Научная статья на тему 'ТОШКЕНТ ШАҲАРИДАГИ ҲАЗРАТИ ИМОМ МАЖМУАСИНИНГ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА ТАЪМИРЛАНИШ ТАРИХИ'

ТОШКЕНТ ШАҲАРИДАГИ ҲАЗРАТИ ИМОМ МАЖМУАСИНИНГ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА ТАЪМИРЛАНИШ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
262
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Ҳазрати Имом мажмуа / Қаффол Шоший мақбара / Бароқхон мадраса / Мўйи муборак мадраса / Тилла Шайх масжид / Сюничхон / Намозгоҳ масжид / Ҳоноқох

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Малика Бауржановна Бекназарова

Ушбу мақолада Тошкент шаҳрида жойлашган Шайбонийлар ҳукмронлиги давридан бошлаб шаклланиб қурилган Ҳазрати Имом мажмуасининг таркибида бугунги кунга қадар сақланиб қолинган бешта меъморий ёдгорлик мисолида кўриб чиқилади. Улардан Қаффол шоший мақбараси, Барақхон мадрасаси, Мўйи Муборак ҳоноқох-мадрасаси, Тилла Шайх масжиди, Намозгоҳ масжидининг меъморчилиги, уларнинг илк бор таъмирланиш тарихи, кам ўрганилган архив маьлумотлар умумлаштириб таҳлил қилинди. Ҳамда археологик, муҳандислик-геологик тадқиқотлар ва таъмирлашда қўлланилган усулларни ўрганиш тўғрисида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТОШКЕНТ ШАҲАРИДАГИ ҲАЗРАТИ ИМОМ МАЖМУАСИНИНГ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА ТАЪМИРЛАНИШ ТАРИХИ»

ТОШКЕНТ ШАХДРИДАГИ ХДЗРАТИ ИМОМ МАЖМУАСИНИНГ МЕЪМОРЧИЛИГИ ВА ТАЪМИРЛАНИШ ТАРИХИ

Малика Бауржановна Бекназарова malikabeknazarova91 @gmail.com

Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Санъатшунослик институти

Аннотация: Ушбу маколада Тошкент шахрида жойлашган Шайбонийлар хукмронлиги давридан бошлаб шаклланиб курилган Х,азрати Имом мажмуасининг таркибида бугунги кунга кадар сакланиб колинган бешта меъморий ёдгорлик мисолида куриб чикилади. Улардан Каффол шоший макбараси, Баракхон мадрасаси, Муйи Муборак хонокох-мадрасаси, Тилла Шайх масжиди, Намозгох масжидининг меъморчилиги, уларнинг илк бор -таъмирланиш тарихи, кам урганилган архив маьлумотлар умумлаштириб тахлил килинди. Хдмда археологик, мухандислик-геологик тадкикотлар ва таъмирлашда кулланилган усулларни урганиш тугрисида суз боради.

Калит сузлар: Х,азрати Имом мажмуа, Каффол Шоший макбара, Барокхон мадраса, Муйи муборак мадраса, Тилла Шайх масжид, Сюничхон, Намозгох масжид, Х,онокох

THE HISTORY OF ARCHITECTURE AND RESTORATION OF THE COMPLEX OF KHAZRAT IMAM IN TASHKENT

Malika Baurjanovna Beknazarova malikabeknazarova91 @gmail.com Fine Arts Institute at Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan

Abstract: This article examines the example of five architectural monuments that have survived to this day in the Khazrat Imam complex, which was built from the time of Shaibani rule in Tashkent. Among them, the architecture of the Kaffal Shashi mausoleum, Barakkhan madrasah, Muyi Mubarak khаnаkah-madrasa, Tillya Sheikh mosque, Namazgakh mosque, the history of their first renovation, little-studied archival data were summarized and analyzed. It is also about studying the methods used in archaeological, engineering-geological research and repair.

Keywords: Complex Khazrat Imam, Машо1еит Kaffal Shashi, Madrasah Barakkhan, Madrasah Muyi Mubarak, Mosque Tillya Sheikh, Syunichkhan, Mosque Namazgakh, Khanаkah

Абу Бакр Мухаммад Каффол Шоший - мусулмон оламининг имомларидан бири, асли Шошлик, Тошкентда шофийлик таргиботчиси, таникли мусулмон

олими, Куръон, хадис, мусулмон хукуки ва лугатшуноси булган. Тарихий маълумотларга кура, Каффол Шоший хижрий 366 (976/77) йилда вафот этган ва кейинчалик шахарнинг туртта худудидан бири Себзор худудининг Калкауз канали [3] яккинига дафн этилган.

