Научная статья на тему 'Жадидларнинг миллий маънавият ривожига қўшган ҳиссалари'

Жадидларнинг миллий маънавият ривожига қўшган ҳиссалари Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
3511
417
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жадид / маърифатпарварлик / ахлоқ / достонлар / театр драмаси / jadid / enlightenment / morality / poems / theater drama

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Э. Назарова

Мазкур мақолада жадидларнинг миллий маънавиятга ва адабиётга қўшган ҳиссаси, илгари сурган ғоялари, улар яратган таълим-тарбия мезонлари хусусида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Contribution of Jadids to the development of national spirituality

This article discusses the Jadids contribution to national spirituality and literature, their ideas, and the criteria for their education.

Текст научной работы на тему «Жадидларнинг миллий маънавият ривожига қўшган ҳиссалари»

Жадидларнинг миллий маънавият ривожига кушган

хиссалари

Э.Назарова, Узбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация - Мазкур маколада жадидларнинг миллий маънавиятга ва адабиётга кушган х,иссаси, илгари сурган гоялари, улар яратган таълим-тарбия мезонлари хусусида суз юритилган.

Калит сузлар - жадид, маърифатпарварлик, ахлок, достонлар, театр драмаси.

Contribution of Jadids to the development of national spirituality

E.Nazarova, Uzbekistan state institute of art and culture

Abstract - This article discusses the Jadids contribution to national spirituality and literature, their ideas, and the criteria for their education.

Keywords - jadid, enlightenment, morality, poems, theater drama.

Жадидчилик (араб. жадид - янги) [1] туркий мамлакатлар - Туркистон, Кавказ, ^рим, Татаристон тарихига XIX аср охири ХХ аср бошларида мухим ижтимоий-сиёсий, маърифий харакат сифатида кирган. Махсус адабиётларнинг тахлили оркали дастлаб ^римда (XIX-асрнинг 80-йиллари) вужудга келганлигини, шу даврниннг 90-йилларида эса Урта Осиё мамлакатларига таркалган.

Жадидчилик харакатининг асосий гояси аввалига маданият сохасидаги харакат тарзи-да намоён булиб, ижтимоий хаётнинг тарак-киёти учун курашиш, туркий тилларни ривожлантириш, шу тилларнинг адабиётни шакллантириш ва бойитиш, дунёвий илм-ларни чукуррок узлаштириш, фан ютуклари-дан фойдаланиш хамда аёллар ва эркаклар тенглиги муаммолари учун курашишга даъват килганлар.

Махмудхужа Бехбудий, Мунавваркори, Абдулла Авлоний, Исхокхон Ибрат, Абду-рауф Фитрат, Абдулла ^одирий, Абдул-хамид Чулпон, Усмон Носир сингари маъри-фатпарвар боболаримизни уз даври учун прогрессив гояларни шижоат билан кута-ришлари оркали курсатган фидоийликлари-ни эътироф этган Узбекистоннинг биринчи Президенти Ислом Каримов узининг катор чикишлари оркали сузлаган нутклари ва асарларида миллатни дунёдаги ривожланган халклар даражасида куриш орзуси билан

яшаб ижод этган маърифатпарвар боболари-миз фаолиятига ижобий бахо бериб келган.

Улар учун уз даврида янги авлод таълим ва тарбияси муаммолари факат орзу булган-лиги, жамият тараккиётида узгаришлар килиш эса осон кечмаслигини, улуг максад-ларга эришиш миллат маданияти, маъри-фати, илм-фаннинг ривожи билан боглик-лигини хар томонлама теран англаганлар. Узларининг шахсий манфаатлари, хузур-халоватидан кечиб, эл-улус манфаати, юртимиз тараккиётини максад килиб амалга оширган таълим-тарбиявий эзгу ишлари авлодлар хотирасида учмас из колдирган-ликларига хозирги кунда гувохмиз.

