Научная статья на тему 'БУХОРО АМИРЛИГИДА АМИР ШОҲМУРОД ИСЛОҲОТЛАРИ'

БУХОРО АМИРЛИГИДА АМИР ШОҲМУРОД ИСЛОҲОТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

639
71
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Бухоро амирли / манғитлар сулоласи / “Амири маъсум” / суд – ҳуқуқий ислоҳотлар / Бош қози ва қирқ аълам суди / Амир Шоҳмуроднинг “Фатвойи Аҳли Бухоро” номли асари / Amir of Bukhara / Mangit dynasty / “Amir Masum” / judicial and legal reforms / Chief Judge and Court of Forty Worlds / Amir Shohmurod's work “Fatwa of the People of Bukhara”

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Солежон Аҳматжонович Тошев

Ушбу мақолада Бухоро амирлигидаги (1753-1920й) давлат бошқаруви, суд ва судлов масалалари, ташқи сиёсий дипломатия ва амирликнинг алоқалари, Бухоро амирлари томонидан амалга оширилган турли соҳадаги ҳуқуқий ислоҳотларнинг бугунги кундаги давлатчилик масалаларини янада чуқур ўрганишдаги тарихий аҳамияти ва ижтимоий-сиёсий тузумнинг асосий хусусиятлари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REFORMS OF AMIR SHAHMUROD IN THE EMIRATE OF BUKHARA

This article describes the historical significance of public administration in the Emirate of Bukhara (1753-1920), the judiciary and judicial issues, foreign policy diplomacy and the relationship of the emirate, the legal reforms carried out by the Emir of Bukhara in various fields of modern statehood and the main features of the sociopolitical system.

Текст научной работы на тему «БУХОРО АМИРЛИГИДА АМИР ШОҲМУРОД ИСЛОҲОТЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 БУХОРО АМИРЛИГИДА АМИР ШОХМУРОД ИСЛОХОТЛАРИ

Солежон А^матжонович Тошев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Бухоро амирлигидаги (1753-1920й) давлат бошкаруви, суд ва судлов масалалари, ташки сиёсий дипломатия ва амирликнинг алокалари, Бухоро амирлари томонидан амалга оширилган турли сохадаги хукукий ислохотларнинг бугунги кундаги давлатчилик масалаларини янада чукур урганишдаги тарихий ахамияти ва ижтимоий-сиёсий тузумнинг асосий хусусиятлари ёритилган.

Калит сузлар: Бухоро амирли, маетитлар сулоласи, "Амири маъсум", суд - хукукий ислохотлар, Бош кози ва кирк аълам суди, Амир Шохмуроднинг "Фатвойи Ахли Бухоро" номли асари

REFORMS OF AMIR SHAHMUROD IN THE EMIRATE OF BUKHARA

Solejon Ahmatjonovich Toshev

Teacher of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

This article describes the historical significance of public administration in the Emirate of Bukhara (1753-1920), the judiciary and judicial issues, foreign policy diplomacy and the relationship of the emirate, the legal reforms carried out by the Emir of Bukhara in various fields of modern statehood and the main features of the sociopolitical system.

Keywords: Amir of Bukhara, Mangit dynasty, "Amir Masum", judicial and legal reforms, Chief Judge and Court of Forty Worlds, Amir Shohmurod's work "Fatwa of the People of Bukhara".

КИРИШ

Давлатчилик тарихига назар ташлайдиган булсак, собик шуро даврида хам миллий давлатчилигимизни, адолатли хукмдорларни хамда улар томонидан амалга оширилган куплаб эзгу ишларни уша даврда хам урганиш мумкин эди.

Аммо бундай масалалар иккинчи даражали деб хисобланар ва уз урнида эътибордан четда колиб кетаверар эди. Зеро, олим Ахмад Дониш Амир Шохмуродни халифа Умар билан бир каторга куйиб "амирлик гиламини камбаFаллик кийими билан безади, жахон боFидан душманлик ва ёмонлик томирини сугуриб ташлади ва адолат нихолларини утказди" [7], деб уша даврда хам юксак бахолаган эди.

