Научная статья на тему 'Исследование сероглинной керамики'

Исследование сероглинной керамики Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
51
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
Средняя Азия / сероглиняная керамика / неглазурованная керамика / кусочки серой керамики / «серая глина» / Ахсикент / Афрасиаб / Термез / Хорезм / гончарный круг / орнамент / кувшин. / Central Asia / gray clay ceramics / unglazed ceramics / pieces of gray ceramics / “gray clay” / Akhsikent / Afrasiab / Termez / Khorezm / potter’s wheel / ornament / jug.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Улугбек Артиков

В статье рассматриваются достижения развития неглазурованной керамики в древних крупных городах Средней Азии и Востока за счет совершенствования технологии изготовления керамических изделий и увеличения производительности труда. Автор рассказывает о процессе производства, особенностях и роли серой глины в материальной культуре города, а также об их уникальных орнаментах, выявленных в крупных средневековых городах. Кроме того, эксперт, проводивший исследования в этом отношении, попытается пролить свет на тему, основываясь на аналитических выводах, сделанных учеными в результате многолетних исследований.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Research gray clay ceramics

The article discusses the achievements of the development of unglazed ceramics in the ancient large cities of Central Asia and the East by improving the technology of making ceramic products and increasing the productivity of cocktails. The author talks about the production process, the features and role of gray objects in the material culture of the city, as well as about their unique ornaments found in large medieval cities. In addition, an expert who has conducted research in this regard will try to shed light on the topic based on the analytical conclusions made by scientists as a result of years of research.

Текст научной работы на тему «Исследование сероглинной керамики»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Research gray clay ceramics

Ulugbek ARTIKOV1

National Archaeological Center

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received July 2021 Received in revised form 20 July 2021

Accepted 15 August 2021 Available online 15 September 2021

Keywords:

Central Asia,

gray clay ceramics,

unglazed ceramics,

pieces of gray ceramics, "gray

clay",

Akhsikent,

Afrasiab,

Termez,

Khorezm,

potter's wheel,

ornament,

jug

The article discusses the achievements of the development of unglazed ceramics in the ancient large cities of Central Asia and the East by improving the technology of making ceramic products and increasing the productivity of cocktails. The author talks about the production process, the features and role of gray objects in the material culture of the city, as well as about their unique ornaments found in large medieval cities. In addition, an expert who has conducted research in this regard will try to shed light on the topic based on the analytical conclusions made by scientists as a result of years of research.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https: //creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Буз рангли сопол идишларнинг урганилиши

Калитсузлар:

Урта Осиё, буз рангли сопол, сирланмаган сопол, кулранг сопол булаклари, "кулранг лой",

Ахсикент, Афросиёб, Термиз, Хоразм,

кулол гилдираги, орнамент, куза.

АННОТАЦИЯ

Ушбу ма;олада Марказий Осиё, Шар; мамлакатларининг кухна, йирик шахарларида кулолчилик технологиясини такомиллаштириш ва мехнат унумдорлигини ошириш хисобига сирланмаган сопол идишлар ясашнинг ютуклари борасида суз юритилади. Муаллиф урта асрларга оид йирик шахарларда аник;ланган буз рангли буюмларнинг ишлаб чи;ариш жараёни, хусусиятлари ва шахар моддий мада-ниятидаги урни хамда узига хос орнаменти хащда суз юритади. Шунингдек, бу борада изланишлар килган мутахассис олимларнинг куп йиллик тадки;отлари натижа-сида ёзган тахлилий хулосаларига асосланиб мавзуни ёритишга уриниб куради.

1 doctoral student, National Archaeological Center of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan, Tashkent, Uzbekistan.

E-mail: imonartikov@mail.ru.

Исследование сероглинной керамики

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

Средняя Азия, сероглиняная керамика, неглазурованная керамика,

кусочки серой керамики,

«серая глина»,

Ахсикент,

Афрасиаб,

Термез,

Хорезм,

гончарный круг,

орнамент,

кувшин.