Тарихий манбаларнинг гувохлик бериши-ча, жадидчилик харакати аъзоларида чеки-ниш - оркага йул йукотилган. Улар фаолият-ларини оддий маърифатчилик ва тор доира-даги маданийлаштириш ишлардан бошлади-лар ва окибатда бу хдракат кучли сиёсий кучга айланиб, уз олдига жамият ва уни бошкаришни кайта куришдек вазифаларни куйдилар.

Жадидлар миллий давлатчилик тузми тарафдори булиб уни куришга уриндилар, ягона мустакил Туркистон учун курашдилар ва бу билан миллий мустакиллик гоясига асос солдилар. Шаркни уйгонишга ва харакатланишга, озодлик, миллий гурурни тиклаш, буюк аждодлари, бой маданияти ва

"Опе^а! А|1 and СиКиге" Scientific-Methodical Joumal - (2) I/2020 ISSN 2181-063X

мустамлака тузумининг тазйики остида унутилган барча кадриятларни тиклашга ундадилар.

Жадидлар таълимоти - уз замонасининг прогрессив таълимоти булиб, у нафакат тараккийпарвар шахслар, балки илгор фикр-ловчи ёшларни хамда барча тараккийпарвар зиёлиларни уз кетидан эргаштира олди. Жадидларнинг Туркистон мустакиллиги учун курашида асосан куйидаги йуналишлар устувор эди: янги усул мактаблари тармоги-ни кенгайтириш; кобилиятли ёшларни хорижга укишга юбориш; турли маърифий жамиятлар ва театр труппалари тузиш; газета ва журналлар чоп килиш; халкнинг ижтимоий-сиёсий онгини юксалтириш билан Туркистонда миллий демократик давлат куришни назарда тутганлар.

Шаркона таълимни тарбиядан, тарбияни эса таълимдан ажратиб булмайди. Маъна-виятни шакллантиришдаги мухим омил эса мамлакат ёшларининг таълим-тарбия тизими булиб, унинг долзарблигини жадидларнинг етук намоёндаларидан бири Абдулла Авлонийнинг "Туркий Гулистон ёхуд ахлок" асаридаги куйидаги сатрлар хам исботлайди: "Алхосил, тарбия бизлар учун ё хаёт - ё мамот, ё нажот - ё халокат, ё саодат - ё фалокат масаласидур", [2] "Илм инсонлар-нинг мадори хаёти, рахбари, нажотидур" [2] деган фикрлари хозир хам уз ахамиятини йукотгани йук.

Шунга кура, миллатимиз учун ёш авлод тарбияси жараёни, жумладан, маънавий тарбия нечоглик мухим, долзарб ва у давлат сиёсати даражасига кутарилди. Давр талаб-ларига жавоб бермай колган таълим-тарбия тизими тубдан ислох килинишининг зару-рият эканлиги мамлакатимизнинг мустакил-лигини дастлабки кунлариданок йулга куйилганлиги фикримиз исботидир.

Жадидлар харакати намояндалари, жумла-дан Абдулла Авлонийнинг фикрича, хар бир киши билим олмоги, маърифатни калбига жо килмоги, гузал ахлок, маънавий фазилатлар билан безанмоги лозимки, булар охир -окибат миллий узликни танишга, комил инсон сифатларига эришувга олиб келади ва шундай шахслар камол топган жамиятда

Ватан равнак топади, халк саодатга эришади.

Ислом Каримов "Юксак маънавият -енгилмас куч" асарида буюк маърифатпарвар Махмудхужа Бехбудийнинг "Дунёда турмок учун дунёвий фан ва илм лозимдир, замона илми ва фанидан бебахо миллат бошкаларга поймол булур", [3] деган сузларини келтириб шундай хулосаларни келтирадилар: "Чиндан хам агарки хозирги вактда дунёвий илм-фан ва технологияларни чукур узлаштирмасак, факат тарихимиз, олис аждодларимизнинг кашфиётлари билан мактаниб, уларга махлиё булиб яшайдиган булсак, ана шу ноёб меросни асраб авайлаб, янада бойитиб, унга уз хиссамизни кушмасак, замон билан хам кадам булиб юрмасак, бунинг жахон майдонида муносиб урин эгаллашимиз кийин булади" деб ёзганлиги бежиз эмас.

