Научная статья на тему 'ХОНОҚОҲЛАР ТАРИХИ ВА ТАСНИФИ'

ХОНОҚОҲЛАР ТАРИХИ ВА ТАСНИФИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

417
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мустақиллик / Хонақоҳ / мадраса / илмий / тарихий / манба / уламо / қабристон / меъморий мажмуа / маърифат / таълим / тарбия / муассаса / халқ / журнал / адабиёт / карвонсарой / шаҳар / масжид / архитектура / independence / Khanaka / madrasah / scientific / historical / source / scientist / cemetery / architectural complex / enlightenment / education / upbringing / institution / people / magazine / literature / caravanserai / city / mosque / architecture

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Наргиза Рустамовна Юсупова

Мақолада Марказаий Осиё меъморчилик намуналаридан бири бўлмиш хонақоҳ хақида маълумот берилган. Хонақоҳлар – маҳсус қурилган меъморий мажмуа сифатида қаралсада, лекин биз буни ниҳоясига етган хулоса деб айтолмаймиз. Хонакохлар илк бор V ва VIII асрлар орасида Марказий Осиё меъморчилиги ривожаниши ва мукаммаллашиши натижасида вужудга келган. Ушбу меъморий мажмуа хақида биз кўпгина маълумотларни Алишер Навоий, Хондамир, Зайниддин Восифий, асарларидан оламиз. Ушбу муаллиф фикрларини ўқиб шундай хулосага келиш мумкинки, хонақохлар маънавият тарқатувчи ижтимоий институт, маърифий муассаса, исломий мазхаблар тахлили, диний талқинлар муҳокамаси учун махсус қурилган демократик бахслар маскани, тасаввуф ақидаси тарафдорлари учун муҳим ижод этиш мумкин бўлган бошпана, кутубхоналар сифатида хам хизмат қилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEFINITION AND CLASSIFICATION OF ARCHITECTURAL CONSTRUCTION-HONAKOH

The article describes one of the types of architectural construction in Central Asia – honakoh. Although honakoh is considered as one of the types of architectural complex, this is not the final conclusion. Initially, honakoh was built as an improved architectural version in Central Asia. We can find information about this in the works of such scientists as Alisher Navoi, Khondamir, Zainiddin Vosifi. After reading the works of these scientists, one can come to the conclusion that honakoh is a place that has spread enlightenment and spirituality in the form of a social institution. Honakoh served as a special building for discussions of religious and secular issues, as a library, as a place for studying the science of Islam for Sufis.

Текст научной работы на тему «ХОНОҚОҲЛАР ТАРИХИ ВА ТАСНИФИ»

ХОНОЦО^ЛАР ТАРИХИ ВА ТАСНИФИ

Наргиза Рустамовна Юсупова

Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети

АННОТАЦИЯ

Мацолада Марказаий Осиё меъморчилик намуналаридан бири булмиш хонацо^ хацида маълумот берилган. Хонацохлар - мах,сус цурилган меъморий мажмуа сифатида царалсада, лекин биз буни ни^оясига етган хулоса деб айтолмаймиз. Хонакохлар илк бор V ва VIII асрлар орасида Марказий Осиё меъморчилиги ривожаниши ва мукаммаллашиши натижасида вужудга келган. Ушбу меъморий мажмуа хацида биз купгина маълумотларни Алишер Навоий, Хондамир, Зайниддин Восифий, асарларидан оламиз. Ушбу муаллиф фикрларини уциб шундай хулосага келиш мумкинки, хонацохлар маънавият тарцатувчи ижтимоий институт, маърифий муассаса, исломий мазхаблар тахлили, диний талцинлар мух,окамаси учун махсус цурилган демократик бахслар маскани, тасаввуф ацидаси тарафдорлари учун му^им ижод этиш мумкин булган бошпана, кутубхоналар сифатида хам хизмат цилган.

Калит сузлар: мустациллик, Хонацох,, мадраса, илмий, тарихий, манба, уламо, цабристон, меъморий мажмуа, маърифат, таълим, тарбия, муассаса, халц, журнал,адабиёт, карвонсарой, шахдр, масжид, архитектура.