В статье рассматриваются достижения развития неглазурованной керамики в древних крупных городах Средней Азии и Востока за счет совершенствования технологии изготовления керамических изделий и увеличения производительности труда. Автор рассказывает о процессе производства, особенностях и роли серой глины в материальной культуре города, а также об их уникальных орнаментах, выявленных в крупных средневековых городах. Кроме того, эксперт, проводивший исследования в этом отношении, попытается пролить свет на тему, основываясь на аналитических выводах, сделанных учеными в результате многолетних исследований.

Урта Осиёнинг цадимий шахарларида оддий буюмлардан тортиб ноёб намуналарни ишлаб чицарадиган мохир сопол усталари шаклланди. Урта асрлар кулолчилигида сезиларли узгаришлар руй берди - махсулотларнинг янги шакллари пайдо булди, уларни шакл-шамойилида бошцача техник ва бадиий усуллар шунингдек безак мазмуни хам узгарди. Буюмларни безашда гулли ва геометрик нацшлар етакчига айланиб борди. Аста-секин Урта Осиёда етакчи хунармандчилик марказлари пайдо булди. Бунда сопол буюмлар тайёрлашда иккита асосий тип мухим рол уйнайди: сирланган ва сирланмаган идишлар. Айницса, ривожланган урта асрлар сирланмаган сопол буюмлар ичида баланд буйли идишлар, катта хумлар, ясси шаклдаги кузалар, кичик цадахлар ва кружкалар билан ифодаланади. Ишлаб чицариш техникасига кура, сирланмаган сопол идишлар бир неча гурухга булинган. VПЫX асрларда хали хам сопол сиртларида одамлар ва хайвонларнинг бир цолипдаги тасвири булган идишлар кенг тарцалган эди. Ишлаб чицаришнинг кенгайиш омили бу архаик шаклларни янги усулларга утишига йул берди. Ислом оламининг Гарбий Осиё минтацаларидан Хуросон ва Мовароуннахрга кириб келиши сопол ишлаб чицаришда бошца техникани олиб кирди. 1Х-Х асрларнингсирланмаган идишлари цизил лойдан ясалган буюмлар билан ифодаланади. XI аср охирида бу буюмлар урнини мустахкам мухрлар туширилган бузрангли сополлар эгаллади.Улар бронзадан ясалган металл буюмларнинг шакллари ва безакларига тацлид цилиниб уша идишларга ухшатиб ясалганидан жамиятнинг моддий хаётида юцори дид шаклланганини пайцаш мумкин. Бу уни ишлаб чицаришнинг технологик хусусиятларида хам, безак уйтунлигида хам сезилади. Мухрланган сополларнинг тасвирини асосий куриниш-лари геомеирик, усимликсимон, эпиграфик шунигнгдек, зооморфик белгилар композициясидан иборат эди. Хунармандлар бу белгиларни бирлаштириб идишлар танасини горизонтал равишда ботлайдиган безак нацшларини яратди. Муаян турдаги белгиларнинг бир маромда такрорланиши бу махсулотларнинг безак услубининг асоси хисобланади. Бундан ташцари исломгача булган эски белгили тасвирлар ва янги безаклар ягона декоратив нацшга бирлашади. Айницса Уструшона (Тожикистон), Самарцанд, Ахсикентнинг кулолчилик буюмлари жозибали махсулотлар булиб у идишларнинг кенг ассортиментини ифодалайди:

мухр туширилган безакли бузрангли турли-туман идишлар, симоб сацлаш учун фойдаланилган сферо-конусли буюмлар шулар жумласига киради. Х-Х1 асрларда бундай типдпги сополлар ясалган манзилгохлар учоцлари булган Мавороуннахр-нинг марказий ва шарций худудлари - Самацанд, Бунжикат, Хужанд ва Ахсикатдан куп топилган.

