Научная статья на тему 'МУҲАММАД АЗИЗ МАРҒИЛОНИЙНИНГ “ТАРИХИ АЗИЗИЙ” АСАРИДА ҚОЗИЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАЛҚИНИ'

МУҲАММАД АЗИЗ МАРҒИЛОНИЙНИНГ “ТАРИХИ АЗИЗИЙ” АСАРИДА ҚОЗИЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
246
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳуқуқий маданият / ҳуқуқий билим / қози / муфти / имоми хатиб / адолат / мустамлака бошқаруви / ҳуқуқий онг / инсонпарвар / қонун. / правовая культура / правовые знания / судья / муфтий / имам-хатиб / справедливость / колониальное правление / правовое сознание / гуманизм / право.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Каримов Қаҳрамон Содиқович

Мақолада Муҳаммад Азиз Марғилонийнинг “Тарихи Азизий” асарида қозилар томонидан шариат ва маҳаллий урф-одатлардан уларни мустамлака қонунларига мувофиқлаштириш бўйича аниқ тарихий маълумотлар таҳлилига тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ИНТЕРПРЕТАЦИЯ РАБОТЫ СУДЕЙ В ПРОИЗВЕДЕНИИ МУХАММЕДА АЗИЗА МАРГИЛАНИ «ИСТОРИЯ АЗИЗИЙ”

Статья посвящена анализу конкретных исторических данных из «Истории Азизи» Мухаммада Азиза Маргилани о шариате и местных традициях на предмет их гармонизации с колониальным правом.

Текст научной работы на тему «МУҲАММАД АЗИЗ МАРҒИЛОНИЙНИНГ “ТАРИХИ АЗИЗИЙ” АСАРИДА ҚОЗИЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАЛҚИНИ»

Каримов К,ах,рамон Содик,ович,

Кукон давлат педагогика институти Бошлан^ич таълим факультети Ёшлар билан ишлаш буйича декан уринбосари

МЦАММАД АЗИЗ МАРГИЛОНИЙНИНГ "ТАРИХИЙ АЗИЗИЙ" АСАРИДА ЩУКИЙ РУЩТНИНГ ФУКАРО ЭРКИНЛИГИ МАСАЛАСИДА КОЗИЛАР ИШТИРОКИ ЁРИТИЛИШИ

УДК: 378

КАРИМОВ К..С. МУЦАММАД АЗИЗ МАР¥ИЛОНИЙНИНГ "ТАРИХИ АЗИЗИЙ" АСАРИДА ЦОЗИЛАР ФАОЛИЯТИНИНГ ТАЛК.ИНИ

Маколада Мухаммад Азиз МарFилонийнинг "Тарихи Азизий" асарида козилар томони-дан шариат ва махаллий урф-одатлардан уларни мустамлака конунларига мувофиклаштириш буйича аник тарихий маълумотлар тахлилига тухталиб утилган.

Таянч суз ва тушунчалар: хукукий маданият, хукукий билим, кози, муфти, имоми хатиб, адо-лат, мустамлака бошкаруви, хукукий онг, инсонпарвар, конун.

КАРИМОВ К.С. ИНТЕРПРЕТАЦИЯ РАБОТЫ СУДЕЙ В ПРОИЗВЕДЕНИИ МУХАММЕДА АЗИЗА МАРГИЛАНИ «ИСТОРИЯ АЗИЗИЙ"

Статья посвящена анализу конкретных исторических данных из «Истории Азизи» Мухам-мада Азиза Маргилани о шариате и местных традициях на предмет их гармонизации с колониальным правом.

Ключевые слова: правовая культура, правовые знания, судья, муфтий, имам-хатиб, справедливость, колониальное правление, правовое сознание, гуманизм, право.

KARIMOV Q.S. INTERPRETATION OF ISLAMIC JUDGES ACTIVITITES ROLE OF IN THE WORK OF MUHAMMAD AZIZ MARGILANI "HISTORY OF AZIZI"

The article focuses attention on the analysis of specific historical data from Muhammad Aziz Margilani's "History of Azizi" on the Shari'a and local traditions on their harmonization with colonial legislation.

Key words and concepts: legal culture, legal knowledge, judge, mufti, imam-khatib, justice, colonial rule, legal consciousness, humanism, law.

Мавзунинг долзарблиги. Узбекистон Республикаси миллий давлатчилик тараккиёти бугунги кунда янги даврни яратмокда. Узбек халкининг куп асрлик анъаналари хамда ривожланган демократик давлатларнинг бой тажрибаларини урганган холда хукукий тизимни янада мустахкамлашга киришилди.