Миллий давлатчилигимиз асосларини, унда амалга оширилган ислохотларни, давлат бошкарув идораларининг марказлашув жараёнларини янада тарихий фактлар хамда манбалар асосида урганиш, уни илмий нуктаи назардан кенг жамоатчиликка етказиш янги тарихий шароитда келажагини кураётган, миллий давлатчиликни тиклаётган давлат учун FOятда мухим жараёндир. Уз урнида ушбу жараён келажакда узининг тарихий илдизига таяниб хаёт кечирса ажаб эмас.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Бухоро давлатчилиги тарихи жуда кадимий тарих хисобланади. Бу хакда куплаб китоблар ёзиб колдирилган. Улардан Мухаммад Наршахий, В.В.Бартольд, Б.Ахмедов, И.Б.Зокиров, Ш.З.Уразаев, О.Эшанов, И.Хдйдаров, Ж.Баракаев, Азамат Зиё, З.Мукимов, А.Мухамеджанов, К,.Ражабов, Б.Солиев, У.Рашидов, Р.Х,оликова, Т.Н.Неъматов, Х.Вамбери, Н.Норкулов, А.Сагдуллаев, Х.С.Саматов, И.Низомиддинов, О.Д.Чехович, У.Хдмроев, А.В.Вильданова, Х.Г^уломов, П.П.Иванов, Б.А.Казаков, F.Kурбонов, Ф.К,осимов, А.М.Мирзоев, А.А.Семенов, О.А.Сухарева, М.Умаров ва бошкалар уз илмий изланишларида Бухоро тарихининг турли кирраларини урганганлар. [1]

Туркий маетитлардан булган Бухоро амири Амир Шохмурод узининг давлат бошкаруви жараёнида турли сохада ислохотлар утказди. Масалан, ер, маъмурий, солик, суд ислохоти кабилар. Бу ислохотлар ичида, айникса, суд ислохоти диккатга сазовордир. Унга кура хар бир мусулмон, хатто кул хамкозига уз шикояти билан келишга ва Fайриконуний иш килаётган уз хужайинини жавобгарликка тортишга хаклидир. Амир Шохмурод Бухоро амирлиги давлатчилиги тарихида уз урнига алохида эга булган хукмдорлардан саналади. У туркий маетитлар сулоласи хукмдорлари ичида биринчи булиб суд - хукукий ислохотларини амалга оширди. Давлатчилик тарихида "Амири маъсум" ("Бегунох амир") номи билан колган Амир Шохмуроднинг хукмронлик йиллари (1785 - 1800) Бухорода марказий хокимиятнинг нисбатан мустахкамланиши даври булди.

МУХОКАМА

Амир Шохмурод томонидан утказилган суд - хукукий ислохотлари мамлакатда суд ишларидаги нохакликларга чек куйилишига, судларда ишларнинг эркин олиб борилишига хамда козилар томонидан одиллик, адолат ва инсонпарварлик рухида суд жараёнларини амалга оширишга имкон яратиб берди. Асосий суд идораси козилик махкамалари хисобланиб, козикалон бутун мамлакатнинг бош козиси (судьяси) эди. Фукаролик ва жиноий ишларнинг барчасини козилар куриб чиккан. Суд ишларини юритиш тартиби оддий куринишга эга эди. [2] Крзига OFзаки ва ёзма равишда ариза билан мурожаат этиш мумкин эди. Келтирилган мурожаат, ариза ёки шикоятномаларга асосланган холда козининг хузурига айбдор ёки айбдорлар ишни бошлаш учун келтирилар эди. К,озилар томонидан олиб бориладиган суд жараёнида айбдорни айблаш ёки унинг айбини исботлаш учун шариат конун - коидаларига риоя киладиган, ростгуй, халол кишиларнинг гувохлиги етарли асосга эга эди. Гувохлар эса камида икки кишидан иборат булмоFи лозим эди. Суд жараёнида козилар айбдорларнинг моддий ахволи, аввало айбнинг даражасига караб, сунгра айбдорнинг килмиш учун чин кунгилдан пушаймон булиши, зарарни ихтиёрий равишда коплаши, жабр курган шахсдан узр сураши каби холатларни инобатга олган холда жазо тайинлаган.