Шунингдек, XVI аср Шайбонийлар хукмронлиги даврида шахарнинг асосий зиёратгохларидан бири Каффол Шоший дафн этилган худуд булиб, шайх номи билан эски шахарнинг ушбу худудига Хазрати Имом (замонавий талаффузда асти Имом ") номи билан танилган. Ансамблнинг асоси XVI аср урталарида шаклланган, ушбу мажмуанинг таркибига: Каффол Шоший макбараси (Абу Бакр Мууаммад ибн Али ибн Исмоил ал-Цаффол аш-Шоший), Барокхон мадрасаси, Муйи Муборак хонокох-мадрасаси [19], Тилла Шайх масжиди [20] ва Намозгох масжиди [17] мажмуанинг таркибий кисмлари саналади.

1-расм. Каффол Шоши макбарасининг жануби-шаркий тарзи.

Абу Бакр Мухаммад Каффол Шоши вафот этгач орадан 600 йил утиб, XVI асрда макбара барпо этилган. Макбаранинг пешток кисмида Меъмор Гулом Хусайн томонидан иншоот барпо этилган ва курилган санаси (1541-42 йй) сакланиб колинган. Ушбу макбара баланд платформага бунёд этилиб, узида бир канча дафналарни камраб олган. Макбаранинг кириш пештоки шимол томонга караган, макбарага киришда унг томонда Хазрати Имомнинг дафнаси жойлашган. Цаффол Шоши мацбарасининг тархи туртбурчак булиб, уртадаги хонанинг интерьери хочсимон шаклда кесишган, туртта равок, куш кават гумбаз билан ёпилган. Уч томони пештокли макбаранинг жанубий томонидан кабрли ховлига чикилади [2]. Макбара бурчакларида икки ва уч каватли саккиз ёкли ва туртбурчак очик хужралардан иборат. Макбаранинг уз даврига хос ёгоч уймакор эшиклари, ром ва панжаралари якин йилларгача сакланиб келинган эди. Интерьери сайкалланган пишик гишт билан копланган. Шунингдек, зинапоя, кириш равоги замонавий гиштдан терилган [8] (1-расм).

Макбаранинг кадимги катлам деворлари пишик гиштлардан фойдаланилган улчамлари - гарбий тарзи 26х4 см; 25,5х4,5-25х4,8 см; шаркий тарзи 25х4,5-26х4,5 см; 10р.+10ш=68,5 см. Коришма оч рангли, мустахкам ганч булиб, деворнинг пастки катлам шувоги: икки катламли ганч ва цементдан

ГГлЦ^^Ш! 680 http://oac.dsmi-qf.uz

иборат [2]. Бинонинг ташкий тарзи сайкалланган пишик гишт билан копланган, унинг улчами - 23х4 см.

Макбаранинг бош тарзи майоликали ёзув билан зийнатланган. Деразаларига ганч панжаралар урнатилган. Гумбазнинг барабани куръон ёзуви билан безатилган. Кириш пештокида майоликали паннода тарихий битик туширилган булиб, унда шеър битилган ва курилган сана - хижрий 948 йил (1541-42), меъморнинг исми - Гулом Хусайн ва хаттот Котиб Кудратнинг исми ёзилган [4]. Макбаранинг режа буйича улчамлари: бинонинг умумий улчами 23,28х13,34 м, макбара 13х12,5 м, пешток баландлиги 12,1 м, гумбаз баландлиги 16,4 м.

Бино бир неча бор таъмирланган: XIX асрнинг биринчи ярмида гумбаз кайта тикланган ва гумбаз ости иншоотлари узгартирилган, том ва супа темир туника билан копланган; 1934 йилда асосий пешток кайта таьмирланган; 1946 йилги зилзиладан кейин пайдо булган ёрик 1948 йилда кайта тикланган. Улчов ишларида: 1937 йилда Т.С. Страмтсова томонидан [21]; 1941 ва 1944 йилларда -Н.И. Френкел рахбарлигида САзПИ талабалари томонидан урганилган [15]; "Глав НПУ"нинг буюртмасига биноан 2007 йилда таьмирлаш, саклаш ва реконструкция ишларида "ARX-DIZAYN SAN'ATI" гурух [22] муаллифлари томонидан бино сайкалланган гишт билан хамда сирланган декоратив элементлар, гумбазнинг темир туника копламалари урнига мовий кошинлар билан копланган гумбаз тикланган [10].

