Научная статья на тему 'БУХОРО МАЪРИФАТПАРВАРЧИЛИГИНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ'

БУХОРО МАЪРИФАТПАРВАРЧИЛИГИНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

237
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жадид / маърифатпарварлик / толерантлик / фалсафа / Jadid / enlightenment / tolerance / philosophy

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Салохов Акмал Қамариддинович

Мақолада XIX асрнинг охири XX аср бошларида халқимизнинг ижтимоий-фалсафий қарашларида маърифатпарварлик ва унинг янги босқичи бўлган жадидчилик билан боғлиқ бўлган асосий ғоялари ёритиб берилган. Бухоро маърифатпарварларининг маънавий мероси фалсафий таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL AND PHILOSOPHICAL ANALYSIS OF BUKHARA ENLIGHTENMENT

The article highlights the main ideas of the late nineteenth and early twentieth centuries in the socio-philosophical views of our people related to the Enlightenment and its new stage, Jadidism. The spiritual heritage of the Bukhara enlighteners has been philosophically analyzed.

Текст научной работы на тему «БУХОРО МАЪРИФАТПАРВАРЧИЛИГИНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛИ»

БУХОРО МАЪРИФАТПАРВАРЧИЛИГИНИНГ ТАРИХИЙ-ФАЛСАФИЙ

ТАХЛИЛИ

Акмал ^амариддинович Салохов

Бухоро мухандислик-технология институти "Ижтимоий фанлар" катта кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада XIX асрнинг охири XX аср бошларида халкимизнинг ижтимоий-фалсафий карашларида маърифатпарварлик ва унинг янги боскичи булган жадидчилик билан боFлик булган асосий FOялари ёритиб берилган. Бухоро маърифатпарварларининг маънавий мероси фалсафий тахлил килинган.

Калит сузлар: Жадид, маърифатпарварлик, толерантлик, фалсафа

HISTORICAL AND PHILOSOPHICAL ANALYSIS OF BUKHARA

ENLIGHTENMENT

Akmal Kamariddinovich Salokhov

Department of "Social Sciences", Bukhara Engineering Technological Institute

ABSTRACT

The article highlights the main ideas of the late nineteenth and early twentieth centuries in the socio-philosophical views of our people related to the Enlightenment and its new stage, Jadidism. The spiritual heritage of the Bukhara enlighteners has been philosophically analyzed.

Keywords: Jadid, enlightenment, tolerance, philosophy

КИРИШ

XX аср бошларида халкимизнинг фалсафий карашлари, биринчи навбатда, маърифатпарварлик ва унинг янги боскичи булган жадидчилик билан боFлик булган давр фалсафий меросини урганиш хозирга глобаллашув шароитида долзарб муаммоларидан биридир. Жадидлар ёшлар таълими ва тарбияси борасида илгари сурган FOяларда толерантликка куп киррали ижтимоий -маънавий ходиса деб каралганлиги бундай ёндашувнинг узига хос жихатини ташкил этади.

Бухоро маърифатпарварлари билан боFлик булган меросини кенг урганиш ва тарFиб этиш шу куннинг долзарб масалаларидан бири булганлигини

таъкидлаб, республикамиздаги барча таълим мусассалар талабалари онгига 6aFprneHrarn FOяларини сингдириш хозирги давр ёшларини миллий FOя талаблари рухида тарбиялашга хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Республикамиз Президенти Ш.М.Мирзиёев томонидан олиб борилаётган маънавий сохадаги ислохотларнинг мохиятини хам толерантлик (баFрикенглик) тамойилини ривожлантиришда миллий маънавий анъаналаримизнинг ахамиятига алохида эътибор бериб, глобаллашув даврида давлатимиз ички ва ташки хаётида узаро хурмат ва узаро хамкорлик тамойилларига асосланганлигини курсатиб утди. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев томонидан БМТ минбаридан Бош Ассамблеянинг "Маърифат ва диний багрикенглик" деб номланган махсус резолюциясини кабул килиш таклифи илгари сурилди. "Ушбу резолюция баFрикенглик ва узаро хурматни карор топтириш, диний эркинликни таъминлаш, эътикод килувчиларнинг хукукини химоя килиш, уларнинг камситилишига йул куймасликка кумаклашишга каратилган" [1]

Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январда Олий Мажлисга Мурожаатномасида "Умуман, биз жадидчилик харакати, маърифатпарвар боболаримиз меросини чукур урганишимиз керак. Бу маънавий хазинани канча куп ургансак, бугунги кунда хам бизни ташвишга солаётган жуда куп саволларга туFри жавоб топамиз. Бу бебахо бойликни канча фаол тарFиб этсак, халкимиз, айникса, ёшларимиз бугунги тинч ва эркин хаётнинг кадрини англаб етади." [2] деган фикрлари катта ахамиятга эга эканлигини билишимиз мумкин.