Маърифатпарвар жадид боболаримиз миллатнинг миллатлиги унинг она тили ва шу тилда яратилган адабиёти эканига алохида ургу берганликлари учун хам утган аср бошида адабиёт хам шаклан, хам мазмунан янгиланди. Абдулла ^одирий чинакам замонавий роман жанрига, Махмудхужа Бехбудий эса театр драмасига асос солди. Анъанавий аруз урнини замона-вий мавзуларга мос бармок вазни эгаллади. Мумтоз адабиётда етакчи урин тутган ишк мавзуси уз урнини маърифат, миллий уйгониш мавзусига бушатиб берди. Абдулхамид Чулпоннинг машхур "Адабиёт яшаса - миллат яшар" деган шиори миллат калбида акс садо берди.

Абдулла ^одирий "Уткан кунлар" романи оркали халкнинг миллий онгини уйготмокчи булди, "Тарихимизнинг энг кир, кора кунлари" [4] - юртни мустамлака балосига гирифтор этган кейинги "хон замонлари" -XIX аср уртасидаги мудхиш тарихий жараёнлар хакида суз очиб, бу аянчли хакикатдан халкка сабок бермокчи булди.

Абдулхамид Сулаймон угли Чулпон 1914 йил Тошкентда Мунавваркори Абдурашид-хонов ва Убайдулла Хужаев билан танишиб уз карашларини узгартиради ва миллий уйгониш харакати намоёндаси сифатида кузга ташланади. У Туркистон мухторияти хукуматининг барпо этилишида фаол ишти-

рок этди. Мухторият тугатилгач "Илмий кенгаш", "Чигатой гурунги", "Нашр маориф" ташкилотлари ва "Турон" театрида адабий, илмий-маърифий ишлар билан шугилланган. Александр Пушкиннинг "Богчасарой фонта-ни" ва Михаил Лермонтовнинг "Демон" достонларини мохирлик билан узбек тилига таржима килган, хаётдаги мухим вокеаларни лирик кахрамонларининг хиссиёт ва кечин-малари оркали ифода этиб ижод килган. Усмон Носир хам миллат маърифатини, маънавиятини ривожлантириш учун катта хисса кушганлигига гувохмиз.

Шахс маънавиятини фалсафий талкинини чукурлаштириш учун миллат тарихи, урф-одат ва анъаналари, хаётий кадриятлар билан узвий богли; булган маънавий мерос, мада-ний бойликлар, кухна тарихий ёдгорликлар асосий мезон булиб хизмат килар экан чоризм мустамлакаси даврида маърифат, манавият кейинчалик миллий мустакиллик гояларини илгари сурган жадидлар харакати ва уларнинг намояндалрининг фаолиятлари нинг ахамиятининг мухимлиги алохида эътирофга лойик, деб хулосага келдик.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] Узбек тилининг изохли лугати. Узбекистон миллий энциклопедияси, Давлат илмий нашриёти, 64 бет

[2] Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок. Ёшлар нашриёт уйи, Тошкент, 2018, 28 бет

[3] Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Маънавият нашриёти, Тошкент, 2008

[4] ^одирий А. Уткан кунлар. Шарк нашриёти, Тошкент, 2012

References

[1] Узбек тилининг изохли лугати. Узбекистон миллий энциклопедияси, Давлат илмий нашриёти, 64 бет

[2] Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок. Ёшлар нашриёт уйи, Тошкент, 2018, 28 бет

[3] Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Маънавият нашриёти, Тошкент, 2008

[4] ^одирий А. Уткан кунлар. Шарк нашриёти, Тошкент, 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.