Макбарадан чамаси 120 м, узокликда XVI аср Шайбонийлар сулоласи даврида курилган Бароцхон мадрасаси жойлашган. Бинонинг курилишини Тошкент хукмдори Барокхон (Навруз Ахмадхон)нинг буйруги билан бошкарилган [4]. Унинг курилиши бир неча боскичда амалга оширилган: биринчи булиб ховлининг шаркий тарзида марказий "Номаълум" макбараси, сунгра иккинчи макбара "Суюнчхон" ва кейинчалик унинг номи - "Гумбазли Барокхон" ёки "Кук гумбаз" номи билан аталган (2,3,4-расмлар), учинчи боскичда бинонинг жанубий тарзи пешток ва хужралари кейинчалик мадрасанинг шимолий томон хужралари курилган (1935 йилдаги археологик тадцицотлар натижасидаурганилган).

3-расм. Суюнчхон мацбарасининг ховлидан куриниши. Фото: Завалин, 1935. Глав НПУ Архиви.

4-расм. Суюнчхон мацбарасининг жануби-гарбий тарзи. Фото: 3авалин,1935. Глав НПУ Архиви.

2-расм.

Суюнчхон

мацбаранинг гумбази 1866 йилги зилзиладан аввалги уолати.

Фото: Д. Ермаков. Глав НПУ Архиви.

Режаси тугри туртбурчак 69х43 м, тархга эга мадраса биносининг уртасида кенг ички ховлиси булиб 34x25,2 м, у периметри буйлаб бир каватли айвонли хужралар билан уралган. Бинонинг бош тарзи шаркка караган, бош пештокнинг жануби ва шимолий томонида феруза кошинлар билан безатилган баланд гумбазлари бор. Барокхон мадрасасига шимол томондан кириш иншоотлари туркуми хозирда катта гумзазли зал ва шарк томонда дарвозахона, жануб томондан эса Номаълум деб юритилувчи макбарадан таркиб топган. Икинчи макбара Суюнчхон махобатли хрнакохд турт томондан кузга ташланиб турадиган бир тарзда колган, пештокнинг иккала ёнбошидаги хужралар унинг киёфасига соя солмаган. Бинонинг безаклари мадрасанинг бош тарзида, кириш пештокида, Суюнчхон макбарасининг пештокида ва гумбазларида мавжуд. Барокхон мадрасасининг накшлари гузаллиги, курилиш услуби жихатидан Урта Осиёнинг уз даврига хос энг яхши меъморий обидалари билан ракобатлаша олади [7].

Мадрасанинг деворлари пишик гишт билан терилган. Номаълум макбара -26х26х5 см, Суюнчхон макбараси - 27х27х5,5 см, пештоки - 26х26х4,5 см, жанубий хужраларда хам шу хажмдаги гиштлар билан ишлатилган. Шимолий хужралар лой ва алебастр ёрдамида ингичка гиштлар билан - 3,5-3,75 см терилган. Деворнинг калинлиги 3 метр булган.

Шунингдек, 1866 йилда Д.Ермаков томонидан олинган фотосуратда Суюнчхон макбарасининг гумбази зилзиладан аввалги холати акс эттирилган (2-расм). Ушбу фотосуратда: Суюнчхон макбарасининг гумбази хамда пойгумбаз кисми яхши сакланиб колингани, гумбаз ва пойгумбазининг

безаклари кисман йуколгани, гумбаз мовий плиталар билан коплангани, пойгумбаз мураккаб булган кошинкор геометрик накш "гирих" хамда тепа кисмида эпиграфик ёзувлар сакланиб колинмагани хакида далолат беради.

Х,амда, 1859 йилда Тошкент хокими ^аноатшох хужраларни кайта тиклаган ва мадраса таъминоти учун жамгарма таъсис этган. Бирок, 1868 йилда руй берган зилзила мадрасага анча зарар етказган. 1904-1905 йилларда Барокхон гумбази Хожа Абулкосим рахбарлигида таъмирланган [4]. 1935-1956 йиллар давомида «Узкомстарис» томонидан бинода илмий тадкикот ишлари булиб утган: обиданинг улчов ишларида 1935-1956 йилда Ш.Е.Ратия [9], Виноградов [12], И.Ф.Бородина; археологик тадкикотларда - 1935-1956 йилларда пофессор М.Е.Массон бошчилигида, В.Д.Жуков [14], В.А.Левиналар томонидан урганилган. Ушбу мадрасанинг пойдевори курук ерга тош ва лой

5-расм. Барокхон мадрасасининг умумий куриниши ва бош тарзи.