НАТИЖАЛАР

Аблулвохид Бурхонов, Мукаммил Бурхонов, Садриддин Айний, Усмонхужа Пулатхужаев (Усмон Хужа), Отаулла Хужаев, Акмалжон Хдмдий (Абусаидов), Х,омидхужа Мехрий, Муса Саиджонов, Мирзо Сирож Х,аким Ёш бухороликларнинг дастлабки ташкилотчилари эди. Кейинчалик унинг фаолиятида Фитрат, Файзулла Хужаев ва Мухиддин Мансуров катта роль уйнашди.

Бухоро амирлигида жадид мактаблари, узига хос хусусиятлари хакида тухталадиган булсак, неча-неча асрлар давомида Бухоро мусулмон оламининг таълим-тарбия, маънавият ва маърифат, илм-фан учоFи булиб келгани тарихдан маълум.

Бухоро амирлиги худудида дастлабки «усули савтия» - усули жадид мактабларинииг очилиши Садриддин Айний ва Мирза Абдулвохид Мунзим номлари билан боFлик. Садриддин Айний маълумотларига кура, Бухорода татар муаллимлари очган усули жадид мактаблари мавжуд эди. Айний ва Мунзим ушбу татар мактабларидаги укитиш усулларини урганадилар ва уз мактабларига татбик киладилар. Мактабдорлар Мирза Абдулвохид Мунзим, Садриддин Айний, Ахмаджон Хдмдий Бухорода фаолият курсатаётган татар муаллими Холид Бурнашев мактабига борадилар, таълим коидаларидан тортиб, дарсхона тартибигача, укитиладиган илмлардан тортиб, китоб ва дарсликларигача танишадилар, маълумотлар оладилар.

Бухоронинг илFор кучларини бирлаштириш учун жамият керак эди. 1909 йилда Бухоро жадидлари: Ахмаджон Хдмдий, Абдулвохид Мунзим, Хдмидхужа Мехрий, Садриддин Айний, Хожа Рофеъ, Мукаммал Бурхон «Тарбияи атфол» («Болалар тарбияси») номли яширин жамият туздилар. Бу жамиятнинг саъй-харакати билан усули жадид мактаблари яна бирин-кетин очила бошлади. Жамият низомида сиёсий масалалар уз ифодасини топмаган булса-да, унда Бухоро амирлиги сиёсий тузумини ислох килиш, давлат маъмуриятига илFор ёшлардан киритиш ва шу йул билан давлат сиёсий тузумида илFор узгаришлар ясаш кузда тутилган эди. Жамиятнинг бирламчи масаласи Бухоро укув муассасаларини тубдан ислох килиш эди. Бухоро эски мактабларини ислох килиш иши амалда бошланган булса-да, олий укув юрти хисобланган мадрасалар ислохи бошланмаган, улар илмли, малакали мутахассислар тайёрлашдан йирок эди. Шунинг учун "Тарбияи атфол" жамияти иктидорли ёшларни Оренбург, Уфа, К,озон, БоFчасарой, Истанбул каби шахарларга укишга юборишни биринчи вазифа сифатида белгилади. Бунинг учун маблаF керак эди. Халк истикболи, маърифати учун жон куйдирувчи мулкдорлар хам, иктисодий ёрдам берувчи зиёлилар, давлат арбоблари хам топилди. Жамиятнипг катта саъй-харакати натижасида унинг дастлабки йилиёк бир гурух ёшлар Истанбулга укишга юборилди. Садриддин Айний бу хакда куйидагиларни ёзади: «Икмоли тахсил учун Усмонхужа Пулатхужа уFли (1878 - 1968), унинг биродарлари Атохужа (1894 - 1938), Мазхар Махзум Бурхон Махзум уFли, Абдурауф Фитрат, Мукимбек Истамбулга сафар килдилар. Фитрат мазкур талабаларнинг энг истеъдодлиси ва энг фозили эди» [3].

Бухоро жадидларининг, «Тарбияи атфол» жамиятининг уз олдига куйган улуг максадларидан яна бири уз матбуот органига эга булиши эди. Туркистон жадидлари «Тараккий», «Хуршид», «Шухрат», «Тужжор», «Садойи Туркистон», «Садойи ФарFона» каби катор газеталар нашр килдилар. Улар Бухоро

