Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ: МАДРАСАЛАР ФАОЛИЯТИ (XIX XX АСР)'

ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ: МАДРАСАЛАР ФАОЛИЯТИ (XIX XX АСР) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
683
153
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халқ мактаблари / мадраса / мутаваллли сайлови / вақф мулклари / мударрис / уезд / ўқув муассасалари инспектори. / государственные школы / медресе / выборы попечителей / собственность фонда / мударрис / уезд / инспектор учебных заведений.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Каримов Қаҳрамон Содиқович, Иброхимов Сарвар Мўйдинжон Ўғли

Мақолада XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб Туркистон ўлкаларида мавжуд халқ таълими жараёнида мактаблар сони билан у ерда бериладиган таълим сифати, мадраса таълими ва унда тайинланадиган лавозим тўғрисида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СИСТЕМА ОБРАЗОВАНИЯ В ТУРКЕСТАНЕ: ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МЕДРЕСЕ (XIX XX ВЕКА)

В статье приводятся сведения о количестве школ в Туркестане во второй половине XIX века, качестве образования, образовании в медресе и занимаемых в них должностях.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН ЎЛКАСИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ: МАДРАСАЛАР ФАОЛИЯТИ (XIX XX АСР)»

Каримов К,ах,рамон Содик,ович,

Кукон давлат педагогика институти Мактабгача ва бошлан^ич таълим факультети Ёшлар билан ишлаш буйича декан уринбосари Иброхимов Сарвар Муйдинжон угли,

Кукон давлат педагогика институти Тарих факультети Ижтимоий фанлар кафедраси стажёр-укитувчиси

ТУРКИСТОН УЛКАСИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ: МАДРАСАЛАР ФАОЛИЯТИ (XIX - XX АСР)

УДК: 324

КАРИМОВ К,.С., ИБРОХИМОВ С.М. ТУРКИСТОН УЛКАСИДА ТАЪЛИМ ТИЗИМИ: МАДРАСАЛАР ФАОЛИЯТИ (XIX - XX АСР)

Мак,олада XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб Туркистон улкаларида мавжуд халк таълими жараёнида мактаблар сони билан у ерда бериладиган таълим сифати, мадраса таълими ва унда тайинланадиган лавозим туFрисида маълумотлар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: халк мактаблари, мадраса, мутаваллли сайлови, вакф мулклари, мударрис, уезд, укув муассасалари инспектори.

КАРИМОВ К.С., ИБРОХИМОВ С.М. СИСТЕМА ОБРАЗОВАНИЯ В ТУРКЕСТАНЕ: ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ МЕДРЕСЕ (XIX - XX ВЕКА)

В статье приводятся сведения о количестве школ в Туркестане во второй половине XIX века, качестве образования, образовании в медресе и занимаемых в них должностях.

Ключевые слова и понятия: государственные школы, медресе, выборы попечителей, собственность фонда, мударрис, уезд, инспектор учебных заведений.

KARIMOV K.S., IBROKHIMOV S.M. EDUCATION SYSTEM IN TURKEY: ACTIVITY OF MADRAS (19TH-20TH CENTURIES)

The article provides information on the number of schools in the Turkestan in the second half of the 19th century, the quality of education, the education of the madrasah and personnel positions there.

Key words and concepts: public schools, madrassas, election of trustees, fund ownership, mudarris, county, school inspector.

Кириш.

Мустакил юртимизда фукароларнинг таълим олиш х,укуки конституцияда алохида модда билан мустахкамлаб куйилган. Бепул таълим олиш билан биргаликда, тулов асосида таълим олиш имкониятлари хам давлат томо-нидан кафолатланган. Бугунда озод ва обод мамлакатимизда 7 та тилда таълим берилади. Халк таълимини туFри ташкил этиш ва тизимли бошкаришни амалга оширишнинг миллат, давлат ва жамият хаётидаги ахамиятининг мухимлиги тарихда бир неча бор уз исботини топган.

Мавзунинг долзарблиги.