Изланишда фойдаланилган илмий усул-ларнинг тугри цулланганлиги. Асарда кел-тирилган маълумотлардан фойдаланган холда, Туркистон генерал-губернаторлигида бошкарув тизими козилик махкамаси, белги-ланган коидалар ва уларга амал килиш дара-жаси, юзага келган салбий холатлар ва улар-нинг ечимлари буйича мантикий, тарихий, киёсий хукукий, социологик, каби усуллар ёрдамида килинган ишлар ахамиятини ёритиб беришдан иборат.

Мацоланинг илмий янгилиги.

Козилар суди: козиларнинг хукукий вази-фалари ва ваколатлари Туркистон улкаси суд-х,укук тизими ва унинг ташкил топиш тарихи, умумий ва хусусий жихатларига катъий эъти-бор каратмаслик;

- мустамлака ва конун: миллий козилик суди тизимида жорий этилган янги конунлар ва уларнинг амалий татбик этилиши;

- козилик махкамаси фаоли-яти ва хукукий меъёрлари легализацияси тарихи юзасидан олиб борилаётган мазкур тадкикот ишида яъни, Туркистон генерал-губернаторлигида бошкарув тизимида утказилган сайловлар, сайловлар утказилиш жараёнлари, белгиланган коидалар ва уларга амал килиш даражаси, юзага келган салбий холатлар ва уларнинг ечимлари буйича килинган ишлар ахамиятини ёритиб беришга каратилган.

Мацолада келтирилган илмий натижа-лар, хулоса ва таклифларнинг асосланган-лиги.

Маколанинг назарий хулосалари хамда фойдаланилган манбалар Туркистонда козилик махкамалари тарихини ва улар оттирган бой тажрибаларни урганиш буйича олиб бориладиган тарихшунослик, тарих-навислик, манбашунослик ва хукук тари-хига оид тадкикотларда, хусусан, исломшу-носликнинг умумтарихий хамда юртимиздаги ижтимоий муносабатларнинг муаммоларини

хал этишда кул келади. Ушбу тадкикот нати-жалари биринчи галда тарихчилар, диншу-нослар, ислом хукуки ва унинг сохаларини урганувчи мутахассислар учун илмий-амалий жихатдан ёрдам беради.

Мацоланинг амалий фойдалилиги.

Макола келтирилган хулосаларидан келгу-сида Олий ва урта махсус таълим муассаса-ларида "Манбашунослик", "Исломшунослик", "Диншунослик", "Марказий Осиё алломалари", "Ислом хукуки тарихи", "Фикх илми тарихи", "Ислом хукукшунослиги", "Миллий давлатчилик тарихи", "Мусулмон мамлакатлари хукуки тарихи", "Узбекистон давлат ва хукук тарихи" каби фан ва махсус курслар буйича укув кулланмалар тузишда фойдаланиш мум-кин. Тадкикот материаллари ва унинг хулосаларидан Туркистон улкаси тарихини тадкик этишда урганиш ва ахоли кенг катламларига минтакамизга хос миллий бошкарув асослари ва тарихини тушунтиришда хам фойдаланиш мумкин.

Конун устуворлиги тамойили асосида олиб борилаётган ислохотлар негизида жамия-тимизда умумий маданиятни юксалтириб боришга, инсонларнинг маънавий камоло-тини ва хукукий билимларини тобора бойи-тиб боришга харакат килинмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев "Барчамизга маълумки, хар бир суверен давлат узининг бетакрор тарихи ва маданиятига эгадир. Бу тарих, бу маданиятнинг хакикий ижодкори, яратув-чиси эса, хакли равишда шу мамлакат халки хисобланади"1 - дея алохида таъкидлаб утган.

Таълим тушунча сифатида яхлит тарзда маданий ривожланишни ифодалаб, унинг вазифаси инсонни илмий кадриятлар, санъат, маданият, хужалик юритиш одоби, инсон ва табиат орасидаги мувозанатнинг тартиби, инсоннинг хак-хукукларини ургатишни узида ифодалайди. Шу сабабли, таълим тушунчаси динамик жихатдан минтакавий ва сохавий мазмун касб этишига кура уз ривожланиш тарихига эга. Мазкур масалага фан тарихи,

1 Шавкат Мирзиёев. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига кири-шиш тантанали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутк. - Тошкент: "Узбекистон", 2017. 5-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

аник, илмий соханинг ривожланиши, диний, фалсафий, психологик, ижтимоий нуктаи назардан муносабат билдириш мумкин1.

Конун устуворлигини таъминлашда х,укукий маданиятни юксалтириш, фукароларни конунга хурмат рухида тарбиялаш мухим ахамият касб этади.

"Адолат - конун устуворлигида" деган тамойил асосида жамиятимизда конунга хурмат, хукукбузарлик холатларига муро-сасизлик хисини кучайтиришга каратилган ишлар2 жадал давом эттирилмокда.