Кулолчилик буюмлари хацида маълумот туплашда тадцицотчилар уз эътиборини ишлаб чицаришнинг технологик жараёнига царатадилар. Н.С. Гражданкина Урта Осиёда кулолчилик ишлаб чицариш тарихи хацидаги (IX-XIII асрларда бузрангли сопол идишлар тайёрлаш усуллари) тадцицотларида турли безакли бузрангли сопол идишлар IX-XIII асрларда Урта Осиё кулоллари ишлаб чицаришида мухим урин эгаллаганини таъкидлайди. Бу турдаги кулолчилик буюмлари орасида чойнак типидаги узун бурунли кузалар, графинлар, вазалар, сувдонларнинг кенг тарцалганига тухталиб утади. Тарихий манбааларда бундай идишлар тутрисида фикрлар ёзиб цолдирилмагани бузрангли сополларнинг урганилиши ахамиятли эканига эътибор царатади. Хивадаги Уч-Авлиё мацбарасида олиб борилган цазиш ишларида В.В. Булатова сирти уйилиб нацш туширилган цалин деворли хумнинг катта цисмини топганини таъкидлайди. Цадимги Самарцандда эса цопцоцли бузранг хумлар ишлаб чицарилганини айтиб утади. Буз рангли кулолчилик буюмлари минтаца худудларида IX асрда тарцалишни бош-лайди. XП-XШ аср бошларида ишлаб чицаришда энг катта ривожга эришади. Мутуллар босцинидан сунг Хоразмдан бошца минтацанинг хамма жойида ишлаб чицариш тухтайди. Лекин Олтин Урда худудида кулолчилик ишлаб чицариш ривожланишда давом этади. У ерда XШ-XIV асрларга тегишли Урта Осиё идиш-ларига тулиц ухшаш буз рангли сополлар топилган. Худудлардаги цазишма ишларда кулранг сопол булакларининг топилиши бу турдаги буюмлар Урта Осиёнинг дерли хамма жойларида ишлаб чицарилганидан далолат беради. Бузрангли жуда куп турли идишлар Афросиёбда, Кофирцалъада, Мингурикда (Тошкент), XII асрга оид Кува, Термиз, Хоразм, цадимги Марв, Нисо, Фартонанинг кухна маркази Ахсикатда олиб борилган цазишмаларда топилади. Идиш парча-ларининг куп мицдорда учраши уларни баъзан узоц масофаларга олиб борилгани-дан ва бузранг сополларнинг машхурлигидан далолат беради. Эхтимол бу типдаги идишлар жуда бой кишилар учун анча циммат хисобланган кумушдан ясалган идишларга ухшатиб ясалгандир. Бузрангдаги чиройли безалган сопол идишлар ишлаб чицариш кумуш буюмларичалик куп вацт ва цимматли махсулот талаб цилмаган. Куплаб тадцицотчилар бузрангли сопол идишлар ясаш усуллари хацида тухталиб утадилар. Айницса бу типдаги идишларнинг безак шаклларини синчиклаб текшириб чицадилар. Лекин аксарият холларда уларнинг "кулранг лойдан" ясалганини цисцача таъкидлаб, батафсил идиш таркиби, ишлаб чицариш технологиясига алохида тухталиб утмайдилар. В.Л. Вяткин Самарцанддан топилган бузрангли идишларни Панжикетдан келтирилган кулранг лойдан ясалган сополлар деякелтириб утади холос. Буз рангли сопол идишларни урганишда Л.Ф. Соколовская узининг Самарцанднинг урта асрлар сирланмаган кулолчилик буюмлари шахар хунармандчилигининг ицтисодий фактори (VII аср охири - XIII аср бошларидаги кухна Афросиёб шахри материаллари асосида) номли илмий тадцицотларида батафсил бузранг идишларнинг хусусиятлари, орнаментлар мохиятига тухталиб утади. У XI аср охирида кулолчилик технологиясини такомиллаштиришда мухим