Таълим жамиятнинг стратегик манбаи булиб колмокда. Ушбу сабаб давлат ва жамият тараккиёти хакида каЙFурган, узокни кура билувчи сиёсатчилар, давлат арбоблари давлат ва жамият курилишида таълимнинг усту-ворлигини кайд этмокдалар1. Бугун баFри кенг Узбекистон халкини 130 дан зиёд этник гурух вакиллари ташкил этадилар. Олиб борилаёт-ган адолатли сиёсат туфайли уларнинг барчаси тенг хукуклидирлар. Жадал ривожланиб бора-ётган замонавий таълим тизимини урганиш билан бирга юртимиз педагогикаси тарихини ёдда саклаш ута мухимдир.

Мацсад.

Туркистон улкаси бошкарув тизимида мав-жуд халк таълими жараёнида мактаблар, у ерда бериладиган таълим сифати, мадраса таълими ва унда тайинланадиган лавозимлар туFрисида килинган ишлар ахамиятини ёритиб беришдан иборат.

Мацоланинг илмий моцияти.

Муаллиф томонидан амалга оширил-ган тахлиллар, назарий мулохазалар, бил-дирилган таклиф ва тавсиялар таълим тизими ва унинг хукукий асосларини, таълим тизими конунчилигини такомиллаштиришда, ахолининг сиёсий ва хукукий маданиятини оширишда хамда миллий-тарихий илдизла-рини билишида амалий ахамиятига эга булиши мумкин. Маколада билдирилган фикрлар, бажарилган илмий тахлиллар мавзуга оид янги тадкикотлар олиб борилишида муайян замин булиб хизмат килиши, фукароларнинг таълим тизими туFрисидаги тарихий-хукукий

1 Курбанов Ш.Э., Сейтхалилов Э.А. Непрерывное образование в Национальной модели по подготовке кадров. - Т: «Шарк», 2000. - 6-б.

билимлари ва маданиятини оширишига кумаклашиши мумкин.

Асосий цисм.

Туркистон тарихини урганиш натижа-сида хулоса килиш мумкинки, XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, улка хонликларининг сунгги даврларида хукмдорлар томонидан йул куйилган жиддий хатоликлар, бошбошдоклик, тахт учун курашлар окибатида улка халки таълими уз холига ташлаб куйилди ва тизимли бошкарилмади. Натижада бутун Туркистон худуди буйлаб ижтимоий-иктисодий, мада-ний, маънавий, харбий инкироз юзага келди. Бир даврлар дунё цивилизацияси риво-жига салмокли хисса кушган Туркистон улкаси карам худудга айлантирилди. Халк хужалигининг барча жабхалари каторида халк ривожи, давлат тараккиётининг асосий кисми булган халк таълими жараёнидан уша даврда юритилган сиёсат йулида фойдалани-лиши халк таълимининг ташкил этилиши ва бошкарилиши йуналишини бир неча ун йил-ларга белгилаб берди.

Алохида таъкидлаб утиш жоизки, XIX асрнинг урталарида Хива ва Кукон хонлиги хамда Бухоро амирлиги уртасидаги алокалар якин булмаганлиги боис хонликлардаги халк таълимининг ташкил этилиши ва бошкарилиши жараёни хар бир худудда алохида, хоннинг ва хон амалдорларининг бу масалага булган эътиборидан келиб чикиб белгиланди. Демак, хулоса килиш мумкинки, XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб улка махаллий халк таълимининг мутлако назоратсиз колдирилиши нати-жасида таълим масканлари сони билан у ерда бериладиган таълим-тарбия сифати уртасидаги боFликлик, узлуксизлик бутунлай издан чиккан.

1878 йилда 3 ой ФарFона водийида сафарда булган академик А.Миддендорф Туркистон улкасида укув мактабларининг куплигига караб ташкил этилган таълим тизимини Россия империясида мавжуд таълим тизимига урнак килиб курсатади. Унинг таъкидлашича, ФарFона водийи худудида хар бир махаллий дехкон укишни билган2. Таълим тарихи билан мукаммал шугулланган олим К.Е.Бендриков эса бу фикрга кушилмаган холда: «Хар бир махаллий дехкон укишни эмас, дуо килишни,

2 Джураев. Д.У. Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихидан (XIX аср иккинчи ярми). // "Замонавий таълим / Современное образование" илмий-амалий журнали, 2017 йил, 7-сон, 19 - бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

яъни Куръон сураларини ёддан укий олади»1 -деган изох,ни бериш уринли деб топади.

XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб Тур-кистон хонликларида мавжуд халк таълими жараёнида мактаблар сони билан у ерда бери-ладиган таълим сифати, саводлилар сони уртасида боFликлик мавжуд булмаган. Унинг устига XIX аср охирига келиб чор амалдор-лари томонидан улка халки таълимини ташкил этиш ва бошкаришдан уз манфаатлари йулида фойдаланишга уринишлари натижасида халк таълими жараёнида мактаблар сони билан укитиш сифати ва саводлилар сони уртасидаги боFликлик тулик издан чикди. Бу х,олатга асо-сий сабаблардан бири албатта, бу даврга келиб Туркистоннинг биринчи генерал-губернатори К.П.Кауфманнинг «режали» топшириFига кура улка мах,аллий халк таълими жараёнининг уз х,олига ташлаб куйилиши, уларни «эътиборсиз колдириш» сиёсатининг олиб борилиши ва шу оркали уларнинг тулик таназзулга учрашини кузда тутган режа уз кучини курсатди.

Натижада шундай х,ам ташкил этиш жара-ёни назорат килинмаган, таълим бериш сифати тушиб кетган мусулмон таълим муас-сасалари бошкаруви тулик издан чикди, таълим-тарбия назорати, таълим боскичлари уртасидаги узлуксизлик йукотилди. Маълу-мотларда ХХ асрнинг бошларига келиб чор Россия бошкарувидаги Туркистонда макта-блар сони кескин ошганлиги х,акида гапири-лади. Фикримизча бунга сабаб, улкада халк таълимини ташкил этиш ва бошкариш тизи-мининг йукотилганлиги, аникроFи эътиборсиз колдирилганлиги, халкнинг саводхонлик даражасини ошириш ва ташкил этиш уз х,олига ташлаб куйилганлигига карамасдан биринчи-дан, мах,аллий ах,олининг фарзандлари билим олишларига булган эътибори сунмаганлиги булса, иккинчидан чор амалдорлари улкада олиб борган сиёсат натижасида х,ар ким х,ар жойда (купрок уз хонадонларида) эътибор-дан четда колдирилган, назоратсиз «таълим маскан»лари ташкил этиш х,олатлари купайиши окибатида мактаблар сони кескин купайганлиги кайд этилади.

Халк мактабларини ташкил этиш буйича мутахассис, улка халк мактаблари 3-инспек-

1 Джураев. Д.У. Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихидан (XIX аср иккинчи ярми). // "Замонавий таълим / Современное образование" илмий-амалий журнали, 2017 йил, 7-сон, 19 - бет.

тори В.П.Наливкиннинг таъкидлашича2, 1890 йилнинг бошида Туркистонда мактаблар сони расман 5000 тани ташкил этган булса, норас-ман уларнинг сони 10000 тага якин булган. Аммо мазкур мактабларда укув жараёнининг ташкил этилиши, бериладиган таълим-нинг сифати, боскичлар уртасидаги боFликлик, дарс жараёнининг давомийлиги х,акидаги тах,лилий маълумотлар кам берилган. Тадкикот даврида Туркистон ах,олисининг аксарият кисмини кучманчи чорвадор оилалар ташкил этганлиги маълум. Шундай экан, улка халки таълими х,акида гапирилганда уни албатта кучманчи халклар таълими ташкил этишини инобатга олиш зарур. Аммо афсуски, хонли-кларнинг сунгги даврларида кучманчи чупон кабилалари фарзандлари учун мактабларни ташкил этиш мутлако назоратсиз колдирилиб, улар учун мактаблар асосан бах,орда ва эрта ёзда ташкил этилган. Бу мактабларда укитувчи вазифасида асосан таътилга чиккан мадраса талабалари ишлаганлар.