DEFINITION AND CLASSIFICATION OF ARCHITECTURAL CONSTRUCTION-HONAKOH

ABSTRACT

The article describes one of the types of architectural construction in Central Asia - honakoh. Although honakoh is considered as one of the types of architectural complex, this is not the final conclusion. Initially, honakoh was built as an improved architectural version in Central Asia. We can find information about this in the works of such scientists as Alisher Navoi, Khondamir, Zainiddin Vosifi. After reading the works of these scientists, one can come to the conclusion that honakoh is a place that has spread enlightenment and spirituality in the form of a social institution. Honakoh served as a special building for discussions of religious and secular issues, as a library, as a place for studying the science of Islam for Sufis.

Keywords: independence, Khanaka, madrasah, scientific, historical, source, scientist, cemetery, architectural complex, enlightenment, education, upbringing, institution, people, magazine, literature, caravanserai, city, mosque, architecture.

КИРИШ

Мустакиликка эришганимиздан сунг бугунги кунга келиб миллий кадриятларимиз, урф-одатларимиз анъаналаримиз тикланиши билан биргаликда тарихий обидаларимиз иншоотларимиз, меъморий мажмуаларимиз хам маънан узининг асл холатига кайтмокда. Шу билан бирга моддий маданиятимиз намуналари булмиш бу иншоотларнинг тарихий ахамияти ва фалсафий мохияти хам баробар равишда очилиб боряпти. Бу борада килинаётган ишларни айникса масжидлар, мадрасалар тикланиши оркали куришимиз мумкин. Бу албатта яхши, аммо маърифий тараккиётимиз силсиласининг мухим буFини булиб келган хонакохлар хусусида жуда кам гапирилмокда. Газета - журналларга назар ташласангиз хонакохлар хакида маълумотлар учратиш кийин. Айни чоFда масжид, рабоит мадрасалар хакида маълум даражада маълумотлар олиш мумкин. Аммо мадраса таълимининг узвий жихати сифатиданамоён булувчи хонокохлар борасида эса халкимиз етарли маълумотларга эга эмас. Шунинг учун хам Хонакох атамаси тарихий, илмий - фалсафий, диний адабиётларда учраб турсада, аммо купчилик учун унинг мазмуни аник равшан булмаган тушунча сифатида маълумдир. Шунингдек манбаларда хонокохлар хусусида бир -бирига зид маълумотлар мавжуд.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Юкоридаги адабиётларга мурожаат килсангиз бу атама туFрисида илк маълумотлар сомонийлар, Газнавийлар даври маданий хаётига доир асарларда, шунингдек, Шарафиддин Али Яздий, Зайниддин Восифий, Захриддин Мухаммад Бобур, Алишер Навоий, Хондамир ёзган асарларда учратиш мумкин. Жумладан, Шарафиддин Али Яздийнинг «Фарнома», Зайниддин Восифийнинг «Бадоеъул - вакое», Захириддин Мухаммад Бобурнинг «Бобурнома», Алишер Навоийнинг «Вакфия», «Мажолисун - нафоис», Хондамирнинг «Макоримул -ахлок» асарларида хонокох атамаси ишлатилади[1].

Шу билан биргаликда Хонакохнинг фалсафий ва меъморий мохияти хакида замонамизнинг етук олимлари Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, В.А.Булатова, И.И.Ноткин, Н.Ш.Зохидов, Н.И.Лукинская, К.С.Крюков , Нажмиддин Комилов, Рахматуллох К,ори Обидов хам уз асарларида, изланишларида фикр ва мулохазаларини билдириб утишган.