Амир Шохмурод томонидан утказилган суд - хукукий ислохотларнинг мухим жихати шундаки, бу даврга келиб козинингхукмидан норози булган тараф козикалонга ёки амирга шикоят килиш хукукига эга булди. К,озикалонга ёки амир номига ёзилган шикоятнома урганиб чикилиб, козининг хукмини асосли равишда козикалон бекор килиши хамда козикалон карорини факат амир бекор килиши мумкин эди. Амир Шохмурод томонидан утказилган суд - хукукий ислохотлари уша вактда нафакат Бухоро амирлигида, балки бошка хонликларда хам суд ва судловни ижобийлаштириш учун улкан кадам эди. Уз навбатида Амир Шохмурод суд идораларининг кайта тузилиши, ташкил топиши ва куйи суд идоралари козиларининг тайинланиши каби янгиликларни амалга оширган эди. Уша даврда суд идораларини ислох килиш максадида Амир Шохмуроднинг бевосита ташаббуси билан кирк аъламдан (конуншунослардан) иборат таркибда олий суд (козихона) палатаси тузилди. Ушбу палатанинг аъзолари, яъни конуншунослар шариат конун - коидалари асосида Амир Шохмурод томонидан тузилган коидалар туплами асосида куйи суд идоралари козиларининг хукмидан норози булиб ёзилган арз ва шикоятномаларни куриб чикар эдилар. Амир Шохмурод томонидан утказилган суд - хукукий ислохотларининг яна бир мухим янгилиги, бу олий суд палатасида кирк аълам (конуншунослар) иштирокида

курилаётган арз ёки шикоятномада даъвогарнинг шахсан узи иштирок этишининг талаб килиниши булди.

НАТИЖАЛАР

Шундай килиб, Амир Шохмурод даврида Бухоро амирлигида янги суд тизими: касаба (каттарок кишлок), туман, вилоят козилари, Бош кози ва кирк аълам суди вужудга келиб, энг олий кози амирнинг узи эди. Шариат хукуки асосида Шохмурод тузган коидалар туплами диккатга сазовордирки, уни излаб топиш ва илмий жамоатчиликка етказиш олимларимиз олдидаги вазифалардан бири булиб турибди. Чунки биз Узбекистонда хукм сурган сулолардан чиккан давлат бошликлари кули билан тузилган коидалар тупламларини жуда кам учратамиз. Шу уринда яна АмирШохмуроднинг суд ислохотлари, айникса, катта ахамиятга молик эканлигини айтиб утамиз. Марказий Осиё тарихини урганган деярли барча тарихчи олимлар Амир Шохмуроднинг давлат бошкаруви сохасидаги фаолиятига юкори бахо берадилар. Хдкикатдан хам Амир Шохмурод томонидан амалга оширилган барча ислохотлар, бугунги кунга келиб тарихий фактлар хамда манбаларга асосланган холда олиб борилаётган бир катор илмий изланишлар натижасида узининг исботини топмокда. Купгина холатларда Амир Шохмурод томонидан ислом хукуки ва нормаларини ислох этиш, тадбик этиш холатларини боскичма-боскич амалга оширилганлининг гувохи буламиз. Унинг барча амаллари, тарFибот ишлари туликлигича шариат нормаларига амал килинган холатда бажарилган. Масалан, барча харбий юришлар ички ва ташки душманлар сари амалга оширилгани билан ислом хукуки ва нормаларини тарFиб этиш хамда саклаб колиш учун курашилганлиги билан характерланади. Амир Шохмурод томонидан амалга оширилган бундай харбий-сиёсий ислохотлар Мухаммад Рахим ва Мухаммад Дониёлбийнинг давлат сохасидаги ислохотлари билан ажралиб туради. Ундан ташкари туркий узбеклардан булган манFит хукмдорлари ичида биринчи булиб Амир Шохмурод чингиз -муFул нормаларига, тартибларига каттик буйсунмаган, унинг учун курашган ва карши чиккан хукмдорлиги билан ажралиб туради.