Туркистонда чоризм сиёсий

хукмронлигининг урнатилиши унинг иктисодий сохада хукмронлигини хам боскичма-боскич карор топтириш билан биргаликда кечган. Бу жараённинг кечиши, аввало, Россия империяси Туркистонда мустамлакачилик иктисодий конунларини жорий этиши билан боFланган эди. Бу конунлар, уз навбатида, иктисодий жара-ёнларнинг метрополия3 иштирокчилари учун доимий муваффакият келтириши ва мустамлака-капиталистик ривожланиш-нинг шарт-шароитларига деярли мослашма-ган махаллий катнашчилар учун эса эксплуа-тацияни таъминлаш максадида яратилган эди.

Бу конунлар Урта Осиёда чоризмнинг мустабид бошкарув тизими вужудга келишига замин яратди. Маъмурий буйрукбозликка асосланган ушбу бошкарув, нихоятда марказ-лашган булиб, конун яратадиган, фармойиш берадиган, ижроия ва назорат вазифаларини узида мужассамлаштирган эди. XIX асрнинг 60-йиллари урталари - 80-йилларда хужалик фаолияти улка, вилоят ва уездлар маъмури-яти томонидан муваккат "Низомлар" асосида бошкарилди. Жумладан, "Сирдарё ва Еттисув вилоятларини бошкариш туFрисидаги Низом" (1867 й.), "Зарафшон округини бошкариш

1 Абдуллаев А., Инатов А. Таълим жараёнини такомил-лаштиришда тизимли ёндашувнинг ахамияти. / "Замона-вий таълим / Современное образование" илмий-амалий оммабоп журнали. 2014 йил 9-сон. 9 бет.

2 Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови. Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 24 йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016 йил 7 декабръ, Тошкент-"Узбекистон"- 2017, 11-бет.

3 Узга мамлакатларни босиб олиб, уз мустамлакасига айлантирган империалистик давлат.

туFрисидаги муваккат коидалар" (1868 й.), "ФарFона вилоятини бошкариш буйича муваккат Низом" (1876 й.), "Амударё булимини бошкариш буйича Низом" (1874 й.) жорий килинган.

Мустамлака бошкарув идораларининг вазифалари орасида молия хужалик фаолияти Россия тадбиркорлари, буржуазияси, амал-дорлари учун янада кулай иктисодий шаро-итлар яратиш; молия, бюджет, соликлар, кредит ва бошка сохалар билан шуFулланувчи давлат муассасаларини вужудга келтириш; очарчилик, касаллик таркалган вактда юз берадиган халк куз^олонларининг олдини олишга каратилган полиция-хужалик ахамиятига молик тадбирларни утказишга йуналтирилган эди. Юкоридаги келтирил-ган низомлар мазмун-мохиятига кура, улкада харбий ва маъмурий хокимиятнинг янада мустахкамланишига хизмат килган. Улар генерал губернаторнинг йурикномалари, фармон ва курсатмалари асосида хужалик фаолиятини чор амалдорлари тарафидан олиб борилган.

Шу билан бирга, "харбий холат омили" хамда махаллий ахолининг тарихий, анъана-вий, ижтимоий, хукукий мезонларидан беха-барлик - метрополияни айрим хужалик вази-фаларини "халкдан сайланганларга" топ-ширишга мажбур килди. Хусусан, "шариат ва махаллий урф-одатлардан уларни мустамлака конунларига мувофиклаштирилгунига кадар фойдаланиб туришига" карор килинди, шунингдек, рус "давлат манфаатларига ва бошкарувига зид булган барча конун коидалардан воз кечилди".

Мухаммад Азиз МарFилонийнинг "Тарихи Азизий" асарида шариат ва махаллий урф-одатлардан уларни мустамлака конунларига мувофиклаштириш юзасидан аник тарихий далиллар келтирилган. Мазкур асар Туркистон чор мустамлакаси даври тарихига оид нодир манбалардан хисобланади. Уни ФарFона водийсида уша вактда булиб утган тарихий вокеалардан хабардор ёки уларнинг бевосита иштирокчиларидан эшитганлари, шунингдек узи курганлари асосида махаллий муаллиф -Мухаммад Азиз ибн Мухаммад Ризо ёзганлиги жихатидан хам диккатга сазовор. Китобда чор хукуматининг махаллий халкларга нисба-тан ута шафкатсизлиги хамда унинг харбий-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

маъмурий бошкарув тизимининг кирдикор-лиги фош этилган.

