Научная статья на тему 'ҚЎҲНА ТЕРМИЗНИНГ МЕЪМОРИЙ ДУРДОНАЛАРИ'

ҚЎҲНА ТЕРМИЗНИНГ МЕЪМОРИЙ ДУРДОНАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Кушон давлати / “Тирмиз” / Қўҳна Термиз харобалари / Буддизм / Фаёзтепа / Қоратепа / Зўрмола. Зартепа. Ажинатепа. Тарихчи Шокир Пидаев.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Султонова Дилшода Намазовна, Абдирахмонова Махфуза Нодир Кизи

Ушбу мақолада қўҳна Термизнинг бой антик ва илк ўрта асрларга ос меморий едгорликлари ўрганилган. Айникса. Буддавий иншоотлар меъморий ечими кузатувчи диққатини ўзига тортади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚЎҲНА ТЕРМИЗНИНГ МЕЪМОРИЙ ДУРДОНАЛАРИ»

ЦУ^НА ТЕРМИЗНИНГ МЕЪМОРИЙ ДУРДОНАЛАРИ

*Султонова Дилшода Намазовна, 2Абдирахмонова Махфуза Нодир кизи

1СамДАКУ архитектура фанлар доктор профессор, 2Термиз мухандислик-технология

институти (ассистент) https://doi.org/10.5281/zenodo.11221134

Аннотация. Ушбу мацолада цууна Термизнинг бой антик ва илк урта асрларга ос меморий едгорликлари урганилган. Айникса. Буддавий иншоотлар меъморий ечими кузатувчи диццатини узига тортади.

Калит сузлар: Кушон давлати, "Тирмиз", Ку^на Термиз харобалари, Буддизм, Фаёзтепа, Коратепа, Зурмола. Зартепа. Ажинатепа. Тарихчи Шокир Пидаев.

Маълумки. ^ухна Термиз харобалари хозирги Термиз шахридан 7 чакирим шимолий-гарбда, азим Амударё сохили буйида жойлашган булиб, унинг майдони 500 га дан оши; булган. Шахар калъа, шахристон ва шахар атрофи-работдан иборат булиб, уларнинг хар бири махсус мудофаа иншоотлари билан химоя этилган. Бундан ташкари работнинг атрофидаги анчагина майдон шахар таркибига кирган. Бу майдон хам махсус мудофаа девори билан уралган булган.

Шахар атрофида дала ва боглар булган. Афсуски, шахарнинг жуда катта майдони хозир узлаштириб юборилган. Бунинг окибатида бобокалонларимиз яратган куплаб ноёб тарихий-маданий дурдоналар йук булиб кетган, бу жуда ачинарли хол. Асрлар давомида сакланиб келган ноёб ёдгорликларнинг излари бизнинг замонамизда бузиб юборилиши ачинарли холгина эмас, катта тарихий жиноят, аждодларимиз хотирасини оёг ости килиш демакдир (1)

Шахарнинг энг кадимий номи кандай булган, качондан бошлаб y "Термиз" деб атала бошлаган ва Термиз сузи нимани англатган бу тугрида аник бир маълумотга эга эмасмиз. Бунинг устига шахарнинг номи манбаларда турлича талаффуз килинган. Хусусан, кадимги арман манбаларида (IV-V асрлар) у "Дрмат" деб аталган. VI асрларга оид хитой манбаларида эса "Тами" номи билан маълумдир. XIV асрларга оид хитой манбаларида у "Талима" деб кайд килинган. IX-XI асрларга оид араб-форс манбаларида шахарнинг номи купинча "Тармир", "Тармиз" ва "Тирмиз" шаклида булган (2).

Кушонлар даврида Термиз 350 га да жойлашган булиб, унинг ахолиси тахминан 50 минг кишини ташкил килган. Уз даврининг энг йирик шахарларидан бирига айланган Термизда кадимги Шарк маданиятининг илгор йуналишлари уйгунлашган. Термизнинг кадимги давридаги ички тузилиши хакидаги маълумотлар жуда чекланган. Сабаби у даврда курилган иморатлар кейинчалик текисланган ёки бир неча метр чукурликда кумилиб кетган.

