Научная статья на тему 'ТОШКЕНТ ШАҲРИ МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИ ТАРИХИДАН'

ТОШКЕНТ ШАҲРИ МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИ ТАРИХИДАН Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
433
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
Ўзбекистон меъморий мероси / тарихий-меъморий обидалар / Ҳастимом меъморий мажмуаси / Шайхонтоҳур меъморий мажмуаси / Зангиота меъморий мажмуаси / тарихий ёдгорликлар / Тошкент меъморчилик мактаби / жомеъ масжиди / мадраса / мақбара / минора / меъморий безаклар

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Жаҳонгир Гулямов

Мақола Тошкент шаҳрида ўрта асрларда бунёд этилган миллий меъморий мерос намуналарининг ўрганилиш тарихи, ушбу масалага доир қимматли архив ҳужжатларини илмий таҳлил этишга бағишланган. Унда Тошкент шаҳри ва вилоятида жойлашган Ҳастимом, Шайхонтоҳур ҳамда Зангиота меъморий мажмуаларининг ўзига хос услубга эга иншоотлари хусусидаги қизиқарли тарихий фактлар келтириб ўтилган. Мақолада, XIX аср охири-ХХ асрда ушбу ёдгорликларни ўрганиш асосида яратилган ва ҳозирда Ўзбекистон Миллий архивида сақланаётган мавзуга доир архив ҳужжатларини шарҳлашга алоҳида эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТОШКЕНТ ШАҲРИ МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИ ТАРИХИДАН»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023

ТОШКЕНТ ШАХ,РИ МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИ ТАРИХИДАН

Жахонгир Гулямов УзМУ

Аннотация: Макола Тошкент шахрида урта асрларда бунёд этилган миллий меъморий мерос намуналарининг урганилиш тарихи, ушбу масалага доир кимматли архив хужжатларини илмий тахлил этишга багишланган. Унда Тошкент шахри ва вилоятида жойлашган растимом, Шайхонтохур хамда Зангиота меъморий мажмуаларининг узига хос услубга эга иншоотлари хусусидаги кизикарли тарихий фактлар келтириб утилган. Маколада, XIX аср охири-ХХ асрда ушбу ёдгорликларни урганиш асосида яратилган ва хозирда Узбекистон Миллий архивида сакланаётган мавзуга доир архив хужжатларини шархлашга алохида эътибор каратилган.

Калит сузлар: Узбекистон меъморий мероси, тарихий-меъморий обидалар, растимом меъморий мажмуаси, Шайхонтохур меъморий мажмуаси, Зангиота меъморий мажмуаси, тарихий ёдгорликлар, Тошкент меъморчилик мактаби, жомеъ масжиди, мадраса, макбара, минора, меъморий безаклар

FROM THE HISTORY OF ARCHITECTURAL MONUMENTS OF

TASHKENT CITY

Jahangir Gulyamov UzNU

Abstract: The article is dedicated to the history of the study of examples of national architectural heritage built in the middle ages in Tashkent city, to the scientific analysis of valuable archival documents on this issue. It contains interesting historical facts about the architectural complexes of Hastimom, Shaikhontohur and Zangiota, located in the city and region of Tashkent. In the article, special attention is paid to the interpretation of archival documents on the subject, created on the basis of the study of these monuments in the late 19th-20th centuries and currently stored in the National Archives of Uzbekistan.

Keywords: architectural heritage of Uzbekistan, historical-architectural monuments, Hastimom architectural complex, Sheikhontohur architectural complex, Zangiota architectural complex, historical monuments, Tashkent architectural school, mosque, madrasa, mausoleum, tower, architectural decorations

Узбекистан Республикасининг кадимий шахарларидан бири, мамлакатимиз пойтахти булган Тошкент шахри нафакат замонавий бинолари балки тарихий обидалари билан хам машхурдир. Асрлар давомида ушбу шахарда узига хос меъморий услуб ва анъаналар асосида бунёд этилган тарихий-меъморий ёдгорликлар шахар куркига курк кушиш билан биргаликда дунё халклари эътиборини узига жалб килиб келаётгани хам бежизга эмас.