Маълумки, Улкани бошкариш Россия императори томонидан лавозимга тайин-ланадиган ва озод килинадиган генерал-губернаторга тегишли эди. Мустамлака даври шуни курсатадики, карамлик холатини мам-лакат ва худудларни босиб олиш ёки бошка йуллар билан уларнинг устидан бошка дав-лат ва гурухларнинг хукмронлиги урнатилиши окибатида давлат хокимиятининг олий-лик ва суверенлик белгиларидан махрум булишида куринади.

"Худоёрхон 45 ёшга киргани муноса-бати билан - деб ёзиб колдирган уз асарида Мухаммад Азиз МарFилоний, - шу давргача кимки «мархуми мерос"1, уз ворисини килиб васика килган булса, килинган васикаларни бекор килиб, одамлар меросига узини хам кушиб, бир кисмини тортиб олади". Маълумот урнида васика туFрисида кискача тухталиб утсак. Козихонада курилган ишлар буйича умумий тарзда козихона хужжатлари булиб, улар бир неча турда булган:

1) мерос васикаси. Муайян бир мул-кни оила аъзоларига мерос колдириш хакида хужжат.

2) савдо васикаси. Муайян бир мулкни сотиш ва харид килиш хакида хужжат. Унга сотувчи хам, сотиб олувчи хам, гувохлар хам имзоларини куйиб, мухрлари булса, мухр бос-ганлар;

3) тортик васикаси. Муайян бир мулкни уз оила аъзоларидан ташкари бошка бир кишига тортик килинганлиги хакида хужжат;

4) васийлик хати. Уз мулкларини вафоти-дан сунг тасарруф килиш хамда меросхурнинг мулкий хукукларини химоя киладиган шахс -васий тайинлаш хакида хужжат;

5) икрорнома ёхуд икрор хати. Бирор кишининг бошка бир кишидан карз олган-лиги хакида хамда карзни тулаш муддати курсатилган хужжат;

6) никох битими. Купгина никохланувчиларнинг никохи оFзаки. тарзда амалга оширилса-да, нуфузли, мартабали

хонадонларда булиб утган никох ёзма тарзда кайд этилиб, кози томонидан тасдикланган. Ушбу хужжатда келинга бериладиган махр микдори хам курсатиб утилган;

7) талок хати. Купинча талок оFзаки тарзда берилса хам, баъзи холларда козихонада расмийлаштирилган;

8) иттифокнома. Купчилик булиб амалга ошириладиган тадбирлар, чунончи, туFон куриш, арик казиш, шунингдек, сув таксимоти, яйлов, кул, тукайлардан фойдаланиш маса-лалари хам купчилик иштирокида тузилган иттифокнома оркали расмийлаштирилган хамда кози мухри билан тасдикланган;

9) байъи бот (савдо битими). Мулклар, улгуржи моллар (товарлар)ни сотиш ва сотиб олиш хакида кози иштирокида тузилган шар-тнома;

10) вакфнома (бу хакида тазкиранинг вакфга баFишланган бобида маълумот берил-ган);

11) гувохнома. Хаётда юз берган муайян бир вокеани гувохлантириш хакида хужжат2.

Шундан Хуканд, МарFилон, Андижон, Уш, Наманганда халк норозилиги кучайиб кетади.

Жамиятнинг шахсга, шахснинг жамиятга ва бир шахснинг иккинчи шахсга муносаба-тида намоён буладиган адолат ана шу муноса-батларнинг бахолаш мезонидир. Бу бахолаш иктисодий, сиёсий, хукукий ёки ахлокий куринишда акс этиши мумкин ва хаётнинг барча сохаларида юз берадиган ижтимоий муносабатларда кулланилади.

Бу жараёнда шариат коидаларига хилоф килинганидан мулклардан олинган даромад-ларнинг узи алохида катта бир хазина булади, бу даромадга караб хон ва хатто, козилар хам куп бойлик орттирган. Бу ишлар анча вактгача тугамайди. Хон, беку козиларнинг бу ишлар билан банд булиб турган вактда, аввал-дан хазрати Аюб паЙFамбар мозорларининг юкори тарафларидаги кир*излар уз ихтиёр-лари билан хон сайлайдилар. Хон Маъмур3

1 "Махруми мерос" ёки "васика баробар" - 1873 йили Худоёрхон чикарган меросдан махрум деган буйрук. Мухаммад Азиз МарFилоний. Тарихи Азизий (ФарFона чор мустамлакаси даврида). - Тошкент: "Маънавият", 1999, 94-бет)

2 Мухаммад Яхёхон Хукандий. Хуканди Латиф манокиби (Тазкира). - Т.: "Мовароуннахр", 2018.

212-213-бетлар.

3 1873 йили махаллий хокимлар жабри натижа-сида кирFиз-кипчоклар бош кутардилар. 1873-75 йил-лари Узганд ва Ушда кУзFолонга Маъмур МирFаниев рахбарлик килган. Уларга карши 2 марта Султон Мурод-бек юриш килиб, каттик жазо беради. 3-маротаба Худоёрхон Абдурахмон офтобачи ва Исо Авлиёни юборди.

