Научная статья на тему 'БУХОРО МАДРАСАЛАРИ МАЪНАВИЯТ ДУРДОНАСИ'

БУХОРО МАДРАСАЛАРИ МАЪНАВИЯТ ДУРДОНАСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
601
55
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
таълим тизими / мадраса / Мир Араб / архив ҳужжатлар / ҳужра. / education system / madrasa / Mir Arab / archival documents / cell.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Феруза Хаятовна Бобожонова

Бухоро шаҳри бутун оламга ўзининг илм-маьрифат бешиги сифатида ном қозонган. Бунда шаҳардаги мадрасаларнинг ўрни беьқиёс ҳисобланади. Ушбу мақолада Бухорода мавжуд бўлган мадрасаларда тарихи, тасифи, у ерда олиб борилган таьлим тизими тўғрисида илмий далиллар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BUKHARA MADRASAS ARE THE PEARL OF SPIRITUALITY

The city of Bukhara is known throughout the world as its cradle of knowledge. The role of madrassas in the city is unique. This article provides scientific evidence on the history, classification, and education system of the madrassas in Bukhara.

Текст научной работы на тему «БУХОРО МАДРАСАЛАРИ МАЪНАВИЯТ ДУРДОНАСИ»

БУХОРО МАДРАСАЛАРИ МАЪНАВИЯТ ДУРДОНАСИ

Феруза Хаятовна Бобожонова

БухДУ Бухоро тарихи кафедраси доценти, тарих фанлари номзоди

АННОТАЦИЯ

Бухоро шахри бутун оламга узининг илм-маьрифат бешиги сифатида ном козонган. Бунда шахардаги мадрасаларнинг урни беькиёс хисобланади. Ушбу маколада Бухорода мавжуд булган мадрасаларда тарихи, тасифи, у ерда олиб борилган таьлим тизими тугрисида илмий далиллар келтирилган.

Калит сузлар: таълим тизими, мадраса, Мир Араб, архив хужжатлар, хужра.

BUKHARA MADRASAS ARE THE PEARL OF SPIRITUALITY

Feruza Khayatovna Bobojonova

Bukhara State University, Associate Professor of Department Bukhara History,

Candidate of Historical Sciences

ABSTRACT

The city of Bukhara is known throughout the world as its cradle of knowledge. The role of madrassas in the city is unique. This article provides scientific evidence on the history, classification, and education system of the madrassas in Bukhara.

Keywords: education system, madrasa, Mir Arab, archival documents, cell.

КИРИШ

Анъанавий таълим тизимининг юкори боскичи-мадрасалар хакидаги илк маълумот Наршахийнинг "Бухоро тарихи" асарида берилиб, Бухоро шахридаги Форжак номидаги мадрасанинг 937 йилги ёнгин пайтида ёниб кетгани айтиб утилади. "Мадраса" сузи лугавий жихатдан "дарс берадиган жой", "билимгох", "укиш жойи" деган маъноларни англатган. Урта асрларда Бухоро мадрасалари илм маскани сифатида нафакат Мовароуннахрда, балки Марказий Осиё, мусулмон шаркида хам машхур эди. Мадрасани муваффакиятли битирганлардан мамлакат бошкаруви, хукук-тартибот ва таълим муассасалари учун кадрлар, уламолар етишиб чиккан.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

XIX аср охири ва XX асрнинг бошларига келиб Бухоро мадрасаларида нафакат Туркистон, балки Россия империясининг турли улкаларидан келган мусулмон ахолиси вакиллари хам таълим олар эдилар. Фитрат, Файзулла Хужаев,

Садриддин Айний ва бошкаларнинг маълумотларига Караганда, Бухоро мадрасаларида 1920 йилнинг охиригача четдан келган талабалар укишни давом эттирганлар. Амирликнинг чекка ва якин атрофдаги туманларидан, кушни ва бошка мусулмон мамлакатларидан мадрасага укишга келганлар хам укишга кабул килинганлар.