Марказий Осиё будда даъватчилари йулидаги дастлабки худудлардан булган. Бактрия Марказий Осиёда будда даъватчилиги етиб келган биринчи тарихий-маданий минтака эди. Археология материаллари Кухна Термиз минтакасида буддавийликнинг энг йирик марказларидан бири булганлигидан далолат беради (3). Кухна Термиз ахолиси мафкурасининг шаклланишида деярли етти аср (милодий I - VII асрлар) давомида буддизм катта рол уйнаган. Диний-фалсафий таълимот сифатида буддизм милоддан аввалги VI асрда Шимолий Х,индистонда юзага келган. Будда издошлари бу таълимотни бир неча асрлар давомида факат Х,индистон доирасида таргиб килганлар. Бирок вактлар утиши билан буддизм ^индистон доирасидан четга чикган ва жахон динига айланиб борган.

Тарихчи Ш.Р. Пидаевнинг тадкикотларига кура, Термизнинг кушон даври уч боскичдан иборат. Биринчи боскичда, милоддан аввалги I аср - милодий I асрлар давомида илк кушон даврида Термизнинг шимолий ва шимолий-шаркий томондаги кенг манзил -шахристон ташки девор билан ураб олинган. Пахсадан курилган деворлар кунгурадор куринишга эга булган. Шу даврдан бошлаб шахарда будда ибодатхоналари курилган. Х,озирда урганилган буддавий ёдгорликлардан бири Фаёзтепа II асрда курилган. Илк кушон даври маданияти намуналарига Гелокол тангаларига таклид этиб зарб килинган тангалар, от ва чавандоз тасвирлари, турли хайкалчалар киради. Иккинчи боскич милодий II - III асрларни камраб олиб, урта кушон даври деб номланади.

Кушон давлатининг гуллаб яшнаган даврида Термизда хозирги ^оратепа урнида жойлашган йирик будда ибодатхонаси бунёд этилган. Ибодатхона учун сунъий гордан фойдаланиш, одам киёфасидаги будда тасвирлари, хинд ёзувлари бу даврда Х,индистон маданиятининг кенг куламда кириб келганлигидан далолат беради. Учинчи боскич - сунгги кушон даври IV - V асрнинг бошларини уз ичига олади. Сосонийлар Эрони билан кураш натижасида Кушон давлати инкирозга учрай бошлайди. Тахминан IV аср бошларида Термиз сосонийлар Эрони давлати таркибига кирган.

^адимги Бактрияга карашли худудларда олиб борилаётган археологик тадкикотлар натижасида бу ерда кушонлар даврига оид унлаб, юзлаб шахар ва кишлокларнинг харобалари топилган. Лекин уларнинг факат бир нечтасидагина археологик казиш ишлари олиб борилмокда. Бу казиш ишлари туфайли бактрияликларнинг кушонлар давридаги ижтимоий хаёти, иктисодий ва маиший турмуши, маъданияти, диний тасаввурлари, касблари тугрисида маълумотлар олинмокда (4).

Термизнинг маданий ва маънавий ва мафкурий хаётида буддизм алохида урин эгаллаган. Сунги изланишларга караганда, Термизга будда дини илк бор милоддан олдинги I асрнинг охирлари милоднинг бошларидаёк кириб кела бошлаган. Шахар ахолисининг каттагина кисми буддавийлик динини кабул килган ва унга хар томонлама хомийлик килган. Шахар хокими ва зодагонлари хам буддавийликнинг бу ерда кенг таркалишига алохида эътибор берганлар. Улар буддавийлик ибодатхоналарини бунёд этганлар. Ана шундай марказий ибодатхоналардан иккитаси хозир ^оратепа ва Фаёзтепа номи билан маълум. Бу ёдгорликлар шахар ташкарисида жойлашган булиб, Шимолий Бактриянинг энг катта ибодатхоналаридан хисобланган. Шунингдек, бу ерда алохида ступалар мавжуд булган. Шундай ступалардан бири хозир Зурмала деб аталади. Бу ступа узининг махобати билан одамларни хайратга солади. Уз даврида бу ёдгорлик ок мармар тошдан тайёрланган хайкалчалар билан безатилган. Х,айкаллар, асосан буддавийлик билан боглик булиб, улар зур махорат билан ишланган. Албатта, будданинг хайкали улар орасида алохида урин эгаллаган. Афсуски, бизгача бу хайкалларнинг баъзи бирларигина етиб келган холос. Шахар ахолиси уйларида махсус ибодат киладиган хоналар хам булган. Бу хоналардаги Будданинг терракотадан ясалган хайкалчалари турган. Йиллар, асрлар утиши билан буддавийлик Шимолий Бактрия ахолиси орасида кенг таркала бориб, бу дин сохиблари хатто кишлок ахолиси орасида хам купайиб борган.