Аввало, хонакох узи нима дейилганда, унинг махсус курилган меъморий мажмуа эканлиги аниклаб олмоFимиз зарур. Лекин биз бунинг нихоясига етган хулоса деб хам айтолмаймиз.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Хонакохлар илк бор V ва VIII асрлар орасида Марказий Осиё меъморчилиги ривожаниши ва мукаммаллашиши натижасида вужудга келган. Аникрок айтилса, бунга шахарлардаги хаёт талабларининг узгариши ва энг мухими исломий таълим тарбияга булган ижтимоий мафкуравий эхтиёж куламларининг кенгайиши натижасида янги типдаги меъморчилик иншоотлари -работлар, карвон-саройлар, масжидлар, мадрасалар ва хонакохлар кириб келиши сабаб булди[2]. Айнан диний мафкуравий эхтиёж исломгача булган буддавийлик хамда зардуштийлик дини иншоотлари асосида янги мохиятга эга булган бинолар курилишини авж олидирди. Бунга мисол килиб Бухородаги зардуштийлик ибодатхона урнидаги масжид ва Термиз шахрида катор саройлар курилиши оркали куришимиз мумкин. Эски усулдаги меъморчилик курилишининг янги усул билан кушилиши натижасида хонакох масжид, мадрасаларнинг купайишига, хоуз, сардоба, тин, куприкларининг мукаммаллашишига олиб келди[3].

Таникли санъатшунос олим Г.А.Пугаченкова ва Л.И.Ремпель узларининг «История искусств Узбекистана» асарларида сарой, карвон - сарой, масжит, минора ва Хонакохларнинг техник - иктисодий шароитлари бир -бирига ухшаш даражада кад кутарганликларини ва меъморлар дунёкараши курилаётган меъморий обидаларда жуда ахамиятли фарк курмаганлигини баён этадилар[4].

Бизнингча авторлар бу маълумотда уз фикрларини тулик ифодалаб беришдан бироз четга чикиб кетишган. Олимлар юкоридаги фикр оркали Марказий Осиё меъморий обидаларининг ташки куриниши бир карашда бир -биридан катта фарк килмаслигини, уларнинг лойихалари, гумбаз шаклидаликлари бироз ухшашлигини исботлашга уринишган деб хисоблаш мумкин. Аммо, бинолар бир карашда бир-бирига ухшаш булган булсада уларнинг амалий ахамияти ва хизматида фарклар катта булган. Буни меъморлар хам яхши билишган. Шунинг учун хам хонокохлар маърифий -ижтимоий мафкуравий институтлар сифатида бунёд этиб келинган.

Ислом динининг гуллаб-яшнаши, пиру- мушридлар кетидан эргашувчи муридларнинг купайиши хонакохларнинг фалсафий мазмунини хам

чукурлаштириб борган. Хонакохнинг фалсафий мохияти ва урни хакида биз маколанинг сунгги кисмида кенгрок тухталиб утамиз.Хрзир эса IX асрдан бошлаб темурийлар давригачан мавжуд булган хонакохларнинг айримларини санаб утамиз.

Хужа Зайниддин масжид хонакохи - узининг композицияси ва лойихаланиши жихатидан гузар масжидлар турига кушилади, аммо яшайдиган хоналари булганлиги учун хонакохлар каторига киради. Шариат буйича масжидга кумиш рухсат этилмасада, Хужа Зайниддиннинг кабри хонакохнинг жанубий томонидаги роваклардан бирига куйилган[5].

Хужа Зайниддин масжид хонакохи жамоат ва диний бинолар архетектурасини узига хос мужассамлаштирган иншоотдир. Хивада эса Пахлавон Махмуд макбараси мавжуд. Макбара ёнида зиёратхона, масжид, хонакох, корихона, ошхона ва бир канча бинолар бор. Тарихий маълумотларга кура бу ерда пустиндузлик устахонаси булган. Бунда Пахлавон Махмуднинг узи ишлаган, кейинчалик бу устахона кайта курилиб макбарага айлантирилган[6]. Макбара ва хонакохнинг баъзи эшикларида битилган саналар хозиргача сакланиб колган. Гумбазли йулакдан хонакохга утаверишдаги эшикнинг мисс халкасидаги хатда 1353 йил 6 апрель санаси булиши макбаранинг кадимийлигини курсатади[7].

Шунингдек, бу даврда Шайх Хованди Тохур ва Шайх Зайниддин бобо хонакохлари[8], Хдзрати Х,изр масжидининг хонакохлари мавжуд булган. Айрим манъбаларда айтилишича, Самарканддаги биринчи масжид Афросиёб иншоотлари пойдевори асосида солинган[9].

