг элементлари хакида, уларнинг кадимий меъморчилик хамда хозирги замон архитектураси ва шахарсозлигида тутган урни хакида суз юритамиз.

Урта Осиё халкларининг сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва маданий хаётида кадимдан шахарларнинг барпо этилиши мухим урин тутган. Шахарлар бир неча минг йиллар давомида шаклланган ва ривожланган давлатчилик анъаналари ва махаллий ахоли турмуш тарзини акс эттирувчи мезонлардан биридир. К,адимдан, одатда шахар деворлари ахолини турли ташки хавф-хатарлардан химоя килиш, шахардаги ижтимоий-иктисодий хаётни осуда бошкариш ва бир маромда саклаб туришда ахамият касб этган.

Кухна Термиз обидалари узининг такрорланмаслиги билан хамиша кадимги давр муаллифлари, илк урта аср Чин сайёхлари ва мусулмон даври тарихчиларининг диккати марказида булиб келганлиги купгина манбаларда учрайди. Кухна Термизда дастлабки археологик казишма ишларига профессор Б.П.Денике (1926-1928-йиллар) бошчилик килган ва Зурмала, Крратепа каби ёдгорликларни аниклаган. Бунда олим шахар майдонида милодий VIII асргача маданий катламлар мавжуд булганлигини исботлаган.

Кенг куламдаги археологик казишма ишларининг утказилиши профессор М.Е.Массон бошчилигида (1936-1938-йилларда) фаолият курсатган Термиз археологик экспедицияси билан боFлик.

Термизнинг Кушон даврига оид иншоотлари бу шахардаги мавжуд будда ибодатхоналари ва улардан топилган санъат намуналари Осиё ва Х,индистон алокаларини урганишда янги сахифани бошлаб берди. Будда дини ва у билан боFлик булган меъморчилик иншоотларининг Чин ва Узок Шарк мамлакатларига таркалиши хам айни кадимги Термиз шахри оркали содир булган. К,адимги Осиёнинг марказий вилоятларини Шимолий Х,индистон ерлари билан боFлаган "Буюк ипак йули"нинг мухим тармокларидан бири хисобланган савдо йули хам айни шу кухна Термиз оркали утган.

Кухна Термиз харобалари хозирги Термиз шахридан 8-9 км жанубий Fарбда, Амударёнинг унг кирFOFида жойлашган. К,арийб 2500 йиллик тарихга эга Термиз Осиё халклари маданий тараккиётида мухим урин тутади.

1969-1976-йиллар давомида Термиз шахрининг ташкарисида жойлашган яна бир будда ибодатхонаси Уз.ФА Археология институти ва вилоят улкани урганиш музейининг экспедицияси томонидан урганилди. Бу казишма ишларига Л.И.Альбаум ва А.А.Козловскийлар бошчилик килишди.

Кушонлар даврида Термиз 350 гектарда жойлашган булиб, унинг ахолиси тахминан 50 минг кишини ташкил килган. Уз даврининг энг йирик шахарларидан бирига айланган Термизда кадимги Шарк маданиятининг илFор йуналишлари уЙFунлашган.

Термизнинг кадимги давридаги ички тузилиши хакидаги маолумотлар жуда чекланган. Сабаби у даврда курилган иморатлар кейинчалик текисланган ёки бир неча метр чукурликда кумилиб кетган.

Мовароуннахр оркали 630 йилда Термизга келган Сюань-Цян исмли Хитой сайёхининг айтишича Кддимги Термиз шахрининг худуди 20 ли (10 км) ни ташкил этган.

Фаёзтепа ёдгорлиги Термиз шахри якинидаги Эски Термиз шахар харобаларининг шимоли^арбида К,оратепадан 1 км шимоли-шаркда жойлашган. Фаёзтепа ёдгорлиги 1968-1976 йилларда археолог Л.И.Альбаум, 2004-2006 йилларда археолог Т.Аннаев рахбарлигида тулик казиб очилган ва урганилган. Фаёзтепа урнидаги бу диний марказ кадимда бу жойдан топилган ёзув намуналарига кура, "Х,ая -Вихара" яъни "Отлилар монастири" деб аталган. Фаёзтепа манзилгохининг узунлиги 113 метр, эни 34 метрга тенг булиб, уч кисмдан марказий кисмида - ибодатхона, шимоли^арбида монастир, жануби-шаркида хужалик кисмларидан иборат. Ибодатхона кисми - 19 та, хужалик кисми - 15 та, монастир кисми - 12 та хонадан иборат. Хоналар гумбаз ва токлар билан ёпилган, йулаклар токлар билан ёпилган, деворларнинг калинлиги 1,6 метр. Ибодатхонанинг умумий

баландлиги 4-4,5 метрни ташкил килган. Ступа жойлашган кисмнинг улчами 20 метрга 20 метр, ступанинг диаметри - 4 метрдан иборат. 1980 йилдан буён Эски Термизда Узбекистан Республикаси ФА Археология институтининг Ш.Р.Пидаев бошчилигидаги Термиз экспедицияси кенг куламда археологик казишма ишлари олиб бормокдалар.