Амир Шохмурод давлатдаги барча "тоза булмаган" нормаларни жамиятнинг барча жабхасидан олиб ташлашга эришди. Бу ерда Амир Шохмурод томонидан шариат хукуки нормаларига мутлако зид булган, унинг талабларига жавоб бермайдиган нормалар хакида суз юритилмокда. Тарихнавислар Мирий, Абдул Карим, Мирзо Содик Мунший хамдаМуйин, Мухаммад Ёкубларнинг маълумот беришича бундай одатларга асосан Бухородаги ёпик равишда утказиладиган жойларда вино, пиво махсулотларининг таркатилиши,

ашулабозлик, кайфу-сафо, масхарабозлик хамда табака чекилиши каби ношарий одатлар кирган. Ундан ташкари тарихнавислар Абдул Карим ва Мирийларнинг таъкидлашича, Бухорода "кофиробод" дея ном олган квартал булиб, ушбу кварталда хатто фохишабозлик каби иллатлар мавжуд эди. Бундай жиноятларни олдини олиш, бартараф этиш хамда тез орада "тоза булмаган" нормаларга карши курашиш максадида Амир Шохмурод шахсан Кушбеги Давлат Бий хамда Козикалон Низомиддин Хужаларга аник вазифаларни белгилаб беради ва ушбу холатлар учун уларни давлат бошлоти - амир хамда халк олдида хисобдор ва масъул килиб куяди.

Амир Шохмурод барча ташлаб куйилган вакф мулкларни ("диний фондларни") улардан тушадиган солик ва бошка мажбурий туловлар хисобидан барча эски мадраса, масжидлар, хонаколар, мактаблар, мозорларни кайта тиклади хамда янги мадраса ва масжидлар курилишида шахсан узи бош-кош булди. Мадраса мударрислари, муфтийлар, имомлар, козилар ва бошка диний мансабларга тайинлашда уларнинг шариат хукукий нормаларига амал килиш даражасини, уларнинг хукукий билимларини ва хукукий саводхонлигига караб лавозимга тайинлар эди. Уз сохасида куп йил ишлаган, шариат хукуки нормаларини уша давр талаби даражасида билмаган козилар, имомлар, муфтийлар хамда мадраса мударрислари Амир Шохмуроднинг фармони билан уз лавозимидан озод этилди. У шариат хукуки нормаларини чукур узлаштирган мадраса талабаларига соликлар хисобидан кушимча талабалик хаклари бериш билан мадраса талабаларини куллаб-кувватлар эди. У нафакат узининг ислом хукуки нормаларини кенг таълим жараёнида ислох эттирди, балки бутун Бухоро амирлигининг барча вилоятларида ислом хукуки нормаларини билишликни амалда талаб этди ва унинг учун улкан имтиёзлар ва совFаларни ваъда килди. Тарихнавис олим Хумулийнинг Амир Шохмурод "бутун шахарга ва Бухоро амирлигининг барча вилоятларига буюк олимларнинг ва хакикий ислом хукуки нормаларига асосланган одатларнинг (мухтасиб) барча ахолини масжид ва мадрасаларга йиFиб, уларга ислом хукуки нормаларини, мажбуриятларни тушунтиришни, уларнинг шаръий хукукий билимлари даражасини янада оширишни вилоят хокимларидан талаб килди".