юксалиш кузатилганини кайд этади. Металл идишларга ухшатиб нусха кучириш айнан бузрангли идишлар билан боглик булганига ургу каратади. Соколовская тад;и;отларида Шохизинда ансамблининг гарбида, ;алъа девори ёнидаги тепа-ликда XII-XIII аср бошларига оид кулолчилик устахоналари булганини айтиб утади. Устахоналарда сфероконус идишлар ва бузрангли ;имматбах,о сопол буюмлар ишлаб чи;ариш йулга ;уйилганини таъкидлайди.Чикинди ташламаларидаги топилмалар орасидан олинган идиш-тово;ларда ажойиб таассуротлар хосил ;илиш учун мухрли ва гербли (тамга) безаклар туширилган бузранг сополлар топилади. Тамгалар ва ёпиштирма безакларМарв бузранг идишларига ухшаб кетади. Худди шундай типдаги бузрангли сополлар сув ховузининг ахлат ;атламларидан ва манзилгох бадрабидан топилган. Улар XII асрнинг иккинчи ярми - XIII аср бошларига тугри келади. Тад;и;отчи бузрангли идишларнинг катта гурухи жуда мураккаб безакли идишлар билан ифодаланишини айтиб утади. Улар оддий лойдан ясалган, майда тешикчалар очиб безалган буюмлардир. Кузалардаги жуда бой безаклар унинг камида уч хил усулда яратилганидан далолат беришини айтади. Таркибий жихатдан безак усимликсимон элементларидан иборат. Ани;ланишича, ривожланаётган шахар ва бозор шароитлари кулолчиликда янги усулларни излашга ундади. XI аср охирида самар;андлик кулол усталари бузрангли сополларни утда куйдириб пиширишни урганишади. Бундай турдаги идишлар барча куринишларда ясалади, хох ошхона буюми булсин, хох сувинер сифатида фойдаланилган хашам учун булсин. Уларнинг катта гурухи камида 3 хил усулда яратилган жуда мураккаб безакли уй идишлари билан ифодаланади. Безашдаги мухим элемент - ёпиштирилган лой булакларидир. Безатишнинг бундай услуби уйда ишлатиш учун хам, стол идишлари учун хам кенг тар;алган. Худди шу усуллар козон, хумлар ва кузалар каби идишларда хам кулланилган.

Археолог мутахассис олим А.А. Анарбаев Ахсикет - Цадимги Фаргонанинг пойтахти номли монографиясида узок йиллардан буён кухна шахарда олиб борилган тад;и;от натижасида ани;ланган бузрангли буюмларни батафсил ифода этиб кетади. Цайд этилишича 1979-1980 йилларда катламларга мос келадиган кулолчилик комплексларининг пайдо булишини ани;лаш учун стратиграфик ;азиш ишлари олиб борилди. Ушбу казишмада бузрангли идишлардан кузанинг огиз ;исми парчаси, тувак-хумчалар ани;ланган. Битта кичик булакда куш тасвири борлиги ани;ланган. Турфа хил хум идишлар хам учрайди. Топилмалар орасида XII-XIII аср бошларига мансуб уч оё;ли бузрангли битта кичик идиш топилган. Мухрланган безаклар туширилган дастали кузача ани;ланади. Улар орасида геометрик безак берилган, уйиб ишланган тешикли кичик ;оп;о; анча ;изи;иш уйготади. XI-XII асрларга оид бузранг дастали, буйнида геометрик безак туширилган тор буйинли катта сув куза хам ажралиб туради.

Ахсикатда кадимий сув таъминоти я;инидаги ер ости хонасидан оёги булган кенг буйинли бузранг кадах-куза топилган. Танасини иккига ажратиб турувчи лента чизи;лар булиб ярим шар шаклидаги коса куринишидаги идиш хисобланади. Куза геометрик на;шлар билан безатилган: горизонтал ва учбурчак куринишдаги вертикал чизи;лар бор. Безак пишмаган сопол лой устига чизилган. Шунга ухшаш бузранг идишлар асосан Эски Ахси манзилгохининг ю;ори катламларида учрайди ва уларнинг санаси XI-XII асрларга тугри келади.

