Научная статья на тему 'СВЕН ХЕДИН - ЎРТА ОСИЁГА МАФТУН БўЛГАН ШВЕД ОЛИМИ'

СВЕН ХЕДИН - ЎРТА ОСИЁГА МАФТУН БўЛГАН ШВЕД ОЛИМИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
117
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СВЕН ГЕДИН / КАРТОГРАФИЯ / СРЕДНЯЯ АЗИЯ / "ЧЕРЕЗ АЗИЮ" / "БОЛЬШАЯ ИГРА"

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Камолов И.И.

В данной статье раскрывается проблемы изучения наследия великого шведского учёного-географа Свена Андерса Гедина, труды которого считается ценнейшим источником при изучении картографии и исторической географии Средней Азии в конце XIX - в начале XX века. Автор считает, что наследие выдающийся шведского учёного недостаточно изучено в Узбекистане.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СВЕН ХЕДИН - ЎРТА ОСИЁГА МАФТУН БўЛГАН ШВЕД ОЛИМИ»

СВЕН ХЕДИН - УРТА ОСИЕГА МАФТУН БУЛГАН ШВЕД ОЛИМИ

© Камолов И. И.1

Кокандский государственный педагогический институт, г. Коканд, Узбекистан

В данной статье раскрывается проблемы изучения наследия великого шведского учёного-географа Свена Андерса Гедина, труды которого считается ценнейшим источником при изучении картографии и исторической географии Средней Азии в конце XIX - в начале XX века. Автор считает, что наследие выдающийся шведского учёного недостаточно изучено в Узбекистане.

Ключевые слова Свен Гедин, картография, Средняя Азия, «Через Азию», «Большая игра».

Урта Осиё ;адимдан жахон сиёсати ва щтисодий хаётида мухим стра-тегик мав;ега эга булиб келгани сир эмас. Жахон устидан яккахокимликка интилган барча кучлар минта;амиз худудидан утмишда хам уз манфаатла-рини кидирганлар.| 11 Бу вазифани амалга ошириш ма;садида етакчи ;удрат-ли давлат-лар шафелигида бир ;атор илмий экспедиция-лар уюштирилган. Мазкур экспедициялар ол-дига минта;ага доир ;имматли маълумотларни ;улга киритиш вазифаси ;уйилган эди. Илмий-тадкщот экспедициялари таркибида уз даври-нинг йирик олимлари фаолият олиб борганлар. Ана шун-дай географ тадки;отчилардан бири сифатида швециялик Свен Андерс Хе-дин но-мини тилга олиш мумкин.

С. Хедин (1865-1952-йй.) - машхур географ, топограф, тад;и;отчи, фотограф ва уз саёхатлари ха;ида хикоя ;илувчи кунда-ликлардан иборат ёзма асарлар муаллифи-дир.

1 Магистрант.

Свен Хедин Урта Осиёга ва Хитойга уюштирган турт йирик экспеди-цияси мобай-нида Димолай тизмаси (олим шарафига Хе-дин тизмаси деб хам аталади) ва Брахмапутра, Динд дарёлари, Лопнур кулининг бошланиш манбаларини, колаверса, кадимий шахарлар ва тарихий ёдгорликлар, жум-ладан, Торим бассейнидаги Буюк Хитой девори кисмларини илмий жихат-дан урганган. У яратган энг мухим кашфиёт сифатида Урта Осиё атласи-нинг тузилишини кайд этиб утиш мумкин.

Уз илмий фаолиятини буюк хитойшунос тарихчи-географ Фердинанд Фрейер фон Рихтгофен рахбарлигида бошлаган Свен уз илмий изланишла-ри натижасида жахон сиёсатдонлари эътиборини узига торта бошлайди. У Ни-колай Пржевальский, Фрэнсис Янгхазбенд, Аурэл Стейн каби утмишдош-хамкасблари сингари Урта Осиёдаги "Катта уйин" деб ном ол-ган инглиз-рус ракобатида мухим шахсга айланади. Куч марказлари уни уз манфаатлари йулида хизмат килишга ундаш максадида турли мукофотлар билан такдир-лайдилар. Улар орасида швед кироли Оскар II, Эрон шохи Носириддиншох, Россия императори Николай II, Австро-Венгрия импера-тори Франц-Иосиф, Диндистон вице-кироли лорд Жорж Керзон, Германия императори Виль-гельм II, Япония импертори Мусухито, Рим Папаси Пий Х, АКШ Президен-ти Теодор Рузвельт, Германия Президента Паул Гинден-бург, Хитой дикта-тори Чанг Кай-Ши ва Германия Фюрери Адольф Гитлер каби йирик давлат арбоблари ва сиёсатдонларни куриш мумкин.