мутафаккирларига хам кучли таъсир курсатган эди. Жамиятнинг саъй -харакати билан 1912 йил 11 мартдан тожик тилида «Бухоройи шариф», 1912 йил 14 июлдан узбек тилида «Турон» номли газета нашр килина бошланди. Бу икки газета нафакат Бухорода, балки бутун Туркистон улкасида хам катта эътибор козонди. Мактаб ва мадрасалар ислохоти, «усули савтия» мактабларини тарFиб -ташвик килувчи унлаб маколалар эълон килинди. 1912 йил сентябрдан «Турон» газетаси мухарририяти Истанбул дорулфунунини битириб келган Гиёс махзум Хусайний кулига утди. Газета энди хафтада 3 марта мунтазам чикиб турди. Бу икки газета маърифат ахлига кучли таъсир курсатди, илм-маърифат йулини машъал каби ёритди. Бухоронинг хамма гузарларида янги мактаблар кайта очила бошлади, бунга асосий сабаб шу икки газета булди. Уларнинг муштарийлари кун сайин бутун Туркистон улкасида хам купайиб борган. Бу хол мустамлакачи маъмурларга маъкул эмас эди, газеталарни ёпиш учун эса сабаб топа олмас эди. Бундай вазиятларда улар махаллий хукумат номидан иш курар эдилар. 1913 йил 2 январда Бухородаги рус элчихонасидан учинчи даражали амалдор Петров имзоси билан шундай фармойиш келди: «Бухоро амири жаноби олийнинг хохишлари билан ушбу кундан эътиборан «Бухоройи шариф» ва «Турон» газеталари нашри тухтатилди.[4] Аммо шунга карамасдан, жадид мутафаккирлари илм-маърифат йулида канчалик саъй-харакат килмасинлар, уларнинг фаолияти Бухоро шароитида шунчалик каттик каршиликларга учради, хатто улар азиз хаётларини хавф остига куйиб ислохот ишларини амалга оширдилар. Жадидчилик харакатининг ашаддий душманларидан булмиш Бурхониддин Бухоро козикалони мансабини эгаллагач, дастлабки харакати «усули жадид» мактабларини ёпиш булди. «Усули жадид» мактабларининг биринчи бор 1909 йилда ёпилишида ва бу мактабларнинг бунёдкорлари Садриддин Айний ва Мирзо Абдулвохид Мунзимнинг Бухородан кувFин килинишида хам шу Бурхониддин бош-кош булган эди.

МУХОКАМА

1914 йил 4 июлда Бурхониддин козикалон жадид мактабларини бадном килувчи ва бу мактабларни тезда ёпишга каратилган куйидаги мазмунда Амир Олимхонга ариза ёзади: «Амир мархум (амир Абдулахад кузда тутилмокда) даврларида уламонинг фатволари билан усули жадид мактабининг харом ва бидъатлиги собит булиб, жаноби олийнинг амрлари билан ёпилган эди. Бир неча вактдан бери яна муфсид жадидлар бош кутариб, шахарнинг хар тарафида мактаблар очиб, халкнинг болаларини бузиб, фитна ва фасод кУзFатиб юрибдурлар. Агар жаноби олийнинг амрлари билан ушбу мактаблар тезлик

билан боFланмаса, муллабаччалар бу бидъатни бархам бермок учун узлари кУзFалишлари аникдир. У холда мамлакатда фитна ва фасодлар купайиб, давлати олийга зарар етиши эхтимолдир».[5]

1917 йил Февраль инкилобидан кейин Бухоро амирлиги уз хукмронлигини саклаб колиш учун бирмунча ислохотга розилик билдиргандек харакат килди. Шу муносабат билан 1917 йил 7 апрель куни «Арки олий»да амирнинг олий фармони эълон килинди. Фармони олийга баFишланган катта йотинда Самарканддан бухороликларни муборакбод килиб, Туркистон жадидчилик харакатининг карвонбошиси Махмудхужа Бехбудий маъруза килди. Эртаси куни Бухоро жадидчилик харакати намояндалари ислохотчилар камокка олиндилар. С.Айний ва Мулла Назрулло Лутфий 75 таёк жазосига хукм килиндилар. Мулла Назрулло Лутфий ушбу жазо туфайли халок булди. Бу машъум вокеа муносабати билан хамдардлик изхор килган ёру биродарларга С.Айний «Вакт» газетаси оркали миннатдорчилик билдирган эди: «Бухоронинг маълум ходисалари вактида Бухоро хукумати тарафидин 75 таёк билан урилиб, улим холинда Когон хастахонасига келтирилуб урунлаштирилишум муносабати ила хар тарафдин таниш-билиш, дуст-ошноларим мактуб ила иёдат килдилар. Бу мухтарам зодларнинг каЙFусина хусусий жавоб ёзишга иктидорим эришмаганлиги учун самимий ташаккурларимни арз килурFа мазкур газетангизнинг воситаси булувин утинаман. Эхтиром ила мударрис С.Айний. Янги Бухоро, хастахона». [6]

Жадидчилик харакати Бухорода шиддат билан ривожланди, хатто унинг сиёсий боскичга кутарилиши Туркистон жадидларига нисбатан олдинрок кечди. Бу жараёнда айникса, Абдурауф Фитрат, Файзулла Хужаев ва бошка маърифатпарварлар катта фаолият курсатдилар. Уларнинг бу харакатлари уша давр ёшлари баFрикенглик FOяларини ривожланишига катта ёрдам берди.