Эътибор берган булсангиз хонакохлар аввал маълум бир бинонинг яъни масжиднинг, мадрасанинг бир булаги ёки бир кисми сифатида мавжуд булган булса, кейинчалик эса улар алохида бино сифатида буён этилгандир. XIV -XV асрларга келиб хонакохлар курилиши умуман узгариб кетади. Улар эндиликда якка холатдаги бино сифатида бунёд этилмай, балки масжидлар билан биргаликда «куш - эгизлик» усулида курилади. Уз навбатида хонакохларнинг фалсафий мохияти ва вазифалари хам мукаммаллашади. Бу хакидаги маълумотлар билан журналхон маколанинг давомида танишиши мумкин. Бунда айникса Амир Темур ва темурийлар даври, шунингдек Алишер Навоий даври маънавият ва маданияти бизларга тадкикот манбаи булиб хизмат килади.

Маълум ва машхур «Темур тузуклари»да баён килинишича Амир Темур хар бир шахарда масжидлар, мадрасалар куришни, йуловчи мусофирлар учун

йул устига работлар бино килишни, дарёлар устига куприклар билан бир ва вактда хонакохлар куришни хам буюради.

Амир Темурнинг Самаркандда бунёд эттирган обидаларидан бири - Гури Амир макбарасидир. Дастлаб бу ерда Темурнинг набираси Мухаммад Султон номидан мадраса ва хонакох курилди. Мадраса аслзода хонадонларнинг фарзандларига дунёвий илмлардан таълим беришга мослашган булса, хонакох эса донгдор зиёратчиларни кабул килишга мулжалланган. [10] Шу худудда жойлашган Шохизинда мажмуасида эса Амир Темурнинг рафикаси Туман OFOнинг хам курдирган иншоати мавжуд. Бу иншоат мулозимхона, масжид, хонакох ва Туман OFO макбарасидан иборат.

Испания элчиси Клавихо колдирган маълумотларга кура Темурнинг катта хотини Бибихоним хам Самарканддаги Темурнинг жомеъ масжиди каршисида мадраса ва хонакох биноларини бунёд эттиради. 1408 йили Бибихоним хаётдан кœз юмгандан сунг, узининг мадрасаси ёнидаги хонакохга мумиёланиб дафн этилади. Сароймулкхоним дафн этилган бино унинг узи курдирган хонакох булиб, айнан шу ер танланганлигига сабаб эса хонакохнинг Бибихоним мадрасаси ёнида жойлашганлигидан дейиш мумкин. Демак, Сароймулкхоним хонакохи унинг улимидан кейин макбарага айлантирилган ва кейинчалик «Бибихоним макбараси» деб номланган[11].

Шунингдек, Амир Темур фармойишига кура курилган Хужа Ахмад Яссавий ва Зангиота макбараларида хам хонакох мавжуд булган. Демак, хонакох нафакат алохида иншоат булибгина клмай, балки бирор бир йирик диний-маърифий мажмуанинг бир кисми булган, дейиш мумкин.

Хужа Ахмад Яссавий макбараси уз даврида улкан хонакох, масжид -мадраса вазифасини хам бажарган. Уша даврда у ерда катта кутобхона булган. Табризлик уста Абдулазиз ибн Сарвариддин ишлаган «К,ирк кулокли козон» эса хонакохнинг энг катта зали - козонликка урнатилиб, унинг унг ва чап томонидан бошка булмалар жойлашган.

Амир Темурнинг кичик уFли Шохрух Мирзо хам бир катор курилишлар килиб, Х,иротда Шохрухия мадрасаси ва хонакосини бунёд эттиради. Шохрухнинг бундай «Куш - эгизлик» услубида иншоат бунёд этиши мадраса ва хонакохлар хамиша «эгизак» бино сифатида баробар ва бирга курилган, деган хулосани хам бериши мумкин.

Абдураззок Самаркандийнинг гувохлик беришича Шохрух Мирзо хонакохнинг шайхлик лавозимига Хужа Алоуддин Али Чиштийни тайинлайди.

Кейинчалик Абдураззок Самаркандийнинг узи хам Шохрухия хонакосида шайхлик килади ва шу ерда узининг «Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн» асарини ёзиб тугатади[12]. Умуман олганда, Шохрух отаси Амир Темурнинг йулини тутиб Х,иротда куплаб мадраса, масжид, макбара, карвонсарой, хаммом ва шифохоналар бунёд эттириш каторида хонакохлар курилишига хам алохида эътибор каратади.