Кейинчалик, 1949-1956 йилларда таъмиршунос-архитекторлар, А.Н.Виноградов [13], С.Беспалый, В.Т.Рассказовский, В.Тайкалов, Г.Н.Никитинлар [18] томонидан илмий асосланган лойихалар ишлаб чикилган [18]. Натижада, 1955-1956 йилларда ушбу таъмиршунос-меъморлар туплаган тарихий маьлумотлар асосида бинонинг реконструкция лойихаси ишланган. 1950-1963 йилларда махсус илмий-реставрация ишлаб чикариш устахонаси, А.Н.Виноградов [13], уста Ширин Муродов ва И.Усмонходжаевлар томонидан таъмирлаш ишлари амалга оширилган: бинонинг кириш пештокининг тепа кисми реконструксия килинган, пештокнинг безаклари хам таьмирланган, кириш пешток хужралари тикланган, хужралардаги равоклар ва токчаларнинг гиштлари кайтадан териб чикилган хамда Суюнчхон макбарасининг пештоки ва ховлиси таьмирланган [2].

2006 йилда "Глав НПУ"нинг буюртмасига кура мадрасанинг реконструкция ишлари "АRX-DIZAYNSAN'ATI" гурух муаллифлари томонидан амалган оширилган: Суюнчхон макбарасининг ташки гумбази, унинг пойгумбази архив фотосуратлар асосида кайта тикланган. Бош тарзининг

равоклари токчалари накшинкор кошинлар билан копланган, унинг канотларида эса равоксимон токчалар тепасига тугри бурчакли китоба битиклар туширилган, паннолар урнатилган. Мадрасанинг бош тарзи шу тахлит янги киёфага эга булган. Пешток ёнбош равоклари накшинкор паннолар билан зийнатланган. Пештокнинг тепа кисмида Куръони карим оятлар билан битилган тугри бурчакли панно жой олган. Бош пештокнинг чап тарафида жойлашган кичик макбара ташки гумбази хам кайта тикланган. Бош пештокнинг унг тарафида авваллари мавжуд булмаган айнан шундай бошка бир гумбаз хам бунёд этилган (Симметрия мувозанати вужудга келган) [23] (5-расм).

Мажмуанинг таркибига яна бир Муйи Муборак номли мадраса хам кирган булиб, Х,азрати Каффол Шоший вафотидан сунг бир мунча вакт утиб, Муйи муборак хонакоси барпо этилган ва сакланиб колинмаган. Ушбу хонако кейинчалик XIX аср урталарида пишик гиштдан кайта курилган. М.Е.Массоннинг фикрига кура мадраса 1856-57 йилларда Тошкент хукмдори Мирзо Ахмад Кушбеги томонидан, [3] бу борада Т.С Страмцованинг фикрича мадраса 1851 йилда курилган [21]. Бу ерда кулёзма китоблар ва Усмоннинг Куръони Карим VII асрга мансуб кулёзмаси сакланмокда. Мадрасанинг тархи туртбурчак 9,8x8,4 м, кичик ховлили бир каватли килиб курилган: гарбий томонда айвонли масжид, бошка томонларида хужралар. Мадрасанинг кириш пештоки жануби-гарбий бурчагида жойлашлан. Шимоли-гарбий бурчагида гумбазли хона эхтимолга кура дарсхона жойлашган булиб, умумий хужралар сони 12 та. Асосий курилиш хом ашёлари - лойли коришмага пишик гишт билан терилган. Гиштнинг улчамлари - 26x26x5см. 10р.+10ш=68 см. Бинонинг умумий улчами - узунлиги 21,6 м, калинлиги 20,8 м., пешток баландлиги 6,4 метрга тенг [19].

2007 йилда Муйи Муборак мадрасаси кайта таъмирланиб, бугунги кунда машхур Мусхафи Усмон музей - кутубхонасига айлантирилган.

Мажмуада яна бир тарихий обида - Тилла Шайх масжиди Муйи Муборак мадрасасининг гарбида жойлашган. Бино тахминларга кура 1890 йил хамда 1902 йилларда курилган. Масжид уртача катталикда 23,1х13,8 м, шунга карамай уша кезлардаёк мазкур курилма бошка бинолар ичида мухташамлиги билан ажралиб турарди. Масжиднинг шимолий тарзи дастлаб уч томони очик туртбурчак режага эга булиб, бу кисм кейинчалик икки бурчагида иккита бир хил гулдаста миноралар ва пешток билан жойлашган. Кираверишда туртбурчак пишик гиштдан курилган айвонча бор [20].