Мадраса таълими молиялаштириш жараё-нига назар ташласак. Урта Осиёда мулкчилик-нинг жуда кенг таркалган шаклларидан бири вакфдир. У бирон-бир мулкдор шахс томонидан маълум ижтимоий-иктисодий максадлар билан укув муассасалари, диний ёки хай-рия мах,камалари фойдасига хайр-эх,сон тарикасида берилади. Вакф Араб х,алифалиги энди вужудга келаётган даврдаёк юзага келган ва кейинчалик барча мусулмон мамлакатла-рида кенг куламда таркалган. У, айникса, урта асрларнинг охирида жуда чукур илдиз отди. Вакфнинг киркка якин тури булиб, уларнинг 20 фоизидан диний максадларда фойдаланилган3.

"Вакф" - арабча суз булиб, "туриш, турмок, кУзFалмас" каби маъноларни англатади. Бунда, маълум бир юридик шахс уз мулкини мактаб, корихона, масжид, мадраса, макбара, мозор ёки булмаса куприклар куриш, йулларни таъ-мирлаш ^амда камбаFаллар, етим-есирларга, бева-бечоралар учун вакф этган. Шунинг учун х,ам вакф даромадлари х,исобидан камбаFал ва етим - есирлар ун, ёF, гуруч, буFдой, нон, х,олва х,амда утин сотиб олиши учун пул берилган. Шу билан бирга мадраса, масжид, мактаб ва корихоналар куриб, унга доимий фойда

2 Джураев. Д.У. Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихидан (XIX аср иккинчи ярми). // "Замонавий таълим / Современное образование" илмий-амалий журнали, 2017 йил, 7-сон, 19 - бет.

3 Уз. РМДА: 86-Фонд, 1-руйхат, 647-варак

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

келтирувчи вакф ажратилган. Одатда боFлар, экинзорлар, савдо расталари, хаммом, тегир-мон, карвонсаройлар, бутун-бутун кишлоклар, ариклар, дуконлар хамда турли хилдаги хунармандчилик буюмлари, зеб-зийнатлар, пул ва китоблар вакф килинган. Вакф субъ-екти юридик шахс объекти хар кандай фойда келтирувчи мулкдир. Вакфнома козилар томо-нидан ёзма равишда тузилган. Шунингучун хам бирор-бир мулкини вакф килувчи шахс зарур гувохлар билан козининг олдига бориб уз максадини баён этган. Кози уз навбатида бир нечта нуфузли шахслар иштирокида вакф хужжатини тузган. Мазкур хужжатни тузиш учун, аввало, куйидагилар керак булган:

1. Келишаётган икки шахс. Булар утган замон шаклида "вакф кардам", яъни "вакф килдим" деган иборани талаффуз этган. Баъ-зан сукут саклаш хам розилик аломати деб хисобланган;

2. Ушбу хужжат тузилаётган вактда икки гувохнинг булиши. Гувохлар вафот этган такдирда хам ушбу хужжатлар мавжуд булса, у холда келишиш бажарилган деб хисобланган1.

Бундан ташкари, вакфномада вакф килинган мулклар руйхати, унинг нима максадда ташкил этилганлиги, мазкур мул-книнг жойлашган урни, мутаввали, яъни уни назорат килувчи шахсни тайинлаш тартиби, гувохларнинг исми-шарифи, хужжат имзолан-ган кун, ой ва йил аник курсатилиши керак булган. Вакф хужжатининг охирида босил-ган мухр Вакфноманинг хакикий эканлигидан далолат берган. Вакфномаларда юкоридагилар билан бирга мазкур мулкдан олинган даро-маднинг канча кисми вакф махкамасига, яъни мактаб, корихона, мадраса ёки масжидга тегишли эканлиги, шунингдек, мутавалли, кори, имом, азончи, коровул, сартарош хамда фар-рошларга тегишли булган кисми хам аник курсатилган2. Фикримизнинг далили сифа-тида Наманган вилоятининг Янгикур*он тума-нида мавжуд булган мадраса ва масжид вакф хужжатини келтириш мумкин. Ушбу вакф хужжати 1849 йилга тегишли булиб, у Кукон хони Худоёрхон томонидан хам тасдикланган3.

Мадрасаларда таълим жараёнини йулга куйилишида мударрис ва мутавалли лаво-

1 Болтабоев С. Туркистондаги вакф мулклари тарихи. -Наманган: «Наманган" нашриёти, 2005, 5-6-бет.