Тошкент шахри нафакат Марказий Осиё, балки жахоннинг кадимий шахарларидан бири булиб, дунё цивилизацияси ривожига муносиб хисса кушган. Мазкур шахар мухим карвон йуллари утган минтакада жойлашган булиб, бу ерда Буюк ипак йулининг тармоклари кесишган. Бунинг натижасида Тошкент шахри асрлар давомида минтака маданий хаётида мухим рол уйнаган. Дунё хамжамияти томонидан "Шарк дарвозаси" номига мушарраф булган Тошкент шахри хозирда мухим туризм марказларидан биридир.

Узбек халки томонидан яратилган миллий меъморий мерос намуналарининг бетакрор намуналарини узида жамлаган Тошкент шахри тарихий обидаларини урганиш масаласи Узбекистон тарихи ва маданияти фанларининг долзарб масалаларидан бири хисобланади. Утган давр мобайнида Тошкентнинг бой маданий меросини урганишга археолог, тарихчи, санъатшунос ва архитектура тарихи мутахассислари томонидан катта эътибор каратиб келинган. Бунинг натижасида ушбу маданий мерос тарихи ва уларнинг узига хослигини ёритишга багишланган куплаб илмий ишлар, архив хужжатлари яратилган. Айникса, Тошкент шахрининг юбилейи ЮНЕСКО томонидан халкаро микёсда нишонлангани, мазкур масалага нафакат республикамиз балки жахон хамжамияти томонидан каратилган эътиборнинг накадар ахамиятли эканлигидан дарак беради [1. 02.04. 2008].

Тошкент шахри меъморий иншоотларни урганиш натижасида кимматли архив хужжатлари хам яратилган булиб, улар мазкур ёдгорликлар тарихига доир мухим манбалар сирасига киритилган. Хусусан, Узбекистон Миллий архивида сакланаётган архив хужжатлари бунга яккол мисол булади. Мазкур масалага доир архив хужжатларининг аксарият кисми XIX аср охири-ХХ асрда яратилган. Уларда тадкик этилаётган тарихий обидаларнинг XIX асрнинг иккинчи ярми-ХХ аср бошларидаги холати, уларни тиклаш-таъмирлаш ишлари тарихи, ёдгорликлардан фойдаланиш хамда уларга булган муносабат масаласи тарихи ёзиб колдирилган.

Мазкур архив хужжатларида XIX аср охири-ХХ аср охирларигача, яъни республикамиз уз мустакиллигини кулга киритгунча булган даврда, яъни Россия империяси мустамлакачилиги хамда совет даврида узбек халкининг миллий кадриятлари сирасига киритилган миллий меъморий мерос намуналарини урганишга булган муносабат тарихи ёритилган [4. Р-394-фонд].

Маълумки XIX аср иккинчи ярми - ХХ аср бошларида Урта Осиё худудининг маълум кисми Россия империяси мустамлакасига айлантирилган эди. Бу даврда Россия империяси хукумати томонидан мустамлака улкалар, хусусан, Туркистон улкаси тарихий-маданий меросига нисбатан беписандлик билан караш сиёсати юритилган ва махаллий халклар маданий мероси талон-тарож этилган. Бунинг натижасида тарихий ёдгорлкларнинг купчилиги аянчли ахволга келиб колган. Туркистон худудининг рус тадкикотчилари томонидан урганилган кисмида жойлашган тарихий меъморий ёдгорликларга эхтиётсизлик билан килинган муносабат натижасида жиддий зиён етказилган. Уларнинг ички ва ташки безаклари марказда жойлашган тарих ва санъат музейларига олиб кетилган[11. Б. 8]. Шу уринда мустамлака маъмурлари буйруги билан урганилган ёдгорликлардан топилган моддий манбалар: тарихий обидалар ички безаклари (кимматбахо кандиллар, меъморий безаклар, масжид ва мадрасалар ички интерьери), меъморий ёдгорликларнинг баъзи кисмлари (накшинкор эшик-деразалар, девор, шифт, пол коплама безаклари) кучириб олиб кетилганилиги хусусида маълумотлар сакланиб колган [2. 17-варак.]. Россия хукуматининг нохолис сиёсатига карамасдан махаллий халклар маданий меросини урганиш ва саклаб колиш гоясини илгари сурган рус шаркшунос олимлари фаолиятини хам кузатиш мумкин. Ушбу йуналишга кирган харакат вакиллари сирасига В.Л.Вяткин, В.В.Бартольд, М.Е.Массонларни киритиб утиш мумкин. Улар Туркистон улкаси тарихий-маданий мероси, шу жумладан, меъморий ёдгорликларининг бутунлай вайрон этилиши ва йук булиб кетишини олдини олишда муносиб хисса кушган олимлардир. Совет даврида хам худди шундай икки хил йуналишда амалга оширилган илмий тадкикотлар мажмуини кузатиш мумкин. Уларни тахлил этиш, бу даврда собик совет иттифокига кирган давлатлар миллий маданий меросини саклаб колишга булган эътибор нисбатан кучайганини куриш мумкин [12. Б. 24].