Энг йирик мадрасалар амирликнинг маркази Бухоро шахрида хамда Карши, Гиждувон, Шахрисабз, Шеробод шахарларида, Шаркий Бухоро бекликлари марказларида фаолият курсатган. Умуман, Бухоро амирлигида юзлаб мадрасалар мавжуд эди. Мадрасалар кичик, урта ва йирик мадрасалардан иборат булган.

Садриддин Айнийнинг кайд этишича, Бухоро мадрасаларининг ислом оламидаги нуфузи жуда юкори булиб, уларда таълим олган уламоларнинг диний масалалардаги сузлари Миср ва Хджозда укиганларнинг сузларидан кура муътабаррок хисобланган.

Х,ар бир мадрасалар уларнинг асосчилари номи билан аталган. Ким мадрасани курдирган булса, ушбу мадрасага унинг исми, кишлок жойларда мадраса кайси кишлокда жойлашган булса уша кишлокнинг номи берилган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бухоро мадрасаларининг бинолари асосан пишик гиштдан, икки каватли ёки бир каватли килиб курилган. Одатда мадрасалар ички ва ташки сахнга, баланд ва мустахкам деворга, хашаматли ток ва равокларга эга булиб, баъзиларининг пештоклари, гумбазлари ва деворлари ранг-баранг кошинлар билан безатилган. Мадрасалар ички ва ташки майдонига эга булган. Анъанавий тарзда унинг биринчи каватида дарсхоналар, кутубхона, масжид, тахоратхона, иккинчи каватида эса талабалар яшайдиган хужралар булган.

Мадрасалар куриш иши Бухоро амирлигида узига хос тарзда амалга оширилган. Асрлар оша бу иш билан шугулланилганлиги боис, бу борада бой тажриба хам шаклланиб булган эди. Шунинг учун Бухоро мадрасалари нафакат укув юрти, балки узига хос меъморий иншоот хам эди. Бухородаги Улугбек, Мир Араб, Нодир Девонбеги, Кукалдош, Абдуллахон ва Абдулазизхон мадрасалари бебахо ва нодир меъморий ёдгорлик сифатида хозирги кунда хам машхурдир.

Бухорода хукмдор булган хон ва амирлар томонидан хам куплаб хашаматли мадрасалар бино этилган. Масалан, шайбонийлардан Абдуллахон II ва мангитлардан Амир Гайдар Бухоро аркида мактаб, масжид, хонакох, мадраса курилишини куллаб-кувватлаган.

Факатгина XIX асрда 60 дан ортик мадраса курилган булиб, уларнинг орасида амир Насруллох мадрасаси (1860 йилда), амир Музаффар мадрасаси (1868 йилда), амир Олимхон мадрасаси хукмдорлар томонидан барпо этилган. Узи курдирган мадраса тугрисида амир Олимхон шундай деб ёзган: "Бухоро

минорасининг паст томонида уз номимдан Дори-л-улум - билим уйи булган бир мадраса курдирдим, хар хил илмдан дарс берувчи муаллимлар тайин эттирдим. Мазкур мадрасада истикомат киладиган талабалар сарф-харажатлари, маош ва кийим-кечак хам уз тарафимдан белгиланиб, унга бир нафар нозир тайин этдим. Уларнинг емак-ичмак, маош ва кийим-кечакларини муайян бир вактда етказардим" Бундан шуни англаш мумкинки, бу мадраса курилган вактда амир Олимхон вакф мулки хакида гапирмаяпти. Анъанага мувофик вакф мулкидан эмас, балки давлат таъминотидан фойдаланганлиги хакида гап бормокда. Демак, ХХ аср бошида мадраса таъминотига муносабат узгара бошлаган.