^оратепа ва Фаёзтепа ибодатхоналарига Шимолий Бактриядаги купчилик шахар ва кишлок ахолиси келиб сажда килишган. Гарчи хар бир шахарда буддавийларнинг алохида ибодатхоналари булсада, марказий ибодатхонада тоат-ибодатлар махаллийлардан бошкачарок, гайритабиий тусда утган. Бунинг устига марказий ибодатхоналар кохинлари будда акидаларини жуда яхши билганлар 1968 йили ^оратепа ибодатхонасидан 2-3

чакирим шимолий-шаркда буддавийларнинг яна бир ибодатхонаси топилган. Унинг топилиши Бактрия буддавийлигини урганишда мухим бир боскич булган. Бу ибодатхона фанга Фаёзтепа номи билан маълум булган. ^адимги Бактрия давлатига оид будда монастир ибодатхона мажмуаси (вихара), яъни уша давр архитектурасига кура будда ибодатхона иншооти Фаёзтепадаги жойлашган урни, архитектуравий ечими, курилиш материаллари ва бошка хусусиятларига кура, бу ёдгорлик Марказий Осиёдаги дастлабки буддавий ибодатхонадир. Ибодатхона таркибининг асосий кисмларидан бири - ступа булиб, у бошка ибодатхоналардан фаркли равишда ибодатхона ховлисининг марказида эмас, балки унинг ташкарисида жойлашган. Х,озирги кунда Фаёзтепа археологик жихатдан тула урганилиб чикилган. Фаёзтепа манзилгохи Узбекистоннинг антик давр шахарсозлик санъати архитектураси хакида тасаввур берувчи, манзилгох режасининг мукаммаллиги, уша даврга хос лойиха асосида курилганлигидан далолат беради.

Шундай марказлардан бири Фаёзтепа ёдгорлиги булиб, Термиз шахрига якин булган, Эски Термиз шахар харобаларининг шимолий-гарбида ^оратепадан шимолий-шаркда, тахминан 1 км узокликда жойлашган. Фаёзтепа ёдгорлиги 1968-1976 йилларда археолог Л.И. Альбаум, 2004-2006 йилларда археолог Т.Аннаев рахбарлигида тулик казиб очилган ва урганилган. Фаёзтепа урнидаги бу диний марказ кадимда бу жойдан топилган ёзув намуналарига кура, "Х,ая-Вихара" яъни "Отлилар монастири" деб аталган. Фаёзтепада эни 34 м, узунлиги 113 м га тенг уч кисмли иншоот сакланиб колган. Марказда ибодатхона, унинг атрофида ошхона ва омборхона булган. Марказий кисмининг асосини ховли ташкил килиб, унинг турт томони буйлаб ички кисми деворий ранг тасвирлар билан безатилган айвонлар жойлашган. Ибодат жойида ганчли тошдан юза кисмига зархал сув юритилган буддавий хайкаллар куйилган. Ибодатхонанинг хужалик кисмида овкат ва нон тайёрлашга мулжалланган жойлар булган1.

Фаёзтепа ёдгорлиги милодий I—III асрларга оид будда монастир - ибодатхона мажмуаси (вихара). Фаёзтепанинг очилиши 1968 йил бахор фаслида, чупон Абсад Бекнаев топиб олган, мергелий охак тошидан ишланган будда санамини, Термиз улкашунослик музейига олиб боришидан бошланган. Фаёзтепа майдони кучма кумлар уюмидан тозалаш бошлангач, унинг меъморий тархи очилган, у 3 кисмли монументал иншоот эканлиги 2, яъни марказий кисмида — ибодатхона, унинг шимолий - гарбида монастир, жанубий-шаркида эса хужалик курилиш иншоотларидан иборатлиги аникланган [1 б., 9-ил.].