Умуман олганда, XIX аср охири ХХ аср бошларида Узбекистон меъморий обидалари, хусусан, Тошкент шахрининг тарихий иншоотларини урганишга оид масалалар ёритилган тадкикотлар натижасида муаллифлар томонидан кизикарли фактик материаллар жамланган. Кейинчалик улар Узбекистон Миллий архиви (УзРМА), Узбекистон Республикаси кино-фото-фоно хужжатлари Миллий архиви (УзРКСОХМА)нинг тегишли фондларига саклаш учун кабул килинган ва хозирги кунгача саклаб келинмокда [3. И-71-фонд; 4. Р-394-фонд; 9. Инв.№ 016643]. Шунингдек, Тошкент шахри меъморий ёдгорликларини тадкик этган мутахассис олимлар томонидан хам архив жамгармалар яратилган [5. Р-2406-фонд; 6. Р-2773-фонд; 7. Р-2810]. Мазкур архив хужжатлари хам тарихий обидаларни урганилиш тарихини ойдинлаштиришда, хусусан, Тошкентдаги Х,азрати Иммом, Шайхонтохур ва Зангиота меъморий мажмуалари хамда бошка

Kynga6 Tapuxun egropguKgapHuHr TagKuK этнgгaн gaBpgapgaru xogaru, ygapHu Myxo$a3a Kugum umgapu, TuKgam-TatMupgam Ba ygapgaH ^ongagaHumra goup MacagagapHu epmu6 6epumga 6upgaMHu MaH6a cu^arnga KaTTa axaMutfira эгagнp.

TomKeHT maxpu Ba Bugo^Tuga ^oftgamraH MetMopun egropguKgapu unuga ^acTHMOM, fflanxoHTOxyp Ba 3aHruoTa MetMopun Ma^Myagapu agoxuga ypuH TyTagu. YgapHu ypraHumra goup Kynga6 hhmhh Tag^u^OT umgapu aMagra omupugraH 6ygu6, ygap Tapuxun egropguKgap yTMurnura goup KrouKapgu MatnyMOTnapHH y3uga ^aMgangu.

W^auxoHmoyyp (W^aux Xoeandu Toyyp) MetMopun Ma^Myacu maxapHuHr энг raB^yM Ba ^arogu ^oftgapugaH 6upuga ^oftgamraH 6ygu6, yTMumga xaM 6y epga 6up Hena MetMopun o6ugagap, mu$o6axm 6ygoKgu .HaHrap xoBy3u, caBgo pacTanapu ypuH ograH эgн. YpTa acpgapgaeK Ma3Kyp MetMopun Ma^Mya ^oftgamraH MangoH X,aHur Ba HaBpy3 6aHpaMgapuga xagK caftgu 6ygaguraH epra aftgaHraH 6ygu6, KeHr xagK oMMacu TyngaHaguraH MacKaH xuco6gaHraH. fflanxornoxyp MetMopun Ma^Myacu Ma^apagapu XIV-XV acpga 6yHeg этнgгaн. XIII acp oxupu-XIV acp ypTagapuga ama6 yTraH fflanx XoBaHgu Toxyp -HccaBua TapuKaruHuHr nupuK HaMo^HganapugaH 6upu 6ygraH. 1355 nugga Ba^oT этгaн maftx Ka6pu ycTuga KenuHnanuK AMup TeMyp ^apMonumura 6uHoaH MaK6apa KypugraH. MaK6apa rypxoHa Ba 3uepaTroxgaH u6opar. MaK6apa rypxoHacu ukku KucMgaH uSopar: SupuHHucu, fflanx XoBaHgu Toxyp Ka6pu ^oftgamraH xoHa 6ygu6, yH ukku Kuppagu ryM6a3 6ugaH enugraH; ukkuhhucu, caKKu3 Kuppagu ryM6a3 6ugaH enugraH xoHaga yHuHr pa^uKacu Ba yrauHu Ka6pu ^oftgamraH. MaK6apa 3uepaTxoHacu Ky66agu. FumTgaH uMopar 6ygraH ym6y MaK6apa nemToKu Ba eH paBoKgapuga paHrgu MetMopun 6e3aKgap MaB^yg. Ma3Kyp MetMopun Ma^Myaga ^oftgamraH ^HycxoH Ba KaggupFoHSuH Ma^agapu XV acpga TeMypun xyKMgopgapu gaBpuga Muggun MetMopnuguK aHtaHagapuHu gaBoM эттнpгaн xogga 6yHeg этнgгaн [5. 61-BapaK].