хуруж килиб, Худоёрхонга етарлича ташвиш келтирган. Шунда Худоёрхон укаси МарFилон хокими Султон Муродбекни тупу туфхоналар билан куролланган аскарлар билан юборади. Улар хуружни бартараф кила олмасдан тоFлар ичида саргардон булиб кайтиб келадилар1.

Бошкарувни тулик уз колишига олиш максадида, МарFилонни эгаллаш максадида Султон Муродбек амалдор ва йигитлари билан Файзобод кишлоFига келади.

МарFилон хокими Валихон турам уламола-рига масала килиб: "Султон Муродбек билан уришиб, (уни) уларга фатво берсангизлар буладими ёки йук?" — деб сурайди. Козилар уша вактда козикалон2 Ахмад Бобо ва акаси кози аскар3 Мухаммад Бобо, кози ул-куззот4 Мулло Почолсон ва хам кози раис5 Юну-сали эди. "Чикиб бек билан урушса буладур, чунки урусия тани (одами) булиб келди", -деб фатво бердилар. Шундан сунг, Валихон турам ёрмазорлик Хайит Мухаммад юзбо-шини лашкарбоши килиб, МарFилон ва Ёрма-зор йигитларини, фукароларини Файзобод6га бекка карши жангга юборди. Хамма одам-ларга: "Бугун жанг куни рузани очиш мумкин", — деб фатво берилади. Козиларнинг узлари хам сой буйигача чикдилар. Улар Файзободга босиб боради. Султон Муродбек ошни дамла-тиб караб турган махалда, МарFилон лашкари ва фукароси бирдан бориб колади. У зУрFа Хуканд тарафига кочиб кетади. Аммо ясо-вулбоши Мулло Абдулазиз МарFилон лашкари ва фукаросидан "Бекни фукаро ушла-

Маъмур урисларга асир тушганда Худоёрхон илтимоси билан Тукмок вилоятига сургун этилди. Лекин у 1878 йили Етимхонга амирлашкар булиб, урислар хукуматига яна карши чикади. Туркистон генерал-губернатори Кауфман буйруFи билан Андижонда 1879 йил 25 январда дорга осилган (УзРМДА, И-19- фонд, 1-руйхат, 275-йиFма жилд, 17-28-в.)

1 Мухаммад Азиз МарFилоний. Тарихи Азизий (ФарFона чор мустамлакаси даврида). - Тошкент: "Маънавият", 1999. 18-бет.

2 Козикалон - пойтахт ва вилоят марказларидаги козиларнинг ва козихона ишларининг устидан назо-рат килиб турган. Козикалон йилига 800 ботмон ^алла ва 1200 танга пул олган.

3 Кози аскар - кушин козиси

4 Кози ул-куззот - козилар козиси (яъни Адлия вазири).

5 Кози раис - аскарлар муфтиси берган фатволарнинг кушин ичида ижро этилиши устидан назорат килган.

6 Файзобод - ФарFона вилояти Олтиарик туманига

карашли кишлок

маслиги учун уларни тухтатаман", - деб олди-ларига кетади. Кутилмаганда оламон ичида бир туппончадан уни отиб, ярадор холида калтаклаб ташлайдилар. Султон Муродбек чул тарафига кочиб, йигитлари билан чикиб, Хукандга караб кетади. Лекин бечора файзо-бодликларнинг дов-дарахтини кесиб, ашё-анжомлари, хукизу сигир ва эчкиларигача олиб кетадилар. Хатто, куза ва хумларда тайёр килиб куйган ширинисини ерга тукиб кетадилар. Файзободлик бечора фукароларида беFунох эди. Козилардан лозим эди: "Файзобод фукароларида хеч айб йукдир, уларга зарару захмат етказмангизлар", — дейиш. Бечоралар, хусусан, киш кунларида куп кийналибдилар7.

Куриниб турибдики, хамиша халк назарида козиларга уларнинг манфаатларини химоя килувчи асосий шахс сифатида каралган. Аслида хам шундай булиши керак эди.

Генерал Скобелев рахбарлигидаги рус кушинлари МарFилонда Фулодхон кУзFолонини бостирдилар. Фулодхоннинг аскарлари, мулозимлари, беклар дор остига олиб келинди.

Баланд дорнинг тепасида бир кеча-кундуз булганда, аркон узилиб ерга тушади. Иккинчи аркон солиб, яна дорга тортиб юборадилар. Хукм килинганлар жами уч кун дорнинг тепасида туради. Охири МарFилон кози ва уламо-ларига: "Гур килиб, шариатларингизда бари нима булса, унга мувофик дафн килсинлар", - деб топширик булади. Уламолар Куштепа деган мавзега олиб бориб, ушал жойга кумиб келдилар.