Мухаммад Ёкубнинг маълумот беришича, Амир Шохмурод уша даврда "хукукий китоблар" ёзган. Мирийнинг тасдиклашича, "у ханафия мазхабига оид барча фатволарни жамлаб, "Фатвойи Ахли Бухоро" номли тупламни ёзди". Инглиз сайёхи ва элчи Жон Мальколмнинг бизгача етиб келган маълумотларига кура, Амир Шохмурод бир катор кимматли ва ноёб асарлар муаллифи булган. Унинг энг зур ва кимматли китоби "Айн ул-Х,икма"дир. Юкорида таъкидлаб

утканимиздек Амир Шохмуроднинг "Фатвойи Ахли Бухоро" номли асари бугунги кунда миллий давлатчиликни урганиш, уни илмий тахлил этиш, ислом хукукини тадбик этиш буйича нодир ва кимматли хукук манбаи саналади. Амир Шохмурод ундан ташкари Бухоро амирлигининг турли вилоятларига бориб, масжид ва мадрасаларда ислом хукуки нормалари, мажбуриятлари, турли масалалар юзасидан билим бериб келган.

ХУЛОСА

1827 йил 14 июль Амир Насрулло томонидан Крракул вилоятида Мирзо Абдурахимга тегишли булган 100 таноб ерга нисбатан солик ва чекловларнинг олиб ташланиши хакида фармон(ёрлик). Ушбу фармонда Крракул вилоятида Зиёрат канали атрофида жойлашган тахминан 100 таноб ернинг Мирзо Абдурахимга тегишли эканлиги, унинг томонидан ушбу ерлардан унумли ва максадли фойдаланилаётганлигини инобатга олган холда барча солик ва чекловларни олиб ташланиши, ушбу фармонга амал килинилишлиги, Мирзо Абдурахим томонидан фойдаланилаётган ерлар унумдор ерлар тоифасига киритилиши, ундан ташкари ушбу ерлардан янада самаралирок фойдаланиш максадида Мирзо Абдурахимга барча имкониятлар яратиб берилишлиги курсатиб утилган.18 Узбек давлатчилиги тарихини чукур урганар эканмиз, хусусан Бухоро амирлиги давлатчилиги тарихида юкорида амалга оширилган ислохотлар оркали уларни кенг жамоатчиликка етказиш ва албатта жахон давлатчилиги тарихида уз урнига эга эканлигини хеч шубхасиз тарFиб эта оламиз. Бухоро амирлигида амалга оширилган солик-хукукий ислохотларга тааллукли булган хукукий хужжатларни давлат руйхатидан (реестр) утказилганлигининг гувохи буламиз. Албатта, давлатчилик тарихининг узи, амалга оширилган ислохотларнинг хукукий асосга эга эканлигини, ушбу харакатларнинг расмий жихатдан тулик амалга оширилганлигини назарда тутади. Бундай харакатларни амалга ошириш учун хукукий хужжат саналган хабарномалар (аризалар) оркали барча бажарилган ишларнинг расмий хужжати соликка оид хукукий хужжатлар руйхатларида (реестр)да ёзиб колдириш оркали уз ифодасини топган.

Амир Шохмурод томонидан утказилган суд - хукукий ислохотлари мамлакатда суд ишларидаги нохакликларга чек куйилишига, судларда ишларнинг эркин олиб борилишига хамда козилар томонидан одиллик, адолат ва инсонпарварлик рухида суд жараёнларини амалга оширишга имкон яратиб берди. Асосий суд идораси козилик махкамалари хисобланиб, козикалон бутун мамлакатнинг бош козиси (судьяси) эди. Фукаролик ва жиноий ишларнинг

барчасини козилар куриб чиккан. Суд ишларини юритиш тартиби оддий куринишга эга эди.

REFERENCES

1. Шодиев Ж.М. Бухоро амирлигида давлатчилик масалалари: Олий укув юрти талабалари учун укув кулланма/ Т.: Тошкент Давлат юридик институти, 2005. -74 бет.