Фаёзтепа ибодатхонаси узининг курилиши билан Х,индистондаги будда ибодатхоналаридан ажралиб туради. Будданинг узи хам бу ерда узига хос тасвирланган. Маълумки, Будданинг учта узига хос ажратиш белгилари булган, пешонасида дог, бошининг уртасида дунглик ва кулогининг солинчоги узун булган. Фаёзтепада тасвирланган Будданинг эса, бундай ажратиш белгиларидан ташкари, атрофи нимб (Нимб - лотинча нимбус сузидан олинган ва булут маъносини билдиради. Буддизм санъатида нимб Будданинг боши атрофидаги ёгду тасвирига нисбатан кулланилиб, у мукаддаслик ва диндорлик аломатидир) ёки аланга билан уралган. Фаёзтепа ибодатхонаси ва расмлари Шаркий Туркистон ва Узок Шаркдаги буддистларнинг ибодатхоналари ва расмларига купрок якин. Аммо улар Фаёзтепадан анча кейинги даврларга оиддир. Демак, Шаркий

1 Жалолиддин Мирзо. Термиз тарихи. Тошкент.: 2001. 15-бет.

2 Болганова М.С. Архитектура буддийских памятников Средней Азии: Автореф. дис. Канд. Ист. Наук. -Ташкент, 2011. - С. 15.

Туркистон ва Узок Шаркка буддизм Марказий Осиё оркали таркалган, деб хисоблаш мумкин.

Фаёзтепа манзилгохи узининг курилиш услуби, курилиш материаллари, ступанинг ибодатхонанинг ичида эмас ташкарисида жойлашишига кура уша даврда бошка ибодатхоналардан ажралиб турган. ^урилган даври узок утмишга, яъни кушонлар даврига бориб такалувчи бундай ёдгорликларни археологик жихатдан урганиш, саклаш ва таъмирлаш бугунги кунда мамлакатимизда туризм сохасини ривожлантиришда мухим ахамиятга эгадир.

Ажинатепа - будда ибодатхонаси харобаси сакланган тепалик (VI-VII асрлар). Тожикистон Республикасидаги ^ургонтепа шахридан 12,5 км шаркда жойлашган. Тожикистон археологик экспедицияси томонидан 1961-1969 йилларда казиб урганилган. Ибодатхона ва монастирдан иборат 2 кисмли иншоот 100х50 м. Будданинг нирвана холатида ётган 12 м ли хайкали ва совга келтираётганларнинг деворий расмлари мухим тарихий ахамиятга эгадир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Пидаев Ш.Р. ^адимий Термиз. Т.: "ФАН", 2001. 4-бет.

2. Пидаев Ш. ^адимги Бактрия. Тошкент.: 1976. 7-бет.

3. Жалолиддин Мирзо. Термиз тарихи. Тошкент.: 2001. 13-бет.

4. Утаназарова Н.А. Термизнинг меъморий ёдгорликлари ва уларнинг тарихий ахамияти. Битирув малакавий иш. Термиз.: 2015. 19-бет.

5. Багиров А.Н. Нахчыванские топонимы в истроических источниках. Российский индекс научного цитирования Science Index. М.: 2015 С. 115-121

6. Султонова Д.Н. Применение архитектурного декора и художественной пластики в средневековой архитектуре Узбекистана и её место в художественной культуре Средней Азии Молодой учёный. (рубрика: Искусствоведение, часть 4). декабрь №12. -Казань, 2013. ISSN 2072-0297. -Б. 719-723.

7. Султонова Д.Н. Практика применения художественных и изобразительных средств в современной архитектуре Казахстана Материалы международной научно-практической конф. "Химия в строительных материалах и материаловедении в ХХ1 веке". Шымкент: ЮКГУ им. М.Ауэзова, 2008. - С.81-85

8. Назаров У.О. Фаёзтепа - Будда монастири архитектураси// Архитектура, курилиш, Дизайн.- Тошкент, 2020. - 2-сон. - Б. 57-63. (18.00.00. №2)

9. Узбекистон миллий энциклопедияси. 9-жилд, Тошкент.: 2005. 167-бет.

10. Болганова М.С. Архитектура буддийских памятников Средней Азии: Автореф. дис. Канд. Ист. Наук. - Ташкент, 2011. - С. 15.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.