Шунингдек, 1930 йиллара масжид косиб-хунармандлар бирлашмасига айлантирилган. 1943 йили мусулмонлар диний назоратини ташкил этишга рухсат берилганида фаолиятини кайтадан бошлаган биринчи масжидлар катори

Тилла Шайх масжиди хам очилган. 1972-1973 йиллари масжид таъмирланиб, 6-расмда келтирилган 1974 йилга тегишли фотодан куришимиз мумкунки масжид кенгайтирилган, кибла томонига туташтириб яна бир хонакох курилан ва олдинги мехробининг икки ёнидаги девор олиниб, кушиб юборилган, хамда шимолий тарзи, кириш кисмининг шаркий равоги бир гумбазли пештокли булган [20]. 2007 йилги курилиш-таъмирлаш ишларидан кейин кириш кисмининг шаркий тарзи уч равокили булиб, ибодат учун кулай килиб хамда масжид ташки ва ички томони таъмирланган (6-расм). Масжиднинг интерьери

накшлар, ганчкор безаклар билан зийнатланган. а) б) в)

6-расм. Тилла Шайх масжиди. а)шимолий тарзи, 1974 й. УзРФА Санъатшунослик институти, Архиви ИА(м) П88 №775/13; б)кирш кисмининг шаркий равоги. Кайта куришнинг умумий куриниши, 2008 й.; в) шимолий

тарзи. 2022 й.

Ушбу таркибга, Каффол Шоший макбарасидан 35 метр узокликда шимоли-шаркий томонида жойлашган Намозгоу масжиди хам киради. Масжиднинг курилиш вакти тугрисида аник тарихий маълумотлар келтирилмаган, факат унинг Кукон хонлиги даврида курилгани маълум яъни XIX аср урталарида (1845-1867 йй.). Уша пайтда унда ибодатлар укитилар, улугвор байрамлар курбон хайити ташкиллаштирилган [3]. Масжид худудида археологик тадкикотларнинг энг кадимги маданий катлами XVII асрга оид эканлигини белгилайди [15].

Шунингдек, ёдгорлик тугрисида илмий нашрларда хам баъзи маълумотлар келтирилган. Бу, Б.Булатова, Л.Маньковскаянинг "Памятники зодчества Ташкента Х^-Х1Х вв." китобида муаллиф Тошкент масжидларидан Намозгох масжидининг асосий режа схемаларини келтиради: кишки хонали (марказий зал режаси квадрат шаклда, умумий тархи тугри туртбурчак), иккала канотида галереялари булиб, бир томонли айвон билан уралган бу уз урнида ёзги масжид вазифасини бажариб келиб, айвон факат бир томонидан жойлаштирилган [2]. Бу Тошкентнинг катта булмаган даха, мавзе масжидлари каторида бошка худудлар учун хам учраши мумкун режавий тузилма хисобланади, жумладан Тошкент - Занги ота масжиди (1870 й.), [2] Самарканддаги - Хужа Сафои Вали

Mac^ugu (XIX acp ryM6a3HH xoHaKpxura эга Mac^ug) [11], Eyxopo - Hmom ra3nu Mac^ugu (XVI-XVII acpnap 6up ycTyHnu 3an), MaB^OHO xoHOKpx-Mac^HgH (16791680 hh., Kyn ycryHnH 3an) [1] Ba 6omK;anap. AftHaH HaMO3rox, Mac^ugHHHHr pe^acu my acHoga maKrnaHraH 6ynu6, aHBOHH maps; TOMOHra ftyHanraH.

7-pacM. HaM0380% Macwudu. YmyMUU KypuuuMu., 0omo MaubKoecmx moMouudau ommau, 1967 U. Y3P0A CaubamrnyuocnuK uucmumymu, MA(m)M24№220/22

8-pacM. HaM0380% 9-pacM. HaM0380% Macwudu. Maprn3uU 3an uumepbepu ea

Macwudu MapKa3uu 3ax Meypod. Paeo^ ea My^apuac KypuuuMudaau dasamap. 0omo:

uumepbepu. Paeo^ ea M.EeKHa3apoea, 2022 U. My^apuac KypuuuMudasu

dasamap. 0omo MaubKoecKan moMonudau ornu8au,1967 U.

Шу билан бирга, обида пишик гиштдан курилиб, айвонли куп гумбазли композицияга эга устунлари ёгочли, мехроби, гумбазлари мукарнасли килиб ишланган. Айвон шифтидаги накшлар бугунги кунга кадар сакданмаганлиги борасида руйхатга олиш паспортида келтирилган [17].