Сирланмаган идишлар орасида думалоц корпусга, айлана танага эга ва лентага ухшаш тутцичли, цилиндрсимон бутизга эга бузранг идиш кузга ташланади. Идишнинг танасида металлга ухшаш ялтироцли вертикал жило бор. Ахсикат бузрангли сопол буюмлари ясалиши, тузилиши ва орнаменти жихатдан бошца худудлар идишларидан анча фарцланиб туради. Юцоридаги идиш сиртига безатилган нацшлар маъно жихатдан анча эътиборни тортади. Б. Аманбаева, В. Кольченко Циртизистон худудида X-XII аср бошларига тегишли ахоли турар жойларини цазиш пайтида аницланган бузрангли сопол идишлар гурухига тухталар экан, улар унчалик эътиборли булмасада лекин тадцицотларда тез-тез учраб туради. Мисол тарицасида Сулаймон тог ва тарихий музей коллекцияларида сацланаётган Уш ва Чуй водийсидан топилган иккита идишни олайлик. Улардан биринчиси Уш худудига оид уч конус шаклида чицадиган чукма идиш. Эхтимол бу Хитойнинг бронза идишларининг сопол нусхаси булиши мумкин. Ясси конус тагликдаги яна бир Уш идиши кичик мухрланган безаклар билан бойитилиб куплаб таасуротлар цолдиради.

Чуй идишларининг биринчиси шарсимон танали, баланд, кенг цилиндрсимон буйинли булиб, деярли оёц цисмидан ташцари барча жойи тур безаклар билан бойитилган. Юцори цисми горизонтал чизицли безаклар билан нацшланган булиб, пастки цисми эса вертикал чизицлар билан идишни гуёки чузинчоц цилиб беради. Безакнинг бундай жойлашуви узига хос таасурот цолдиради.

Иккинчи Чуй бузрангли идиш анъанавий шаклга эга - ясси таглик, конус шаклидаги тана, елкалари анча бурама, бошца цисмлари эса афсуски сацланмаган.

1982-1984 йилларда Ахсикатнинг шахристон цисмида олиб борилган цазишма ишларида топилган кулолчилик идишлари цаторида ошхона буюмлари асосан кузалар билан ифодаланади. Биринчи тоифа, танаси кенг, нок шаклидаги тор буйинли кузалар булиб юцори цисмида чизилган нацш безаклари мавжуд, тутцичи эса тасма шаклида. Иккинчи тоифа, цилиндирсимон буйинли, тасма тутцичли бузрангли сопол идишлардан фойдаланишга утилганини кузатиш мумкин. Уларда горизонтал ва вертикал чизицлар куринишдаги безаклар туширилган. Шунга ухшаш шаклдаги идишларнинг бироз бошцача безаклилари Цорабулоцда хам учрайди. Ушбу татдицот жараёнида бир хил безакли бир нечта сопол парчалари хам аницланган. Шунингдек уч оёцли баргсимон куринишдаги нацшлар туширилган айлана бузрангли кузачалар парчаси топилган. Н.С. Гражданкинанинг айтишича Узбекистон ССР Фанлар Академияси Тарих ва археология институти археологик-технология лабораториясидаолиб борилган тадцицотлар натижасида бузрангли ва оч крем-яшил тусли сопол идишларясашнинг цадимий усуллари аницланди. Тадцицот материаллари асосан Урта Осиёнинг археологик ёдгорликларида мута-хассислар томонидан 1947-1962 йиллардаги цазиш ишларида тупланган сопол буюмлар эди. Таццословчи материал сифатида Олтин Урда бузрангли кулолчилик намуналари олинади. Бузранг ва оч рангли сопол идишларнинг хом ашёси хам шу ранглардаги сот тупроцдан олинган лой булиб, ундан барча турдаги сирли ва сирсиз сопол буюмлар тайёрланган. Х,ацицатан хам Тошкент, Ангрен, Панжикент ва бошца бир цатор жойларда мавжуд булган кулранг тупроцларни урганилган бузранг сопол идишлар учун хом ашё деб хисоблаган тадцицотчилар уларнинг ранглари билан адаштирганлар.