Амир Темурнинг набираси УлуFбек хам отаси ва бобосининг изидан кетиб илму-маърифатни ривожлантириш учун мадраса ва хонакох курилишга катта ахамият беради. У 15 йил аввал курилган Темурнинг жомеъ масжиди ва Бибихоним мадрасаси курилишидаги «эгизаклик» услубини танлади. УлуFбек мадрасасининг бошка мадрасалардан фарки шунда эдики, у Самарканд мадрасаси кошида узга шахарлардан келган машхур фозилу -уламо ва илмталаб ёшлар учун алохида хонакох хам курдиртиради. Мадраса ва хонакох учун жойни УлуFбекнинг узи танлаб, «Сардувоник» мавзесида (Регистон майдони) тухтайди. Машхур адиб Зайниддин Васифийнинг хабар беришича, УлуFбек мадрасаси ва хонакохига ун нафар мударрис тайин килинган экан[13].

Марказий Осиёда темурийлар билан бир каторда уз даврининг етук фозилу-уламолари, бадавлат хокимлару мирзолари хам уз юртларини хар томонлама ривожлантириш учун хиссаларини кушишга харакат килганлар.

Бу хакида биз мавлоно Шарафиддин Али Яздий, Лутфий, Абдурахмон Жомий, тарихчилар Мирхонд, Хондамир, Алишер Навоий асарларидан хам билишимиз мумкин. Бу улуF зотлар илму-маърифатни нафакат уз асарлари билан, балки узларининг хулк-атворлари, килган амаллари билан хам бойитиб борганлар. Масалан, Алишер Навоий фукаро ва дарвешларнинг фаровонлиги, Fариб хамда мусофирларнинг фароFати учун куплаб жамоа бинолари, ва иншоатлари: хонакох, масжид, мадраса, карвонсарой, хаммом, работ, ховуз ва куприклар курдирган. Тарихчи Хондамир Навоий курган баъзи иморатларни санаб утади: 52 работ, 18 масжид, 3 мадраса ва хонакох, 16 куприк, 19 ховуз, 9 хаммом ва бошкка бир канча иншоатлар [14].

Навоий Инжил канали буйида хашаматли «Ихлосия» мадрасаси ва унинг каршисида FOят гузал ва куркам «Холосия» хонакохини солдиради. Навоий узининг «Вакфия» асарида бу хакида шундай ёзади: «"Ихлосия" мадрасаси мукобиласидаким, мазкур булFOЙ шориънинг жанубий хадди булFай - хонакохо бино килинди» [15].

Хондамирнинг гувохлик беришича, «"Холосия" хонакохи "Ихлосия" мадрасаси каршисида. У файзли жойда хар куни мингдан ортик заифалар ва

mhckhhtophh 3ue$aT khhhö, Ha3H3 TaoM^ap öh.toh TyögHpH.ragh. xap hh^h MyxTO^napra hkkh MHHrra a^HH nycTHH, öocMa naKMOH, KyHraK, hmtoh, Ta^ua Ba Ka^m y^amu^agu» [16].

TapuxHH ^a^aTruHa «Hx^ocua» Magpacacu Ba «Xo^ocua» xoHa^oxu gaproxuga 20 hh^ gaBOMHga MHHraaö Tanaöanap H^MgaH öaxpaMaHg öy^raH^HKnapuHH y3 acapuga öaeH этгaн. HaBOHH y3HHHHr «Ba^ua» acapuga Magpaca Ba KOHa^oxra öom khhhö «hkkh o^HMy noKH3a Mygappuc.rap»HH TaHHH этгaн.пнгннн e3agu. fflyHHHrgeK, y3HHHHr «Hx^ocua» Magpacacuga gapc ohhö öopu^um TapTHÖHHH KypcaTuö, «xap xan^au gapcga yH öup tohhöh hhmkh, öopucu HurupMa hkkh öy^Fafi», geö rypyxgaru Ta^aöanap cohhhh aHH^^aö öe^rH^afigu.