Масжид тархи тугритурбурчак - 56х14,5 м, кундаланг буйлаб чузилган, марказий гумбазнинг баладлиги - 14,2 м, асосий катта хона улчами - 6х6 м, булиб, туккиз ёкли йирик масжидлардан биридир. Масжиднинг кишги зали марказлашган зал булиб, марказий залнинг интерьери хочсимон шаклда, туртта токчали, кесишган туртта равок устига гумбаз копланган. Гипс билан шувокланган гумбаз узаро кесишувчи равоклар ва бурчаклардаги калконсимон багаллардан ташкил топган. Марказий кишки залнинг хар иккала томон канотларида галереялардан ташкил топган (бир пайтлар ушбу галереяларнинг диаметири 4 м, гумбазлари булиб, хар бир канотида турттадан ораликка икки каторли гумбазлардан ташкил топган эди). Галерея олд томонининг хар иккала канотларида ёгочли айвон ва устунлардан иборат (худди устунли галереялар ритмидек терилган).

Бугунги кунда, масжид деворлари сайкалланган пишик гишт билан копланган, унинг улчами - 26х26х3,5-4 см. Коришмаси - ганч (оч кулранг), лой коришма, калинлиги 1-1,5 мм, майдаланган жигарранг сополак ишлатилган. Галереялар интеръери калконсимон багал, ярим шарсимон-конусли гумбазли, айвон эса XV-XVII асрларга оид анъанавий услубга хос ёгоч устунли, тусин-вассали текис ёпмали айвондан ташкил топган [17].

Айвоннинг шифтлари бир пайтлар накшлар (бугунги кунга кадар асл нусхаси йуколган ва сакланмаган) билан буялган. Масжиднинг интерьери деярли безаксиз. Дастлаб ягона безаги асосий залдаги мехроб булиб, гумбазда унча катта булмаган мукарнаслардан иборат булган, кейинчалик масжид таьмирдан чиккач мадрасанинг асосий залининг гумбазлари бежирим накшинкор безаклар билан безатилган (7,8,9-расмлар).

Шунингдек, Л.Ю.Маньковская томонидан тузилган 16 май 1974 йилда Намозгох масжидининг руйхатга олиш картасига кура, 1946 йил масжидда К.Пчельникова томонидан улчов ишлари олиб борилган [17]. 1966 йилги зилзиладан сунг масжиднинг жанубий канот шифтлари шикастланган булиб, ёдгорлик кинотехника мактаби ётокхонаси сифатида кайта тикланган. Марказий залнинг иккала канотининг устунлари ораси ёпилган, том кайтадан таьмирланган ва шифтлари текис фанер билан, томнинг устки кисми шифер билан копланганлиги ёзилган [17]. 2007 йилда масжидни таьмирлаш, саклаш ва реконструкция ишларини ÍÍАRX-DIZAYN ^ЗАИАТГ' гурух томонидан амалга оширилган [24].

Х,амда, 1971 йилдан Имом ал-Бухорий номидаги Тошкент ислом институти худди шу жойда курилган булиб, эндиликда ушбу Намозгох масжиди кутлуг масканда мусулмон халкларининг маданияти ва эътиккоди кенг таргиб килинмокда.

2006 йилдан бошлаб Х,азрати Имом мемориал мажмуасида таьмирлаш ишлари булиб утган. Ушбу меъмориал мажмуанинг таркибига бугунги кунда Каффол Шоший макбараси, Муйи Муборак мадрасаси, Тилла Шайх, Намозгох масжидлари ва Барокхон мадрасаси хамда 2007 йилда янги курилган катта Х,азрати Имом масжиди киради.

Хулоса цилиб айтадиган булсак, мемориал мажмуанинг асоси Каффол Шоший вафотидан сунг, орадан 600 йил утиб XVI асрда унга атаб макбара курилган кейинчалик ушбу мажмуада хонокох, кабристон, макбаралар, мадраса, масжид ташкил этилган. Мажмуадаги ансамбллар, жумладан Намозгох масжиди урта аср Тошкент меъморчилигининг яхши намуналари хисобланиб, уз даврида анъанавий услубда бажарилган. Катта тарихий ва бадиий кийматга эга Каффол Шоши макбараси XVI аср урталарига оид куп камерали хонакох макбараларининг нодир турларидан бири, ассиметрик тузилишга эга, унда Тошкент учун узига хос безак - XVI аср майоликаси хамда санаси сакланиб колинган ёдгорликни уз ичига олади.