Oдaтдa тyпpo;нинг лoй ;opишмacи кyйдиpилгaндaн кeйин кул paнги ъxocил бyлaди, вa;т утиши билaн ;aйтa ишлaнгaн opгaник мoддaлap apaлaшмacини бepaди. Сoпoл идишни ë;иш пaйтидa opгaник ;oлди;лap ëниб кeтaди вa мaxcyлoт лoй тapкибигa мoc кeлaдигaн paнггa эгa бyлaди. Шyндaй ;илиб, кyлpaнг Пaнжикeнт тyпpo;лapи, Aнгpeн лoй xoмaшëcи oч paнгли пишaëтгaн coпoллap ;aTOp^a киpaди вa пишиpишдaн кeйин кузни ;aмaштиpyвчи o; paнгдa кypинaди.Бyндaй тyпpo;-лoй xoмaшëcи дeяpли xeч ;aчoн coпoл ишлaб чи;apиш учун ишлaтилмaгaн, xaттo идишлapгa ;yшимчaлap бepишдa xaм, фa;aт идишлapни ycти к^мита aнгoб ^п-лaмacи учун ишлaтилгaн. Mapкaзий Ocиë кyлoлчилик учун xoм aшëгa бoй минтaкa xиcoблaнaди. Сaмapкaнд якинидa, Чyпoнoтa тoFлapидa вa ^нжи^нт вилoятидa кyлoлчилик кoнлapи 6op. Юкopи xapopaт вa утга чидaмлиПaнжикeнт тyпpoклapи aйникca гилмoя дeб aтaлaдигaн узит xoc xycycиятли, кучли кyйдиpиш пaйтидa eнгил, чидaмли, мycтaxкaм лoй xocил булиши билaн aжpaлиб тypaди. Xyдди шу тypдaги cof тyпpoклap Toшкeнтдaн 40 км yзoкликдaги Дapбoзa, Kyвa ^apForn) вилoятидa вa бoшкa жoйлapдa yчpaйди. Oлoвдaн кeйин пapчaнинг чиpoйли кизFиш paнгигa эгa булиш им^нини бepaди.

Toшкeнт якинидa (Aнгpeн вилoятидa) энг бoй тyпpoк кoни 6op. Пушти, ;изил, нилyфap, яшил, жигappaнг вa o; paнгдaги Aнгpeн тyпpoк-лoйлapи кaдим зaмoн-лapдaн бyëн мaшxyp булиб, кyлoлчилик ишлaб чикapишдa ^нг кyллaнилгaн. Рaнгли лoйдaн яcaлгaн куп гонли идишлap Toшкeнт якинидa, Xyмcoн, Xyжaкeнт, Бypчмyллa вa бoшкa кишлoклapдa yчpaйди.

Haвoий якинидaги К^^б ^ни энг кaдимги тyпpoк кaзиб oлyвчилap Kaтopигa киpaди. ^димги Mepaп мaйдoни яшил-кyлpaнг, пacт кaлцийли тyпpoклapгa 6o^ Эcки Tepмиздaги Kopaтeпa тeпaлигидaн утга чидaмли тyпpoк мaвжyдлиги aниклaнгaн. Узбeкиcтoн ССР Фaнлap Aкaдeмияcи Tapиx вa apxeoлoгия инcтитyти apxeoлoгик-тexнoлoгия лaбopaтopияcи тoмoнидaн утгазилган тaжpибa-лap, тapкибидa xap xил тeмиp вa oxaкли кopишмaлap бултн Чyпoнoтa вa Aнгpeн кoнлapининг тyпpoклapи cинoвдaн утгазилиб oлoвдa пишиpиш ишлapи oлиб бopилaди. Oлoв ëкилгaн кyвypли пeчдa 750-950 гpaдyc ж^^ик бepилгaч, 50 дapaжa xapopaт кyтapилиш opaлиFининг yзгapиши билaн aмaлгa oшиpилди. Maкcимaл xapopaтгa eтгaч, yчoкдaги ;изиган кyмиp кoлдиклapи пyфлaнди. Пeчнинг oFзи мycтaxкaм ;илиб ëпилгaн, пeч oлoви yчиpилгaн вa coвигyнчa ëпик xoлaтдa Koлдиpилгaн. Haтижaдa, бapчa лoйлap бyзpaнг тycигa киpгaн, yлapнинг бyндaй xycycиятгa киpиши oлoвнинг энг юкopи xapoparara вa тeмиp микдopигa бoFлик эди.