Жадид мактабларининг Хоразм хонлиги билан Бухоро амирлигида шаклланиш ва ривожланиш жараёни бир-биридан тубдан фарк килади. Бухоро амирлигида усули жадид мактабларининг кенг куламда таркалишига юкори табака - амир, кушбеги, козикалон ва мутаассиб уламолар кескин каршилик курсатган булсалар, Хива хонлигида, аксинча, бу масалада хон бошчилигидаги юкори табака фармонбардор булди, пастки табака, хатто махаллий муаллимлар анча сустлик килди. Шунинг натижаси уларок жадидчилик, жадид мактаблари кенг кулоч ёза олмади. Жадид мактабдорлари, усули жадид педагоглари, муаллимлари халк орасидан етишиб чикмади, хонлик, асосан, К,озон татарларидан, Туркиядан, БоFчасаройдан дарсликлар, турли укув китоблари олиш, муаллимлар жалб килиш масаласи билан машFул булди. Бу йул билангина

хонлик маорифини тубдан ислох килиш мумкин эмас эди. Хива хонлигидаги мавжуд ахволга «Таржимон» газетаси хам таассуф билдирди: «БоFчасаройдан олинган дарс китоблари, Крзондан чакирилан муаллимлар Хивая ярашмаюр, келишмаюр эса хивалидан муаллимлар етишдирмали ва Хивада табъ улинажок алифболари вужудга келтирмали. Бунда хеч бир кимса зарар курмаз. Тошканд буйла бир чора булди».[7]

Жадидчилик харакатининг илк боскичларида ташкаридан усули жадид муаллимлари жалб килиш, четда нашр килинган дарслик ва кулланмалардан фойдаланиш холлари булди. Аммо бу хол узок давом этмади. Чунки жадид мутафаккирлари бу йул билан усули жадид мактабларини - миллат маорифини ривожлантириб булмаслигини яхши билар эдилар. Шунинг учун хам Мунавваркори Абдурашидхон уFли ва Махмудхужа Бехбудий каби педагоглар бошчилигида усули жадид мактаблари учун замонавий муаллимлар тайёрлаш, давр талабларига жавоб бера оладиган дарслик ва укув кулланмалари яратиш хамда нашр этиш каби комплекс педагогик ишларни олиб бордилар.

ХУЛОСА

Миллий тараккийпарварлар FOясининг мухим таркибий кисмларидан яна бири тарихий онгни ривожлантириш, тарихдан сабок чикариш булган. Абдурауф Фитрат 1917 йилда бу хакда шундай ёзган эди: «Тарих миллатларнинг утмишини, тараккиётини хамда таназзулининг сабабларини УрганатурFOн илмдир». [8]

Шундай килиб, Узбекистон халкларининг ижтимоий фалсафий фикрлар тарихида (XIX аср охири XX аср бошлари) ёшларда баFрикенглик муаммоларининг узига хос тарзда ёритилиши амалий ахамиятга молик мерос булиб ундан мамлакатимизда фукаролик жамиятини куриш жараёни хамда ривожлантирилиши учун ушбу мерос энг мухим маънавий ^оявий манбалардан бири сифатида фойдаланиш мумкин.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутки// "Халк сузи", 2017 йил 20 сентябрь.

2. Узбекистон Республикаси Президенти матбуот хизмати давлат рахбарининг 2019 йил учун мулжалланган энг мухим устувор вазифалар хакидаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. "Халк сузи", 2020 йил 25 январ.

3. Айний Садриддин. Бухоро инкилоби тарихи учун материаллар. Асарлар. 8 томлик, 1-том. - Т.: 1963. - Б.233.

4. fflapunoB P., MyxuggHHOBa O. Y36eKHCTOH xan^apn cnecHH-xyKyKHH Tat^HMoraapu Tapnxn. - T.: "T,3,roH", 2004. - E. 75.

5. ähhhh CagpnggHH. Eyxopo hhkh^oöh Tapnxn ynyH MaTepnan.rap. Äcap^ap. 8 tom^hk, 1-tom. - T.: 1963. - 252-253 öeraap.

6. "Ba^T" ra3eTacH,1917 hh^ 10 Man

7. "Tap^HMOH" 1913 hh^. 278-coh

8. Äögypay^ OmpaT. TaaraHraH acap^ap. V ^H^g. - T.: "MatHaBHAT", 2010. - E. 36.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.