Книга «Центральная Азия и Тибет» С. Гелнна

История в контексте гуманитарных наук

33

Юкоридаги шахслар Хедин ва унинг тадкщот натижаларидан Урта Осиё минтакасини уз таъсир доираларига киритиш максадида фойдаланиш-га харакат килганлар. Уз навбатида улар билан хамкорлик килиш доктор Хе-дин учун хам моддий, хам маънавий жихатдан манфаатли эди.

Стокгольм университети, Берлиндаги Уппсала университетида тахсил олиб, бир катор тил ва диалектларни узлаштиргач, бир муддат Эрон шохи саройидаги швед-норвег элчихонасида таржимонлик килган географ олим Хедин машхур рус сайёх-тадкикотчиси Н. Пржевальский мозорини зиёрат этиш максадида Эрондан Ашхабод, Марв, Бухоро, Самарканд ва Тошкент оркали Иссиккулга сафар килади. Айнан мана шу сафар унинг юрагида Урта Осиёни тадкик этишга иштиёкни уйготган, десак муболага булмайди [2].

1893-йилда Оренбургдан уз экспедициясини бошлаган С.Хедин Урта Осиёнинг бир катор шахарлари каторида Туркистон, Тошкент, Кукон, Мар-галон, Уш, Кошгарда хам булади. Туркистонда Амир Темур томонидан 1397-йилда бунёд этилган Ахмад Яссавий макбарасига ташриф буюради, унинг кайдларида ёзилишича, макбара Кукон хони Худоёрхон томонидан квадрат тархли лой девор билан уралган булган.

1894-йил бошларида Тошкентга келган олим шахардаги Ниёзбек калъаси, Эски шахар кисмида жойлашган Суюнчхон макбараси ва Барокхон мадрасалари, махобатли Юнусхон макбараси, Чорсу майдони, унга ёндош Ку-калдош мадрасаси, Жомеъ масжиди хамда Хожа Ахрор мадрасалари, Шайх Абубакр Каффол Шоший макбараси, Бешёгоч дахасидаги Абулкосим мад-расаларини уз кузи билан куради ва уларга юкори бахо беради. Олимни ша-хардаги махаллалар хаёти хайратга солади, у Дегрезлик, Эгарчилик, Ук-чилик махаллалари хакида, шахар ахолисининг яшаш тарзи ва уйлар архи-тектураси хакида уз кундаликларида ёзиб колдирган. Тошкентдан сунг Ку-конга сафар килган С. Хедин кайдномаларида шахардаги мухташам Худоёрхон саройи, куплаб масжид ва мадрасалар, жумладан, Жомеъ мадрасаси хакида узининг илик таассуротларини билдириб утган.

Бундан ташкари, доктор Хедин Фаргона водийсининг йирик шахарла-ри - Маргилон ва Учкургонга саёхат килган. Келиб чикиши Ушдан булган маргилонлик Исломбой бутун саёхат давомида Хедин экспедициясига

THROUGH ASIA

йулбошчилик килади ва илмий-тадкикот экспедицияси муваффакиятли якунлангач, Свен Хединнинг тавсиясига биноан Швеция кироли Оскар II то-монидан кироллик Олтин медали билан мукофотланади. Хедин унинг хиз-матларини таъкидлар экан, "Дар кандай хавфли шароитда хам садокати-ни сак лай олганлиги, сувсиз сахрода куш уя-лари ва турли усимликларга караб кудуклар ва ерости сувлари манбаларини ани; топа олиш кобилияти, корли тог довон-лари ва жазирама сахроларни босиб утишдаги жа-соратлари"га ургу бериб, "Исломбойсиз экспедицияни муваффакиятли якунлаш-нинг уддасидан чика олмаслигим мумкин эди", деб алохида фикр билдириб утганлигини тан олиш лозим.

Шундан сунг С. Хедин Мур-гобга йул олади, ундан Кршгарга, Лопнур кули хавзасига ва Шимо-лий Тибетга сафар уюштиради. Пекин шахрида экспедиция уз ни-хоясига етади. Свен Хедин уз саё-хати мобайнида эришган бой ил-мий натижаларини 1898-йилда Лондонда нашрдан чиккан "Осиё буйлаб" асарида баён этади. Маз-кур илмий асар рус тадкикотчиси Ю. Н. Рерих томо-нидан "илмий геогра-фия дурдонаси" сифатида тилга олинади [3].

Свен Хедин тадкикотлари натижалари, унинг минтакамиз, хусусан, Узбекистан тарихи ва географиясига оид жихатлари тарихчиларимиз томо-нидан хали урганилмаганлиги хайратланарлидир. Бу эса барчамизни янада изланувчанликка, илм йулида кунт билан мехнат килишга чорлайди, деб айтсак, уйлайманки, хато килмаган буламиз.

Киша «Через Азию» С. Гедина

Список литературы:

1. Каримов И. А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Т.: "Узбекистан" - 1997.

2. www.wikipedia.org

3. www.sairamtourism.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.