Änumep HaBOHH xan^napBap Ba Höparau Kumu^apHHHr ^aßp^apu ycTHga xaM egrop^HKnap, caFaHanap, xoHa^ox^ap KypgupraH.

MacanaH, «^aMoaTxoHa» xoHa^oxu - Xhpot xueöoHuga öy^raH MaB^OHO fflaMcuggHH MyxaMMag TaöogKOHHH capM030puga ^ofi^amraH. xoHa^oxu 3uepaTrox - öy epga эca xa3paT Ba MucKHH^apra OB^aT 6epraH^ap[17].

«fflaöx OapuguggHH Attop capM030pugaru x,0Ha^0x - xymMaH3apa ^ofigup. Yh xa3paT (Anumep HaBOHH - H.ro.) 902 hhhh Humonyp maxpHHH MyöopaK myt^acu öu^aH Hyp^aHTupraH эgн. Eup KyHH y epgaru MamoHH^^ap KaöpHHH 3uepaT KH^umra öopgu. Y ^aöp^apHH KynHH^uru 6y3y^umra a^HH^amraHHHH Kypuö Ty3aTHmra öyropgu. fflyHra MyBO^HK, x03up ogaT öy^raH yc^yöga Kaöp^apHH THKnagu^ap».

Anumep HaBOHH y3 acap^apuga xaM xorn^ox xa^uga MatnyMOT öepraH. XycycaH, ro^opuga TatKHggaö yTraHHMH3 «Ba^ua», «Caug XacaH Apgamep x,aeTH», «Ma^OHHcyH-Ha^OHc» acap^apuga, XoHgaMHpHHHr «MaKopHMy.n-ax.roK» acapuga öaeH этн^нmннa y3 gaBpHHHHr y^aMoro-^y3ano^apuga maxcHH KOHa^ox MaB^yg öy^raH. Ey MatnyMoraapHH o^hm A.A.XucMaTynHH xaM y3HHHHr «Cy$H3M. 3TanM pa3BHTHa cy$H3Ma » acapuga TatKHg^aö yTagu. O^HMHHHr ^HKpura Kypa afipuM x0H0K0xnap oh.tobhh öy^uö yrapHHHr öom^apyBH Hac^gaH Hac^ra yTuö Ke^raH. KeÖHHHanHK Mycy^MOH o^aMHHHHr KynrHHa xygyrapuga x0H0K0xnapHH xoKHMHaT эгaпapн xap TOMOH^aMa atHH xaM HKTHcogHH, xaM h^thmohh, xaM cuecHH ^uxaTgaH Ky-^aö KyBBaraamraH[18].

«Ma^o^ucyH-Ha^ouc» acapuga öaeH этн^нmннa MaB^OHO fflapa^ugguH ahh ^3gHHHHHr, fflafix ^y^MOHHHHr, Xo^a Aöy^^aficHHHHHr,

MaB^OHO ^ano^HggHHHHHr, Xo^a MaxMygHHHr y3 xoHa^oxnapu MaB^yg öy^raH^urHHH öu^umHMH3 MyMKHH. fflyHHHrgeK, ymöy acap MaB^OHO MyxaMMag TaöogKOHHH o^aMgaH yTraHHgaH cyHr ga^H этн^гaн ^ofi^apura xoHa^ox

курилганини ва хозирда ушбу хонакохда мавлононинг уFли Мавлоно Хамидиддин дарвешлар ва бошка суфийлар билан бирга ибодат килишларини баён килади. XIII асрда яшаб ижод этган Шайх Сайфиддин Бохарзийнинг хам уз хонокохи мавжуд булган. Тарихий маълумотларга кура Олтин Урда хони Берке хон Шайх билан учрашиш ниятида 3 кун хазратнинг хонокохи эшигини тагида туриб чиккан экан[19].