"Адолат" тушунчаси утмиш тарихий дав-рларда турлича талкин килинган. Хукмрон катлам уз манфаатларига мос тартибларни ахлокий ва хукукий меъёрлар ёрдамида ёклаб, уларни адолатли деб таърифлаганлар. Мазлум катлам эса уларни янги, уз манфаатларига монанд, адолатли муносабатлар билан алмаштиришни талаб этганлар. Шу сабабли жамиятда хамма вакт нима адолатли ва нима адолатсиз деган масала атрофида мунозара мавжуд булган. Жумладан Туркистон улка бошкарувида хам.

7 Мухаммад Азиз МарFилоний. Тарихи Азизий (ФарFона чор мустамлакаси даврида). - Тошкент: "Маънавият", 1999. 30-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

Генерал Скобелевга Туркистон генерал губернатори фармойишига мувофик Истамбул урушига юбориш учун телеграмма келади1. Шундан сунг Самарканд харбий губернатори Абрамуф2 келгандан сунгра Янги МарFилон шахрини бино килади. Аввал, русларга ва кейин мусулмонларга чек килиб ер беради. Ободончиликка эътибор каратади. Аммо маз-кур уезд хокими Бекчурин хоким, аввал, Сул-тон Муродбек вактидаги дафтарларни топиб олиб, уша вактларда хизмат килган мирзою саркорларни йиFиб, танобкашларни чакириб, таноби шаръий дафтар килдириб олади. Саркорларни х,ар бир кишлокка сар-кор килади. Уларнинг х,ар бирига биринчи-дан, мирзо тайин килиб юбориб, кетидан бир хирож3 солиFи белгилаб, дафтар килиб олади. Мусулмон мирзолар ва саркорлар-нинг тепасидан назорат учун Абдували мир-зони уз олдида саклаб турди. Бир-икки йил-дан сунгра хирожни козикка хисоблаб, пул олишга буйрук чикаради4. Аммо подшолик мах,камасида рус тилидан бошка тиллардаги хужжатлар таржима килиб такдим килинган. Мах,кама мулкдан кетган хирож ва таноб пул-ларини олиб, амалдор ва фукаронинг арзла-рини ва рапортларини олиб жавоб чикаради ва хужжатлаштиради5.

Руслар МарFилонни эгаллаган кундан бошлаб, шахар ичига сайлов билан турт-даха килиб, уни хар кайсисига битта минг-боши ва бир кози махаллий худудга сайла-тиб тайин килди. Руслар улкани босиб олган-дан кейин ерли ахолини бошкаришда баъзи махаллий идора амалларини саклаган эди. Козилик суди ва мингбошилик шу жумладан-

1 Истанбул уруши - яъни 1877-78 йиллардаги рус-турк уруши.

2 Абрамуф - генерал-лейтенат Александр Константинович Абрамов. ФарFона вилояти харбий губернатори (1877-80). Пишпек, Авлиёота, Чимкент, Тош-кент шахарларини босиб олишда жонбозлик курсатган. (УзРМДА, И-19-фопд, 1-руйхат, 1041 -йн^- ма жилд, 1-8-в.),

3 Хирож - асосий ер солиги. Экилган дон махсулотларидан олинган. Серхосил суFориладиган ерлардан олинган хосилнинг 1/5 кисми, лалмикор ерлардан 1/10 кисми хажмида булган.

4 Яъни ерни улчаб соликни пул билан тулаш жорий этилди

5 Мухаммад Азиз МарFилоний. Тарихи Азизий (ФарFона

чор мустамлакаси даврида). - Тошкент: "Маънавият",

1999. 45-бет.

дир. 1889 йил янги конун билан бу тартиб янада мустахкамланди.

Подшолари вактида аксари мусулмон булган катта муйсафид козиларни сай-лаб куйилган. Мингбоши сайлови булганда, аксар одамлар мингбоши булгани куркиб кабул килиб ва килмасдан, ноилож муно-сабати йук одамлар хам мингбоши булиб колган. Мустамлака хукумати мингбошиларга вазифа ойлик берди. Ва хам фукаролардан униб куб булиб, [улар] дархол давлат топти. Сайловда элликбошиларга овоз бериш мум-кин булмасада, мулозимат килиб, пул берса ушандай одамларни сайлайдилар.

Адолат инсоният маънавий кадриятлари-нинг олий куриниши булиб, бахт, озодлик, тенглик, тинчлик тушунчалари каби, инсон эрки ва иродасини узида ифода этади. Аммо сайловлардаги мана бундай ошкора равиш-даги нохакликлар мустамлака даври кечган тарихий сахифаларимиз билан танишгани-мизда беихтиёр кунгилга оFрик беради.