Мазкур экспедиция ходимлари шахарнинг дастлабки шаклланиш жараёнларини аниклаш максадида унинг арк кисмида, мудофаа иншоотларида, шахар махаллаларида, кулоллар устахоналарида кенг куламда казишма ишларини олиб бордилар. Натижада милоддан олдинги 1-минг йилликдан тортиб, XVII асрга кадар Термиз шахри халкларининг моддий ва маънавий хаётини ёритувчи куплаб археологик далиллар кулга киритилди. Экспедиция таркибида Сурхондарёлик археолог олимлар Т. Аннаев, А. Бобохужаев, Ш.Рахмонов, Ш. Шайдуллаевлар Эски Термиз ёдгорликларини урганишда фаол иштирок этдилар.

ФАЁЗТЕПА - БУДДА ИБОДАТХОНАСИ

Бухоро хонлиги тасарруфидаги шахарлардан бири Термиз эди. Шахар деворини XVI- аср муаррихи Х,офиз Таниш Бухорий: "жуда кудратли",1 деб таърифласа, XVII- аср муаллифи Махмуд ибн Вали эса "Шахар мустахкам девор билан уралган",2 деб кайд этган. Бухоро хонлигининг бошка купгина катта ва кичик шахарлари хам лой деворлар билан уралган эди. Худди шунингдек XIX- аср урталарида Бухорода асирликда булиб кайтган Корнило Суворовнинг таъсуротларида келтирилишича "КаттакурFOн, Зиёвуддин, Кармана, ЯнгикурFOн, Керки, К,арши, Жиззах хам "лой билан уралган" эди".

1Хофизи Таниш Бухари. Шариф-наме-йи шахи.(книга шахской славы).Факсимиле рукописи..Д.88/Перевод с персидского, введение,примечания и указатели СалахетдиновойМ. А.ч. IIМ.,1987.

2Мщмуд ибн Вали. Море тайн относительно доблестей благородных (География)/Введение, примечания и указатели Ахмедова Б.А. Ташкент.1977.

"Шахарлар атрофларидаги кУрFOн еворлар шахарларни мудофаа килиш ва шартли равишда маъмурий чизик (чегара) вазифасини утаган.

KурFOн деворлари купрок пахса ва хом гиштдан курилган булиб, калинлиги тепага караб ингичкалашиб борган. Одатда деворларнинг тепа

сатхи шундай булганки, унинг устида навкар, хатто баъзан икки отлик ёнма - ён юра олган. Деворнинг ташки томонида кунгуралари булган. Девор сиртидан ташкарига чиккан буржлар хам функционал - девор тагига келиб колган душманга ук узиш хам бадиий - меъморий девор текислигининг пластикаси вазифаларини утаган.

Шахарларнинг тархий тизими аксари куйидагича булган. Уртада шахарнинг асосий маркази булмиш бозор жойлашган. Регистон хам шу ерда булган. Бош кучалар, биринчи даражали кучалар марказдан радиал йуналишда таркалган. Улар одатда шахарнинг курFOн деворидаги дарвозалар мавжудлиги билан ажралади ва девор ортида бошка шахар ва кишлокларга олиб борадиган йулга айланиб кетади. Бош кучалар бир мунча туFрилиги хамда бироз кенглиги билан характерланади.

Шахар деворлари Урта Осиёда давлатларнинг ижтимоий-иктисодий тараккиётини таъминлашга хизмат килган. Шахар деворлари олдида куп холларда божхоналар жойлаштирилган.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. "Кухна Термиз тарихидан лавхалар". Термиз.1991йил. Т. Аннаев. П. Жураева

2. "ДРЕВНЯЯ БАКТРИЯ" Ленинград."Наука"1974г. Отв.ред. В.М. Массон

3. Ртвеладзе Э.В., Пидаев Ш., Кочнев Б. Термиз Буюк йуллар чоррахасидаги кухна ва янги шахар. Тошкент.: 2001.

4. Узбекистон миллий энциклопедияси. 9-жилд, Тошкент.: 2005

5. "Путешествие по Средней Азии".М. Вамбери А. 1867г.

6. Шишкин В.А. Архитектурные памятники Бухары.Ташкент, 1936.с.30.

7. Полатов, М. (2020). Повышение эффективности строительства зданий и сооружений за счет изучения оптимального решения безпесочного состава бетона. Экономика и социум, (10), 651-654.

8. Пулатов М.Р. Рахимов А.К., Методика экспериментального исследования сдвиговой жёсткости диафрагмы профилированного настила. Экономика и социум, 10(89) 2021, 272-277.

9. Mirkamol Polatov Rasuljonovich, Rahimov Qaxxorovich, Choriyev Anvar Dzhumayevich., Method of experimental study of shear stiffness of profiled flooring diaphragm. ACADEMICIA An International Multidisciplinary Research Journal, 11(10) 2021, 1180-1183.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.