Мавлоно Низом хонакохи Моликда, Мавлоно Форотий хонакохи Жадидийда булиб туришган. Мир Хусайн ва Мавлоно Муъминий «Холосия» хонакохида тахсил олишган. Х,офиз Жалолиддин Махмуд «Холосия» хонакохининг шайхи булган. Навоий узининг асарида Машхаддаги хонакохларнинг бирида касал булиб ётган чоFида узи билмаган холатда Шайх Камол Турбатий сухбатларига аралашиб, ул зот билан танишиб колганлигини баён этиб, хамиша Шайх Камол Турбатий билан танишишни орзу килиб юрганини эслаб утади. Шунингдек, Навоий уз асарида хонакох деворларида Fазал, байт ва шеърлар ёзиб колдирилганлигини хам маълум килади.

Шуни айтиш мумкинки, Алишер Навоий асарларида хонакох атамаси тез -тез учраб турсада, улар хар жойда турли хил маъноларда келади. Айрим жойларда хонакох атамаси факат гумбазли катта бино, хона; масжиднинг кенг ва катта хонаси; ёки ибодат учун хужралар сифатида хам бир ёклама тушуниб келинган.

Шунингдек, хонакохни зиёратчилар учун курилган жамоатхоналар ёки шайхлар, дарвешлар, зикру-самоъ киладиган катта жой, мачит хам деб талкин этилиши мазкур мухим ижтимоий институт мохиятини чеклаб куяди. Шуниси маълумки, хонакохлар якка холатда бунёд этилмаганлар. Улар хамиша бирон бир бино билан биргаликда, «эгизак» равишда бунёд этилганлар. Буни биз Мухаммад Султон номидан курилган хонакох ва мадраса, Бибихоним мадрасаси ва аввал бошда хонакох булган Бибихоним макбараси, Шохрух бунёд эттирган «Шохрухия» мадрасаси ва хонакохи, УлуFбекнинг масжид-мадраса ва хонакохи, Хожа Ахмад Яссавий ва Зангиота макбаралари ва нихоят Х,азрат Алишер Навоий бунёд эттирган «Ихлосия» ва «Холосия» хонакохи мисолида куришимиз мумкин.

Узининг «Вакфия» асарида Навоий бу меъморий анжуманга «Неъматобод» деб ном беради. Дархакикат, Алишер Навоийнинг бу иншоатлари нафакат таълим-тарбия, илм-маърифат ва сихат-саломатлик маскани, балки бева бечораларга озик-овкат ва турли хил тирикчилик воситалари улашиб турувчи табаррук мавзе хам хисобланган. Замонамизнинг

етук олими филология фанлари доктори, профессор Нажмиддин Комилов: «Хонакох муаян тасаввуф тарикати пешвоси - шайхнинг муридлари яшайдиган ва пир-муршидлар тарбияланадиган жой» - деб таъриф беради узининг «Тасаввуф сабоклар» асарида.

ХУЛОСА

Хонакох калб кувватини, хиссий билиш кучини оширишга йуналтирилган, тизимий асосларда фаолият юритувчи таълим муассасаси хамдир. Шунингдек, обру-эътиборли шахслар, уламолар томонидан кабристонлар, азалдан мукаддас жойлар камда зиёратгохларга якин жойларда барпо этиладиган диний-маърифий, меъморий мажмуа хамдир. Хонакохларда яшаш маърифат ва тарбия олиш, пир билан бирга тарFибот ишлари билан шуFулланиш имкониятларини яратади.

Агар XV аср охирига кадар хонакохни куриш ишлари асосан мадраса кошида амалга ошириб келинган булса, кейинчалик унинг ижтимоий -диний йуналиши узгарган. Таникли олим Рахматуллох Кори Обидов фикрига кура XVI асрдан эътиборан мехроби бор диний марказларнинг хаммасини, яъни масжид, зиёратгох кабристоннинг бирон-бир хужрасини хонакох деб аташ расм булган.

Хонакох сузи форсча этимологияга эга булиб, «яшаш жойи» деб таржима килинади. Аммо масалага тарихий назар килинса хонакох сузи «хониш» -куйлаш, зикр килиш, ифодали айтиш хамда «гох» - жой, маскан, муассаса маъноларида хам намоён булади.

Хуллас, миллий маънавиятимизнинг мухим марказлардан булиб, халкимиз тарихида чукур из колдирган хонакох куйидаги ижтимоий мохиятни касб этиб келган:

1. Хонакохлар маънавият таркатувчи ижтимоий институт хисобланган.