Козиларга аъламу6 муфти7 булиш учун кози кандай одамни суюб хокимга ариза, яъни рапорт ёзиб илтимос килса кифоя, кабул куриб кулига хужжат берилган. Аммо мусулмон подшолари вактида (эса) подшо, яъни хоннинг хузурида кабул килиниб, олами-ён8га супоришнома (буйрук, амр, фармон) килинар, сунгра оламиён шиFовули9га супо-риш киларди. Бу киши мирзобошига сутда (судда) топширарди. Унга караб иноятнома ёзилар эди. Мувофики ахвол отаси ё хатиб имом10 булиб, кулига иноятномаси тегар эди. Аммо мумаййиз (текширувчи) деган ё охунд11 ва ё козикалони пойтахт буларди, муътабар киши буларди.

6 Аълам - илмий мартаба, олимларнинг олими.

7 Муфти - турли масалалар буйича туFри карор чикариш учун фатво, хулоса берувчи олим.

8 Оламиён — козихона, девонхона ва бошка баъзи махкамаларнинг оддий хизматчиси.

9 Ш^овул — элчи ва чопарларни хон хузурига бошлаб кирадиган шахс. Куконда шиFовул мансабида булган зотларнинг вазифалари эса кенг булиб, вилоят ва харбий ишларга хам дахлдор булган.

10 Имом ва имом хатиб — масжид имомининг диний унвони (жума намозларда хутба укиб, амри маъруф киладиган аллома.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11 Охунд — диний унвонлардан булиб, билимли ва мадрасада укиб, укиш давомида дарс бериш жара-ёнига, вакф мулки идорасига аралашиб юрган толиби илм.

Айтиш мумкинки, карам давлатларда таш-кил этилган сайланадиган органлар карам худудни бошкаришда факат маслахат овозига эга булади.

Аммо Худоёрхоннинг хукмронлигининг охирги даврида МарFилонда шундай ишларни МарFилон козикалони Мулло Мухаммад Бобо охундга юклаб берди. Бу зоти шариф мувофик ахвол урин тайинлаб оламиёнга мусаввадаси (коралама) билан аризаларини юборадурлар. Оламиён хон хазратга курсатар эди. Лекин бир жойга кози килмок ва мударрис килмок туFрисида пойтахтга толиб кишиларнинг узи бориб ариза берарди. Хон хазрат ариза-сини укиб оламиёнга берарди, бу киши тек-ширувчига юборарди. Текширувчи имтихон, килиб олдига китоб, очиб куяр, канчалик билим ва тажриба бор эканлигини билиб, кейин гувохнома ёзиб уддасидан чикиш ёки чикмаслигини оламиён кулидан хонга маълум килар эдилар. Имтихон, асосан, ушрдан маош оладиган муллалардан "Хидоя", "Далоил", "Китоби никох" ва бошка шариат асослари баён этилган асарлар асосида олинган.

Замонавий давлат бошкарувида сиё-сий маданиятнинг мухим хусусиятлари-дан бири шуки, у хар бир мамлакатнинг, хар бир давлатнинг муайян ва маълум шарт-шароитларида шаклланади.

Чор Россияси мустамлака бошкарув тизи-мига хам улка мухитига караб мослашти-рилган. Энди эса, руслар хамма ишларни билиб, дафтарини килдириб, махкамага ёзиб булгандан сунг, мирзолар ва саркор-ларни жавобини берди. Мулло Абдували мирзо Бекчурин хоким олдида худди оёк-кул мисол одид турган. Агар кимнингдир вази-фаси ёкмаса "То хатто, хирожу таноб ва закот" дафтарларини олиб келиб, узи пулчиларига бериб, ичиндаги подшолик пулларни йиFиб олиб, уз маошига сарф этди. Бундан булак хар хил Fализ ишларни жуда куп билади",—деб харбий губернаторга ёзиб берган. Бу холат МарFилон хокими Бекчурин бошкарувига сал-бий таъсир килади. Асл вазиятдан хабардор булган харбий губернатор "Махкамада турган икки адад мусулмон мирзоси кифоят, хамма мусулмонча хатларни ёзурга ва хамма дафтар ишларни хам шул икки мирзо килсин, кифоят

ва булак мирзо турмасин", - фармон беради1. Шу икки мирзодан бири Тарихи Азизий асари муаллифи Мухаммад Азиз МарFилоний эди.

Туркистон улкасида Россия империяси бошкарув даврида ахлок ва хукукнинг меъё-рий категорияларидан бири булган, мав-жуд ижтимоий вокелик инсон мохиятига ва хукукларига мос ёки мос эмаслигини ажра-тишда мезон булиб хизмат киладиган адо-лат, одиллик, туFрилик принциплари "тула урнатилган" - дея афсуски, айтолмаймиз.