1900-1920 йилларда Бухоро шахрининг нуфузли кишилари хам бир канча мадрасалар курдирганлар ва уларнинг фаолиятини таъминлаш учун вакф мулкини васият килиб колдирганлар. Масалан, Обиравон махалласи ва Масжиди Баланд махалласида номаълум бой томонидан саккиз хужрадан иборат мадрасалар, Кемухтгарон махалласида чоржуйли бой, Авлиёйи гариб махалласида Домла Рузи, Тупахон махалласида Бакобой, Хужа Рофе махалласида йирик бой Жура чанглок (32 хужралик), Замуча махалласида тошкентлик Мулло Султон (2 хужралик), Дилкушойи дарун махалласида номаълум кексайган аёл, Мир Тахури девон махалласида Хужа Курбон исмли гурков, Кокида махалласида Абдужафар бой, Косагарон махалласида шахрисабзлик Йулдошбой ва бозор оксоколи Иброхим оксокол хаммаси булиб 12 та мадрасани курдирганлар.

XIX асрнинг охири ва XX аср бошларида Бухоро мадрасаларининг сони хакида турли манбаларда ва асарларда турлича маълумот кайд этилади. Н.Хаников мадрасалар сонини 180-200 та, талабалар сонини эса 15-16 минг нафар деб курсатган.

XIX аср охири ва XX асрнинг бошларида Бухоро амирлигидаги мадрасалар сонини уша даврда яшаган Абдурауф Фитрат ва Садриддин Айний 200 та, Садр Зиё 204 та, Мухаммад Али Балжувоний эса 400 та деб курсатади. Хуллас, турли маълумотлар умулаштирилганда Бухоро амирлигида 200 дан 400 тагача мадраса мавжуд булган. Бухоро амирлигига кушни, илгари мамлакат таркибида булган Самарканд вилоятида 217 та мадраса булганлиги назарда тутилса, амирликда 400 тага якин мадраса мавжудлиги хакикатга анча якинлиги маълум булади[5]. Туркистон генерал-губернаторлиги хисоботи билан боглик архив хужжатлардан бирида 1914 йилда Бухоро амирлигида 350 та мадраса фаолият курсатаётгани кайд этилган[16].

Шунингдек, О.А.Сухареванинг фикрича, биргина Бухоро шахрининг узида 133 мадраса булган. Яна бир тадкикотчи Л.И.Ремпель XX аср бошларида Оренбургда чикадиган "Шуро" журналининг маълумотларига асосланган холда Бухорода олий даражадаги мадрасалар - 34 та, урталари - 35 та, куйилари эса -

100 тадан ортик булганлигини курсатиб утади. Демак, факкат Бухоро шахрининг узида 170 тадан ортик мадраса булган.

Мадраса талабалари асосан икки гурухга булинган: дарсга мунтазам катнашадиган, мадраса хужрасида яшаб укийдиган талабалар ва дарсларга эркин катнашадиган талабалар. Мадрасаларнинг сони хусусида булгани каби, уларда тахсил олувчи талабаларнинг сони хакида хам турли маълумотлар мавжуд. Манбаларда ва адабиётларда Бухоро мадрасаларида XIX асрнинг 40-йилларида 910 минг нафар, XIX асрнинг охирида 10 минг нафар, ХХ асрнинг бошида эса 20 минг нафар талаба тахсил олганлиги кайд этилади.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, Бухоро мадрасалари таълим тизимининг энг юкори боскичи булиб, илм маскани сифатида нафакат Туркистон минтакасида, балки барча мусулмон мамлакатларида маданият учоклари вазифасини утаб, маърифат маркази булганлигидан далолат беради. Бухоро мадрасалари ислом оламидаги энг машхур ва нуфузли олий укув юрти булиб, уларда таълим олган уламоларнинг диний масалалардаги фикрлари Миср ва Х,ижозда укиганларнинг фикрларидан кура муътабаррок хисобланган. XIX аср охири ва ХХ асрнинг бошларида хам Бухоро мадрасаларининг ислом дунёсидаги мавкеи ва нуфузи маълум даражада сакланиб, жамият таракккиёти даражасидан келиб чикиб, уша вактда давлатнинг хукмрон сиёсати ва ислом таълимотига хизмат килган.