2. Хонакохлар маърифий муассаса хисобланган ва мадрасалар кошида ташкил этилган.

3. Хонакохлар исломий мазхаблар тахлили, диний талкинлар мухокамаси учун махсус курилган демократик бахслар маскани хам хисобланган.

4. Хонакохлар тасаввуф акидаси тарафдорлари учун мухим ижод этиш мумкин булган бошпана вазифасини бажарган.

5. Хонакохларда кутубхоналар мавжуд булган ва илмий, диний ижодиёт учун моддий ва маънавий шарт-шароитлар хозирланган.

6. Хонацохларда шайхларда билан бир пайтда мударрислар хам машFулотлар утказганлар.

7. Хонацохларда диний таълимотлар билан бирга дунёвий ижодиётга, хусусан, шеърият, тарих, коллиграфия жанрларида изланишлар цилиш учун хам имкониятлар берилган.

REFERENCES

1. Шарофиддин Али Яздий. Зафарнома, Т., 1992, Зайниддин Восифий Бадоеъул-воцое. Т., 1997, А.Абдурашидов А ва бошцалар З.М.Бобур. Бобурнома Т., 2002.А.Навоий. Вацфия. Т., 1966 й, А. Навоий. Можалисун -нафоис. Т., 1970 й. Хондамир. Макоримул- ахлоц. Т., 1967

2. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель. История искусств Узбекистана. М., 1965 й. 171- бет.

3. Взгляды Алишера Навои на этнокультурные.Межэтнические взаимоотношения - гарантия развития евразийских ид Международная научно -практическая конференция. Южно-Казахстанский Государственный Университет им. М. Ауезова. Том 1. Шымкент 2007. -Б. 171-174.

4. Жахонгиров Бурхон Буронович. Узбекистоннинг Япония билан илмий -техникавий алоцалари. Academic Research in Educational Sciences, 2021. 2 (Special Issue 1), 312-318.

5. Н.М.Лукинская. Хужа Зайниддин хонокохи. Т., 1976 1-бет

6. Алишер Навоий асарларида жамоалараромуносабатларнинг социологик талцини. Ижтимоий фикр - инсон хуцуцлари.№ 2. Тошкент.2007. -Б.150-154.

7. Пугаченкова Г.А., Л.И.Ремпель. История искусств Узбекистана. М., 1965 й. 171- бет.

8. В.А.Булатова. Барацхон мадрасаси. Т., 1977 3-бет.

9. П.Ш.Зохидов. Хазрати - Хизр масжиди. Т., 1970 йил 1-бет.

10. Жахонгиров Бурхон Буронович. Узбекистоннинг Европа мамлакатлари билан илмий-техникавий алоцалари. Утмишга назар журнали. 2021. 2 сон, 4 жилд. -Б. 16-21

11. Уролов А., Хожихонов М. Темурийлар маънавияти ва маданияти. Самарцанд, СуFдиёна. 1996. 42-бет

12. Ибратлик дустлик тавсифи. Жамият ва бошцарув. № 3. Тошкент 2006.-Б. 81-82.

13. Зайниддин Восифий. Бадоеъул - вацое. Фан 1997. 17 - бет

14. Жисмоний маданиятда маънавий-иродавий тарбиянинг урни. Фан-спортга. 1 сон, 2017

15. А.Навоий. Вакфия // Асарлар, 15 томлик 13-том, Т., 1966 172 -бет

16. Жахонгиров Бурхон Буронович.Узбекистонннинг хорижий мамлакатлар билан илм-фан сохасидаги хамкорлик алокалари. Academic research in educational contents. 2021.Volume 2, Issue 2, 986-994.

17. Хондамир. Макоримул - ахлок. Т., 1967 й. 67 бет

18. А.Хисматулин «Суфизм. Этапы равития суфизма» 95 стр.

19. Марказий Осиё мутафаккирларининг жисмоний ва маънавий тарбияга муносабатлари. Жисмоний тарби ва спорт машFулотлари назарияси ва услубиятининг замонавий муаммолари. УзДЖТИ. //Халкаро илмий-амалий анжуман. II кисм. Т.: ITA-PRESS, 2015.-Б. 446-448.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.