Шунингдек, Тошкентда руй берган кучли зилзилалар, обидаларга булган бефарклик хамда нотугри таъмирлашлар сабабли меъморий мажмуанинг асл киёфаси кисман ёки бутунлай узгариб кетишига сабаб булган. Шулар жумласидан, бугунги кунга кадар мажмуада чиллахона, кабристон, ховуз, Бобохожи макбараси сакланиб колинмаган. Кабристоннинг кадимий ансамбли бузилган, омон колган бинолар таркок ва эндиликда тарихий жихатдан бирлашган бир бутун куринишга эга эмас. Сакланиб колинган обидалар буйича XX асрнинг урталарида мажмуада М.Е.Массон, В.Д.Жуков, В.А.Левина, Т.С.Страмцова, Ратия, И.Ф.Бородина, А.Н.Виноградовлар томонидан тадкикотлар олиб борилган. Жумладан, Баракхон мадрасасининг таъмирланишида машхур халк меъмори Уста Ширин Муродов иштирокида хамда малакали мутахассислар томонидан боскдчма-боскдч амалга оширилган. Кейинчалик, мажмуанинг таъмирланиш жараёнида замонавий таъмир усулларининг нотугри кулланилиши кузатилган. Унинг кадимий тарихий куриниши кисман йуколиб, ута янгиланган. Бир томондан мажмуага булган эътибор бинонинг таъмирланишига, ободонлаштирилишига олиб келган булса, бошка томондан, тарихий кийофаси кисман узгаришига сабаб булган.

Турли даврларга тегишли ушбу мажмуа бугунги кунда курилган монументал иншоотлар билан шаклланиб кетган. Хрзирда, Тилла Шайх масжиди уз вазифасини амалда тулик бажариб келмокда. Каффол Шоший

макбараси зиёратгох сифатида хизмат килмокда. Барокхон мадрасаси марказий ховлили композицияли бино хисобланиб, узида хаттотчилик ва миллий хунармандчилик устахоналаридан жой олган. Муйи Муборак мадрасаси музей-кутубхонаси функцияларини бажармокда. Намозгох масжиди таълим хамда диний муассаса сифатида хизмат килмокда. Умумий олганда диний-мемориал мажмуага бугунда юртимизнинг барча вилоятларидан зиёратчилар, хориждан сайёхлар ташриф буюрадиган масканга айланган. Жумладан, Х,азрати Имом мажмуаси XIX аср охири ва XX аср бошларига тегишли анъанавий кадимги турар жой бинолари билан атрофи уралган. Шунингдек, жамоат марказлари, хашаматли диний бинолар, махалла ичидаги кадимий сугориш ариги булмиш Калкауз канали буйидаги манзаралар, эгри канали буйлаб жойлашган бинолар узларининг бадиий куриниши билан махаллий ва хорижий сайёхларини жалб килади ва кувонтиради. Афсонавий ёдгорлик булмиш Х,азрати Имом мажмуаси хамда атрофида ихчам жойлашган эски махаллалар, шунингдек Тошкентнинг бошка тарихий туманларида сакланиб колинган худудларни урганиб, уларни тарихий ва меъморий курикхоналар сифатида саклаш максадга мувофик булар эди [6]. Пойтахтнинг эски шахар кисмида сакланиб колинган ёдгорликларни янада пухта урганиш ва малакали мухофаза килиш, асрашга уз хиссамизни кушиш, мутахассис рестовраторларни жалб этиш долзарб масалалардан биридир. Бир суз билан айтганда, Тошкентдаги сакланиб колинган обидаларларни максимал даражада саклашга ва тикланганларнинг тарихий ишончлилигига этибор каратилиши, келгусида таъмирлашда барча чора-тадбирлар, маданий меросни саклаш буйича халкаро ташкилотларнинг талаблари даражасида амалга оширилиши зарур.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Аббасова-Юсупова М.А. Бухарская школа зодчества XV-XVII вв. (особенности и динамика развития). Самрканд, 2022. С.147.

2. Булатова В.А, Маньковская Л.Ю. Памятники зодчества Ташкента XIV-XIX века. Ташкент, 1983, С.109-115.

3. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Выдающиеся памятники архитектуры Узбекистана. Ташкент, 1958. С. 148, 150, 158.

4. Массон М.Е. Прошлое Ташкента. Известия АН УзССР, Ташкент, 1954. С

130.

5. Рычков И.Н. История оренбургская (1713-1950). Оренбург, 1895.