2 Болтабоев С. Туркистондаги вакф мулклари тарихи. -Наманган: «Наманган" нашриёти, 2005, 7-бет.

3 УзРМДА: 19'-фонд, 1-руйхат, 34882-иш, 1-варак.

зимида фаолият олиб борувчиларнинг урни ахамиятли булган. Уларнинг уз вазифала-рига тайинланиш жараёнида сайлаш тартиби кулланилган.

1913 йил 6 июлда шакллантирилган иш4 (дело) Кукон шахридаги "Мир" мадрасаси5 мударрислари сайлови туFрисида кичик хажмдаги маълумотлар бор.

Кукон уезди бошлиFининг 17385-сонли хатида (2 нафар) "Мир" мадрасаси катта мударрислари сайлови туFрисида маълумот берил-ган. Ушбу хат 11 июль 1913 йил санаси билан руйхатга олинган. Уезд бошлиFи имзо куйиган лекин на махаллий(туркий) на рус хукумати мухрлари босилган6.

Хар бир хат Туркистон улкаси укув муасса-са7лари бош инспектори (Главного Инспектора училища Туркестанского края) номига жунатилган.

Туркистон улкаси укув муассасалари бош инспекторига жунатилган хатига, 10 ноябрь 1915 йил 15124-сонли жавоб хати олади. Жавоб хати тулик матнида куйидагилар келти-рилган.

Туркистон улкаси укув муассасалари бош инспекторига юборилган Кукон уезди-нинг 9141/1913-11858/1914-3738/1915-сонли хатида "Жаноби Олийларидан, менинг Мудар-рисни сайланганим хакидаги жавобни "Мир" Кукон мадрасасига тезрок етказиш мумкинми, деб сурашдан шарафланаман"-деган мазмун-даги хатларига жавобан, Улка бош инспектори ФарFона вилояти генерал губернатори томонидан Кукон уезди бошлиFига "Мир" мадрасасига 7 кун ичида утказилган мударрислар сайлови актини жунатиш учун жавобан юборилган8.

Кукон уездининг 1911 йил 25 июндаги 2330-сонли хатида Туркистон улкаси укув муассасалари бош инспектори номига Мингойим

4 УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 19062-иш, 1-5-варак.

5 Мадрасаи Мир, ёхуд, Мадрасаи Норбутабий хижрий 1213, милодий 1798 йилда Хуканд хукмдори Норбутабий Абдурахмонхон уFиллари томонларидан курдирилган.

6 УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 19062-иш, 1-5-варак.

7 1875 йил 17 майда Туркистон улкасида укув муассасалари идора очилди. Ушбу муассаса уз фаолиятини 1876 йил 1-январда бошлади. Узбекистон Республи-каси Марказий давлат архивининг И-47 фондида Туркистон улкаси укув муассасалари идораси хужжатлари сакланади.

8 УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 19062-иш, 1-5-варак.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

мадрасасида мударрислар сайлови нот^ри утказилгани т^рисида маълумот билдирил-ган. Ушбу жунатилган хат бошка уезд хатлари сингари ок, ко*озга 23Х23 сантиметр хажмда мухрсиз, маркасиз факатгина 5 хоналик (маса-лан шу хатда 25211) ракам ва имзо мавжуд булган2.

Баъзи холларда 5 хонали ракам устига хам сузлар ёзилган. Ушбу хатга жавобан, Улка бош инспектори ФарFона вилоят Кенгашига 8 август 1911 йил санасида 7140-сонли хат юбориб, хакикатан хам ушбу холат туFри эканлигига аниклик киритиб беришлари суралган3.

Яна бир мисол, Наманган уезди бошлиFи томонидан юборилган хатда, "...хозирги ёзиш-маларни такдим этган холда, Каландархон масжидининг мутавалли4сини танлаш буйича сайлов жараёнлари билан, Муртоз Хужа Хантураев, Сиз Жаноби Олийларидан мен учун хеч кандай тусиклар булмаган холда тан-ланган мутаваллиларни маъкуллашингизни сурайман"5 - мазмундаги тарихий маълумотлар колдирилган.

Янги мутавалли сайловларини утказиш учун утказилган сайловлар туFрисидаги маълумотлар Туркистон генерал-губернаторлигига катъий равишда етказилишига эътибор каратилган.