REFERENCES

1. УзР МДА, 1-фонд, 12-руйхат, 1-иш, 90-варак.

2. УзР МДА, 3-фонд, 1-руйхат, 361-иш, 21-варак.

3. УзР МДА, 47-фонд, 1-руйхат, 955-иш, 257-варак.

4. УзР МДА, 126-фонд, 1-руйхат, 1990-иш, 4-5-6-варак.

5. УзР МДА, 323-фонд, 1-руйхат, 1-иш, 1-варак.

6. УзР МДА, 461-фонд, 1-руйхат, 1720-иш, 76-варак.

7. УзР МДА, 1010-фонд, 1-руйхат, 66-иш, 34-варак.

8. Бухоро Давлат меъморий-бадиий музей-курикхонаси кулёзма фонди. N11006/11 инвентар.

9. Айний С. Эсдаликлар // Асарлар, 5-жилд. - Тошкент: Бадиий адабиёт, 1965. -Б. 167.

10.Анке Фон Кюгелген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков. (ХУШ-Х1Хв.в). - Алматы. Изд.:Дайк-Пресс, 2004. -С. 403.

11. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865-1924). - М.: Наука, 1960. - С. 14.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

12. Мухаммад Али Балжувоний. Тарихи Нофеий // Тожик тилидан таржима, суз боши ва изохлар муаллифлари Шодмон Вохидов, Зоир Чориев. - Тошкент: Академия, 2001. - Б. 86-102.

13. Мусо Саиджон. Бухоро шахри ва эски бинолари // Маориф ва укитувчи. 1927.

14. Остроумов Н П. Исламоведение. Введение в курс исламоведения. - Ташкент. 1914. - С.167.

15. Саййид Мансур Олимий. Бухоро-Туркистон бешиги. Форс тилидан Д.Тураев таржимаси. - Бухоро, 2004. - Б. 14.

16. Фитрат А. Амир Олимхоннинг хукмронлик даври. - Тошкент: Минхож, 1992. - Б.23.

17. Маев Н. Туземная школа // Туркестанские ведомости, 1884. - 30 октября.

18. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

19. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Dergisi 1.1: 105-116.

20. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589591.

21. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВОДДАСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОДА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОДДАЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938.

22. Boltayev, Bobir Baxtiyorovich. "BUXOROLIK MINIATURACHI-RASSOM SADRIDDIN POCHCHAYEV IJODIGA BIR NAZAR." Scientific progress 1.6 (2021): 998-1004.

23. Rajabov, Oybek Iskandarovich. "BUXORODAGI AYRIM MUQADDAS QADAMJO-QAL 'ALAR XUSUSIDA." Scientific progress 1.6 (2021): 1162-1168.

24. Умаров, Б. Б. "НА КИСЛЯКОВ ТАД^ЩОТЛАРИДА ЖАНУБИЙ ТОЖИКИСТОН ЭТНИК ТАРИХИ." Scientific progress 1.6 (2021): 1005-1009.

25. Тураева, Г. Б., Утаева, Ф. Х., & Жумаева, Н. А. (2021). ОА СУХАРЕВА ТАдаЩОТЛАРИДА БУХОРО ТАРИХИ ВА ЭТНОГРАФИЯСИНИНГ УРГАНИЛИШИ. Scientific progress, 7(6), 1010-1018.

26. Болтаев А.Х. Бухарские коллекционеры // Россия - Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития. Сборник материалов международной научной конференции. -Челябинск: ЧГИК. 2019. - С. 142-144.

27. Болтаев А.Х. Исследование С.Н. Юренева в мечети Калян // Вестник археологии, антропологии и этнографии. - Тюмень, 2019. №1 (44) - С. 45-53.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.