6. Аббасова-Юсупова М. Особенности архитектуры традиционных махалля Ташкента и перспективы их сохранения. С. 52-55. // Каталог выставки биеннале «MAHALLA» в Венеции. ETH Zurich, Longo - Больцано, 2021. С. 5659.

7. Бекназрова М.Б. Тошкент Барокхон мадрасасининг меморий жихатлари, тамирлаш тарихи ва услублари. // Меъморчилик ва курилиш муаммолари. Самарканд, 2022, №3 сон (1 кисм), 43-46 б.

8. Beknazarova, M. B. (2022). Abubekr Mokhammed Kaffal Shashi ташо1еит of the 16th century in Tashkent: history of architecture, restoration methods and style. ISJ Theoretical & Applied Science, 08 (112), 376-382. http://s-o-i.org/1.1/TAS-08-112-39

9. Ратия Ш.Е, Воронин Л. Мавзолей Баракхана // Архитектура ССР, 1936, № 2. С. 67-72.

10. Kucukkaya A.G. (2022) Early Turkish tombsinctntral Asia Maveraunnehir -Transoxania Kaffal Shashi Tomb, Tashkent, Uzbekistan // History of Architecture and Conservation in Transoxania (Maveraunnehir). Yeditepe University, (р. 45) Istanbul, Turkey.

11. Rayimkulov, A.A. (2022). History and methods of renovation of memorial complexs: the example of Khoja Safoi Vali complex in samarkand // ISJ Theoretical and Applied Science, 08 (112), 388-392. http://s-o-i.org/1.1/TAS-08-112-41

12. Виноградов А.Н. Медресе «Барак хана». Пояснительная записка к обмером 1955 г. Архив Глав НПУ Ташкент, 1955.

13. Виноградов А.Н. Дневник научного надзора. Архив Глав НПУ. № 1049/В49. Ташкен,1955.

14. Жуков В.Д «Отчет об археологических вскрытиях у Медресе Баракхана». Рукопись, Архив Глав НПУ. № Т1081Ж86. Рукопись Ташкент, 1935.

15. Маньковская Л.Ю. Паспорт. Ансамбль Xазрати Имам. Материалы проекта «Свод памятников материальной культуры Узбекистана» в 1986-1992 гг. Архив отдела «Архитектуры» Института Искусствознания АН Республики Узбекистан.Ташкент, ИА(м)М24 №770/7. 1974.

16. Маньковская Л.Ю. Паспорт Медресе Баракхана. Материалы проекта «Свод памятников материальной культуры Узбекистана» в 1986-1992 гг. Архив отдела «Архитектуры» Института Искусствознания АН Республики Узбекистан. Ташкент, ИА(м)М24 №770/21. 1974.

17. Маньковская Л.Ю. Паспорт. Мечеть Намазгох. Материалы проекта «Свод памятников материальной культуры Узбекистана» в 1986-1992 гг. Архив отдела «Архитектуры» Института Искусствознания АН Республики Узбекистан.Ташкент, ИА(м)М24 №770/22. 1974. С. 1-9.

18. Никитин Г.Н. - К эскизам росписи. Архив Глав НПУ. № 1136/Н62. Ташкен, 1955.

19. Пулатов X^. Паспорт Медресе Муйи Муборак. Материалы проекта «Свод памятников материальной культуры Узбекистана» в 1986-1992 гг. Архив

отдела «Архитектуры» Института Искусствознания АН Республики Узбекистан. Ташкент, ИА(м)П88 №874/2. 1974. С.1-6.

20. Пулатов Х.Ш. Паспорт Мечеть Тилля Шейх. Материалы проекта «Свод памятников материальной культуры Узбекистана» в 1986-1992 гг. Архив отдела «Архитектуры» Института Искусствознания АН Республики Узбекистан. Ташкент, ИА(м) П88 №775/13. 1974.С.1-8.

21. Страмцова Т.С. Архитектурный облик феодального Ташкента. Архив Глав НПУ, рукопись. 2007

22. Техническое решение по реставрации реконструкции мавзолея "Каффаль Шаши"г. Ташкенте. Книга 3. Архив Глав НПУ. Т9647/К12. Ташкен, 2007.

23. Техническое решение по реставрации реконструкции мавзолея "Баракхан" г. Ташкенте. Книга 3. Архив Глав НПУ. Т9648/С12. Ташкен, 2007.

24. Мечеть Намазгох в городе Ташкенте. Книга 1. Архив Глав НПУ. Т9646/К12.Ташкен, 2007.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.