Мустамлакачилар вакф махкамалари билан бирга мадрасаларни хам рус давлати учун зарарли ташкилот деб каради. Иложи борича купрок вакф мулкларини тортиб олишга харакат килди. Аммо мустамлакачилар ислом динига, шунингдек мадрасаларга хам очикдан-очик карши чикмади. Уларга карши зимдан, яширин кураш олиб борди. Мустамлакачилар назоратсизлик туфайли вакф мулки даромад-ларини талон-торож килишга йул очиб бериш максадида, мадрасаларнинг хужалик фаолия-тини назорат килиб турувчи «мутаваллибоши» лавозимини хам йук килдилар. Мадрасаларга кириб, укишга булган манфаатдорликни сусай-тириш максадида, улкадаги рус маъмури-

1 Мударрис (араб. — дарс берувчи)

— Мадраса укитувчиси. Мударрислар укитиладиган муайян фандан даре берган

2 УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 18011-иш, 17-варак.

3 УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 18011-иш, 6-варак.

4 Мутавалли (араб. — ишбоши, бошкарувчи)

— ислом тарихида вакф мулкига ва ундан келадиган даромадга васийлик килувчи, уни таксимловчи диний амалдор

5 УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 19060-иш, 17-варак.

яти ушбу мадрасаларни битириб чикканларни давлат идораларига ишга олмаслик чора-тадбирларини курди6.

Бунинг натижасида мах,аллий халк ора-сида «укиб ким буласан» деган салбий тушунча юзага келди. Янги мадрасалар куриш, уларга ва бошка мадрасаларга х,ам вакф мул-кини инъом этиш факат Туркистон генерал-губернаторининг ихтиёрига берилди. Нати-жада мадрасаларга вакф мулкини инъом этиш мумкин булмай колди. Бу ^ам етмаган-дек куплаб мадрасалар рус маъмурияти ташаб-буси билан таъмирлаш урнига бузиб ташланди. Уларнинг урнига янги мадрасаларни куришга рухсат берилмади. Чор хукуматининг бу сиё-сати туфайли улкадаги илм-фан ва маданиятни ривожланиши, махаллий ахолининг маданий савиясини юксалишига катта зиён етказилди.

Натижалар ва амалий мисоллар. Демак, тарихни урганиш натижасида узимизга туFри хулоса чикариб бугун халкнинг саводхонлиги, ёшлар таълим-тарбиясига давлат даражасида каратилаётган кенг ва асосли эътиборнинг ахамиятини тушунган холда мазкур йуналишда изланиш, тадкикотлар олиб бориш ута мухим, деган хулосага келамиз. Ушбу сабаб, мил-лат, давлат ва жамият келажагини белгилай-диган халк таълимини замонавий талабларга мос равишда доимий такомиллаштириб бориш йулида хизмат килиш хар бир педагогнинг бурчидир7.

Шуни эътиборга олиб, кушимча равишда тарих дарслари сифатини янада ошириш максадида:

- экскурсия соатларини тулик бажари-лишини катъий назоратга олиб, музейларда укувчилар, талабалар билан ишлаш жараёнини кучайтириш;

- уй вазифаси топшириFи бандига профессор-укитувчи томонидан курсатилган кушимча адабиётлардан маълумотларни топиб, укувчиларга, талабаларга индивидуал урганиш масъулиятини юклаш хамда вазифани синчиклаб текшириб олиш;

- юкорида келтирилган мавзулар умумий урта таълим мактаблари, олий таълим муас-сасалари тарих фани укитувчилари томони-

6 Болтабоев С. Туркистондаги вакф мулклари тарихи. -Наманган: «Наманган" нашриёти, 2005, 53-бет.

7 Джураев. Д.У. Туркистон анъанавий мактаблари фао-лияти тарихидан (XIX аср иккинчи ярми). "Замонавий таълим" / "Современное образование" илмий-амалий журнали, 2017 йил, 7-сон. 17-23 б.