3a^uoma Ma^Myacu TomKeHT maxpugaH 16 naKupuM Fap6ga, CaMapKaHgra yTaguraH KaguMun KapBoH nyguga Kag pocTgaraH. Ym6y 3uepaTroxHuHr gacTga6Ku uHmooTgapu MapKa3un Ocue MuHTaKacuga 3aHruoTa homu 6ugaH Mamxyp fflanx Onxo^a u6h To^xo^aHuHr Ba^oTugaH cyHr yHuHr Mo3opu ycTura KypugraH KaMTapoHa egropguK cu^aTuga nango 6ygraH. By MyxTamaM egropguK Ma^MyuHuHr Kypugumu XIV acpHuHr 80-Huggapuga AMup TeMyp ToMoHugaH 6omgaHu6, 1420-nugga Mup3o YgyF6eK ToMoHugaH TyraTugraH. 3aHruoTa MaK6apacu gacTga6 ukku xoHagu cogga uMopar - 3uepaTxoHa Ba rypxoHagaH u6opaT 6ygraH. ^acTga6 yHga HaKmuHKop 6e3aKgu nemToK 6ygMaraH. XoHagapHuHr geBopu TypT acocgu paBoKgu ryM6a3gap 6ugaH 6oFgaHraH. rypxoHagaru ok MapMapgaH umgaHraH Ka6pTomra Ha^uc yHMa эnнгpa$нк HaKmgap 6uTugraH. KenuHnaguK MaK6apa oggura nemToK Ba uKKuTa KyHgagaHr xoHa Kypugu6, 6e3aK 6epugraH. nemToK Ba xoHagap TamKu geBopu, 3uepaTxoHa xaMga MaK6apa noHryM6a3u FumTgaH Ba yHMaKop paHrgop

кошинлар билан безатилган. Зангиота мажмуасига кирадиган яна бир иншоот Анбар она макбарасидир. У Зангиота макбарасининг жануби-гарбида жойлашган пештокли зиёратхона ва гурхонадан иборат. Ушбу зиёратхона ва гурхонанинг усти доира шаклида кушкаватли гумбаз билан ёпилган. Макбарада нафис ислимий ва эпиграфик накшлар билан безатилган ок мармар кабртош жойлашган. Макбара дастлаб пештоксиз ва безаксиз икки хонали зиёратгохдан иборат булган. Кейинчалик унинг олдига пешток курилиб, кошинлар билан безатилган. Темурийлар даврида Тошкентда бунёд этилган меъморий ёдгорликлар тузилиши ва безакларида махаллий меъморчилик мактаби анъаналари устунлик килади [5. 20-варак].