2. Тошев, Солежон Ахматжонович. (2020). ТУРКИЯДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ ТАРИХИНИНГ УРГАНИЛИШИ. Science and Education, 1(7), 625-631

3. Тошев, Солежон Ахматжонович.(2020). Узбекистон совет мустамлакачилик даври тарихининг Туркияда урганилиши. Утмишга назар.2(2-махсус сон). 347353

4. Abdurakhmanova, J. N. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(5), 212.

5. Жуммагул Номозовна Абдурахманова, Саодат Абдурашидовна Тоштемирова.(2020). Инновацион технологиялар ва ахборот маданиятини шакллантириш педагогиканинг долзарб масалаларидан бири. Science and Education.1(7). 436-442

6. G'afforov, Y., Nafasov, A., & Nafasova, Z. (2020). From the History of the Beginning of the "Great Game". Journal of Critical Reviews, 7(11), 2798-2802.

7. Javlonbek Rayimnazarovich Begaliyev. (2020). XIVA XONLIGI TARIXSHUNOSLIGI. Science and Education. 1 (6), 153-160.

8. Nasirov Otabek., Usmanov Farhod, & Begaliyev Javlonbek. (2020). Order of Creation of Joint-Stock Companies in Turkestan in the Late XIX -Early XX Centuries and Participation of Foreign Capital in It. International Journal of Psychological Rehabilitation 24 (7), 8034-8042

9. Toshtemirova S. A. (2019). KLASTER YONDASHUVI ASOSIDA MINTAQAVIY TA'LIM TIZIMINI BOSHQARISH. NamDU ilmiy axborotnomasi. Volume 1 Issue 11. 361.

10. Тошев, С. (2020). Узбекистоннинг совет мустамлакачилиги даври тарихини урганишда турк тилидаги манбаларни урни. In Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарих тадкикотлари методлари ва методологиясининг долзарб масалалари (pp. 121-127)

11. Ш.Б. Жумаева Ж.Н. Абдурахманова.(2020). Жемчужина Узбекистана: история Свято-Георгиевского храма. УЧЕНЫЙ XXI ВЕКА. 5-3 (64)

12. Abdurakhmanova, J. N. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(5), 212.

13. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершшкке баулу идеясыныц кажетлп // «Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development» collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.

14. Н.С.Кенжаева (2019). Вклад российских ученых в изучение Памира и Припамирья в составе Таджикской комплексной экспедиции 1932 года // Гуманитарное измерение в истории российско-узбекистанских связей. С. 79-86.

15. Abdurakhmanova, S.B. Jumaeva, U.K. Ismailov (2020). The Importance of Shrines in The Spiritual Life and Mentality of Uzbek People // International Journal of Psychosocial Rehabilitation 24 (09) 2389- 2398.

16. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020). Structure and Mechanisms of Action of The Educational Cluster. International Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.

17. X,. Жураев.(2019). XX аср бошларида Бухорода хотин - кизлар хдракати (1920 - 1924). Баркарор ривожланишда узлуксиз таълим муаммоси ва ечимлари.1. 239

18. X. Жураев.(2019). Бухоро Халк Совет Республикасида миллий театр ва кино саъати (1920 - 1924йй). КарДУ хабарлари. 1.48

19. Ж.Н. Абдурахманова. (2018). Таълим тизимидаги катаFOнлик сиёсати ва унинг урганилиши (1925 - 1940 йиллар). УзМУ Тарих факультети "Марказий Осиё тарихи, археологияси ва этнологияси масалалари" мавзусидаги илмий маколалар туплами. 1(3). 4

20. Абдурахманова Номозовна Жуммагул. (2020). Туркистон иктисодий кенгашининг улка ижтимоий-иктисодий хдётига таъсири. Утмишга назар. 1(махсус сон).63-67.

21. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершiлiкке баулу идеясыныц кажетлп // "Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development" collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.