дан утиладиган очик дарсларда танлаб олиниб, педагог томонидан юкори даражада кенг ёри-тиш;

- тарихий обидалар, моддий (жумла-дан, кулёзмалар) ва маънавий ёдгорликлар, комусий олим хаёти ва ижодига баFишланган таъсирчан мультимедиа материалларини сонини янада ошириш;

- давлат таълим стандартлари талабига мувофик, олдиндан укувчилар ва талабаларни хабардор килган холда тарихий обидалар, моддий (жумладан, кулёзмалар) ва маънавий ёдгорликлар, алломалар хаёти ва ижодига оид кушимча маълумотлардан сараланиб олинган назорат саволлари ёки тестларини олинадиган назорат ишлари ва топшириклари каторига киритиш;

- тарихимизнинг бой мероси халкимиз хамда дунё тамаддунига кушган улкан хиссасини тулаконли урганиш масалала-рига янада эътиборни кучайтириш максадга мувофикдир.

Хулоса ва амалий таклифлар. Маълумки, ёзма манбалар тарихий манбаларнинг мухим ва асосий туридир. Инсоннинг ижтимоий фао-лияти, аникроFи кишиларнинг узаро муноса-батининг натижаси уларок яратилган ва уша замонларда содир булган ижтимоий-сиёсий вокеаларни узида акс эттирган манба сифатида урта аср (XIX аср охири -XX аср бошлари) тари-хини урганишда мухим урин тутади.

Ижтимоий-сиёсий, айникса, иктисодий муносабатларга оид масалаларни урганишда расмий хужжатлар, молиявий-хисобот дафтар-лари ва ёзишмаларнинг ахамияти бенихоя кат-тадир. Шу максадда баъзи таклифларни кел-тириб утамиз:

- педагогик касбга кизикиши юкори булган ёшларимизни аниклаш хамда уларни

максадли тайёрлаб ва тарбиялаб боришнинг узлуксиз тизимини жорий килишни янада кучайтириш;

- тарбия ва укитиш усуллари, таълим жараёнида замонавий педагогик технология-ларни куллаш куникмаларига эга профессионал педагог кадрлар тайёрлаш;

- сохада таълим, илм-фан ва ишлаб чикариш уЙFунлигини таъминлаш оркали таълим сифатини яхшилаш механизми назорати янада кучайтириш;

- педагогик таълим инфратузилмасини яхшилашда фанлараро боFлик принципи-дан тулаконли фойдаланиш хамда сохадаги халкаро хамкорликни янада кенгайтириш;

- юксак маданиятли, амалий касбий куникмага эга, тарбия, укитиш методлари ва бахолаш мезонларини пухта эгаллаган замонавий педагог кадрларни шакллантириш жараён-лари самарадорлигини ошириш.

Барча таълим муассасаларига замонавий билим ва юксак маънавий-ахлокий фазилат-ларга эга, мустакил фикрлайдиган ёшларни тарбиялаш бугуннинг энг мухим талабларидан биридир.

Уйлаймизки, мамлакатимизда узлуксиз таълим ва илм-фан тизимини ривожлантириш буйича олиб борилаётган кенг куламли изчил ишлар юкори малакали мутахассисларни тайёрлаш учун зарур булган шароитларни таъ-минлашга замин яратади.

Шу билан бирга, амалга оширилаётган ишларнинг тахлили республика таълим тизими олдида турган вазифаларни самарали ташкил килиш, амалга оширишга тускинлик килаётган айрим муаммо ва камчиликлар ечими учук хизмат килишига ишонамиз.

Адабиётлар руйхати:

1. УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 18011-иш.

2. УзРМДА И-19-фонд, 1-руйхат, 19060-иш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Собиржон Болтабоев. Туркистондаги вакф мулклари тарихи. - "Наманган", 2005.

4. Уз.РМДА: 19-фонд, 1-руйхат, 34882-иш.

5. Уз. рмда: 86-Фонд, 1-руйхат.

6. Болтабоев С. Туркистондаги вакф мулклари тарихи. - Наманган: "Наманган" нашрийти, 2005.

7. Джураев. Д.У. Туркистон анъанавий мактаблари фаолияти тарихидан (XIX аср иккинчи ярми). // "Замонавий таълим" / "Современное образование" илмий-амалий журнали, 2017 йил. 7-сон.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.