Тошкентнинг яна бир эътиборга молик меъморий ёдгорлиги растимом меъморий мажмуасидир. Ушбу тарихий ёдгорлик Себзор дахасида жойлашган. Мажмуа шофеъийлик масхабининг етакчи алломаларидан бири Абу Бакр Мухаммад ибн Али Исмоил Каффол аш-Шоший устида курилган макбара атрофида шаклланган. XVI асрда жануб томонида катта мозор худуди жойлашган эски иншоотнинг урнига шайбонийлар томонидан Каффол Шоший макбараси курилган. Бу ерда Каффол Шоший макбарасидан ташкари яна иккита макбара курилган булиб, бири номсиз ва иккинчиси Суюнижхон макбаралари булган. XVII асрда эса (1579 йил) Абдуллахон II маблаги асосида Шайх Бобохужа макбараси курилган, аммо ушбу макбара кейинчалик бузилиб кетган. Ушбу мажмуада жойлашган Баракхон мадрасаси 1502 йилдан то 1770 йилгача булган давр мобайнида алохида-алохида кисмларга булиб курилган. Бу мадраса уч кисмга булиниб курилганлиги археология изланишларида аникланган. Биринчи кисми бош пештокнинг чап тарафидаги Номаълум макбара булиб, у Хожи Ахрор Вали тарафидан курдирилганлиги тахмин килинади. Мазкур макбара XVI асрни урталари Самарканд меъморчилик мактаби курулиш услубида бунёд этилган. Иккинчи кисми 1531-1532 йилларда куриб битказилган Гумбази Баракхон ёки Кук Гумбаз номи билан аталган. Уни Суюнижхожахоннинг кенжа угли Мухаммад отаси учун курдирган булиб, у Бухоро меъморчилик мактаби анъаналари асосида бунёд этилган. XVI-XIX асрларда бу икки макбаранинг уртасида мозор булган. XVII асрнинг 55-йилларида мозор бузилиб, икки макбара уртаси бир каватлик ва гумбаз ён галереялар билан уланган. XIX аср урталарида Барокхон мадрасаси рупарасида Кукон хони Мирзо ахмад томонидан Тилла шайх масжиди, Каффол аш-Шоший макбараси Намозгох масжидлари бунёд этилган. Асрлар давомида ислом маданиятининг мухим марказларидан бири саналган Тошкентнинг бетакрор меъморий мажмуаси - растимом тарихий ёдгорлиги меъморий киёфасига совет даврида бир катор узгартиришлар киритилди ва унинг вазифаси бирмунча узгартирилди. Хусусан, 1917-йилга келиб бу мадрасани ётокхонага

айлантирилиши муносабати билан, унинг тарихий куринишига катта узгартирилишлар киритилди. 1936-йилда мадраса курлар жамияти ва кейинчалик хар хил омборхоналар булиб ишлатилиб, ташландик холда колдирилди. Бунинг натижасида мазкур тарихий ёдгорлик йикиладиган холатга бориб колди. Намозгох масжиди кейинчалик шофёрлар укитиладиган мактабга, Барокхон мадрасаси эса Атеизм музейига айлантирилган [8. 17-варак]. Кейинчалик мажмуа уртасида кинотеатр ва мактаб курилган булиб, бу ёдгорликнинг тарихий-меъморий киёфасига салбий таъсир курсатди. 1943 йилда Баракхон мадрасаси Урта Осиё ва Козокистон мусулмонлари диний идорасига берилган. Бу ерда Зиёвуддин Бобохонов бошчилигида таъмирлаш ва тиклаш ишлари амалга оширилган ва куп йиллар шу идора биноси сифатида фаолият курсатиб келган. Узбекистоннинг мустакиллиги шарофати билан мадрасада бир неча бор тиклаш-таъмирлаш ишлари олиб борилиб, унга Узбекистон маданий меросининг алохида мухофаза этиладиган нодир намунаси сифатида эътибор каратилмокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Тошкент шахрининг 2200

с v> с» м "1—ГТ/"*

йиллигини нишонлашга тайёргарлик куриш ва уни утказиш тугрисида ги ПК,-828-сонли Карори. 02.04. 2008 йил.

2. УзМА. И-1-фонд.15-руйхат. 389-иш. 17-варак.

3. УзМА И-71-фонд. ТХАТ фонди хужжатлари.

4. УзМА Р-394-фонд. Средазкомстарис хужжатлари.

5. УзМА Р-2406-фонд, 1-руйхат, 855-иш, 61 варак; Шу фонд.1433-иш. 20-варак.

6. УзМА Р-2773-фонд, 1-руйхат, 127-иш, 44 варак.

7. УзМА Р-2810-фонд. 1-руйхат, 64-иш, 10-варак.

8. УзМА Р-94 фонд, 5-руйхат, 1182-иш, 17-варак.

9. УзКФФ^МА Инв. №0-16643.

10. Узбекистон: шахарлар ва афсоналар. - Тошкент, 2014.

11. Хдмидова М.С. Архив хужжатларида Узбекистон меъморий ёдгорликларининг урганилиш тарихи (УзМА хужжатлари мисолида) - Тошкент, 2021.

12. Хдмидова М.С. Амир Темур ва Темурийлар даври меъморий ёдгорликларининг урганилиши. - Тошкент, 2021.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.