Бу муаммо хар бир вокеа, ходиса ва жара-ённинг жамият ривожланишига, инсоният тараккиётига, инсонпарварлик ва демократия коидаларига хамнафаслиги билан бел-гиланади. Шу маънода, умуминсоний адолат синфий миллий, гурухий адолатлардан юксак туради.

Карамлик холатини хонликлар худудларни босиб олиш ёки бошка йуллар билан улар-нинг устидан Чор Россиянинг хукмронлиги урнатилиши окибатида давлат хокимиятининг олийлик ва суверенлик белгиларидан махрум булишида куриш мумкин.

Улкани бошкариш Россия императори томонидан лавозимга тайинланадиган ва озод килинадиган генерал-губернаторга тегишли эди.

Махаллий бошкарувда ислом динининг мукаддас китоби деб тан олинган Куръонда ислом акидалари, эътикод талаблари, хукукий ва ахлокий меъёрлари, чеклаш ва такиклари ёрдамида амалга оширилган.

Конун устуворлиги тамойили асосида олиб борилаётган ислохотлар негизида жамиятда умумий маданиятни юксалтириб боришга, инсонларнинг маънавий камолотни ва хукукий билимларини тобора бойитиб боришга харакат килинмокда.

Меъёрий хукукий хужжатлар, уз мохияти ва мазмуни жихатидан, демократик, адолатли, инсонпарвар булиши, давлат ва фукаролар уртасида барча муносабатларни, конун устуворлигини, давлат идоралари хукукий макоми хамда ваколатларини аник белгилаб бериши лозим. Лекин, Туркистон улкасида Россия империяси протекторати урнатилгач,

1 Мухаммад Азиз МарFилоний. Тарихи Азизий (ФарFона чор мустамлакаси даврида). - Тошкент: "Маънавият", 1999. 47-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 11 (96)

мазкур хукукий принципларига деярли амал килинмаган.

Мамлакатимизнинг бугунги кунда давлат ва жамият хаётидаги конунчилик даражаси, хамманинг конун ва суд олдида тенглиги халкимизнинг хукукий маданиятнинг ажрал-мас кисмидир.

Шуни эътиборга олиб, кушимча равишда тарих дарслари сифатини янада ошириш максадида куйидагиларни таклиф этамиз:

- уй вазифаси топшириFи бандига профессор-укитувчи томонидан курсатилган кушимча адабиёт сифатида маълумотларни топиб, укувчиларга, талабаларга индивидуал урганиш масъулиятини юклаш хамда вази-фани синчиклаб текшириб олиш;

- юкорида келтирилган маълумотларлар умумий урта таълим мактаблари, олий таълим муассасалари тарих фани укитувчилари томонидан утиладиган очик дарсларда танлаб оли-ниб, педагог томонидан юкори даражада кенг ёритиш;

- тарихий обидалар, моддий (жумладан, кулёзмалар) ва маънавий ёдгорликлар, асар муаллифи хаёти ва ижодига баFишланган таъ-сирчан мультимедиа материалларини сонини янада ошириш;

- давлат таълим стандартлари талабига мувофик, олдиндан укувчилар ва талаба-ларни хабардор килган холда моддий (жумладан, кулёзмалар) ва маънавий ёдгорликлар, нотариал хужжатлар ва уларнинг юритилиши, алломалар хаёти ва ижодига оид кушимча маълумотлардан сараланиб олинган назорат саволлари ёки тестларини олинадиган назорат ишлари топширикларига каторига кири-тиш;

- тарихимизнинг бой мероси халкимиз хамда дунё тамаддунига кушган улкан хиссасини тулаконли урганиш масалала-рига янада эътиборни кучайтириш максадга мувофикдир.

Адабиётлар руйхати:

8. Шавкат Мирзиёев. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини бирга-ликда барпо этамиз. Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тан-танали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутк. - Тошкент: "Узбекистон", 2017.

9. Шавкат Мирзиёев. Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк фаровонлигининг гарови. Узбекистон Республикаси Конституциям кабул килинганининг 24 йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги маъруза. 2016 йил 7 декабрь. - Тошкент: "Узбекистон", 2017.

10. Мухаммад Азиз МарFилоний. Тарихи Азизий (ФарFона чор мустамлакаси дав-рида). - Тошкент: "Маънавият", 1999.

11. Абдуллаев А., Инатов А. Таълим жараёнини такомиллаштиришда тизимли ёнда-шувнинг ахамияти. / "Замонавий таълим / Современное образование" илмий-амалий оммабоп журнали. 2014 йил 9-сон. 9-13 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.