Пeчни киздиpиш вa уни энг юкopи xapopaтгa eткaзиш oдaтдaгидeк дaвoм этиши кepaк бyлaди. Ё;иш тугагач киздиpиш учун мyлжaллaнгaн ëкилFи ëниш кaмepacидa тeкшиpиш тeшиги opкaли хул coмoн, ут, янги нoвдaлap тaшлaнaди, шyндaн cy^ тeшик мaxкaм ëпилгaн вa yчoк тули; coвигyнчa ëпик xoлдa Koлдиpилгaн. Сoвyтиш жapaëни биpoз ceкин юз бepaди. Шyндaй ;илиб, бyзpaнгли идишлapни пишиpиш жapaëни кyпpoк вaкт, мexнaт, мaxopaт вa тaжpибaни тaлaб килap эди, чунки лoйни пишиpишдa идишлapдa дoF бyлмacлиги учун эxтиëткopлик билaн бaжapилиши кepaк эди. ^бул килингaн гипoтeзaнинг тyFpилигини aмaлдa тeкшиpиш жyдa oддий вa xap кaндaй лoй бyлaгини юкopи xapopa^a пишиpиш ycyлини кyллaш opкaли aниклaш мумкин. Tapoкибидa тeмиp xлopли coпoл идиш бyлaклapи yчoккa жoйлaштиpилaди вa xaвo эpкин киpиши билaн 850-900 дapaжa Xapopaтдa ëндиpилaди. Сoпoл идиш тapкибигa киpгaн yглepoд зappaлapи ëниб

кетади ва анъанавий оксидловчи парча пишириш пайтида узига хос рангга эга булади. Барча текширилган намуналар бир соатлик экспозицияда шундай аницланган. Парчанинг ранги ишлатилган тупроцнинг таркибига цараб узгарган.

IX-XIII аср бошларида Урта Осиёда, Х^ асрда Хоразм ва Олтин Урдада буз-рангли сопол ишлаб чицарилиши тупроц хом ашёсининг хусусиятларини эътиборга олиш урта аср кулолларининг катта тажрибасидан далолат беради. Олтин Урда бузрангли кулолчилик намуналарини урганиш натижасида хоразмлик кулолчилик усталарининг тажрибаси Европа худудига хам кириб борганини тасдицлайди. Афсуски, урганилган сопол идишлар ичида Хоразм кулолчилик намуналари учрамайди. Эхтимол, сунги йиллардаги тадцицот ишлари бу масалага ойдинлик киритиши мумкин. Хусусан, Урта Осиё ва Олтин Урда сополлар ишлаб чицаришда хом ашё танлашнинг технологик жараёнида тулиц узига хослик касб этишини айтишимиз мумкин. Буз рангли кузалар кертикли ва цулда цушимча ёпиштирилган безакларга эга. Чархда ясалган идишлар орасида болалар туваги хам учрайди. Бузрангли сопол идишлар топилмалар орасида мухрланган уйма безак-лари билан ажралиб туради. Идишларнинг парчаларининг минтацанинг барча марказий худудларидан топилиши, уларни баъзан узоц масофаларга ташиб олиб борилгани, савдо товарлари сифатида мухим рол уйнагани хамда бузрангли кулолчилик буюмларининг машхурлигини курсатади. Эхтимол, у уша даврнинг зодагон цатлами учунгина жуда циммат хисобланган кумушдан ясалган идишларга ухшатиб сувенер буюмлар цаторига цушиш учун ишлангандир. Нафис безакли бундай сопол идишлар кумуш идишлар сингари цимматбахо булмасада, гарчи уларни кенг истеъмол товарлари деб хисоблаш мумкин булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Абдулхамид Анарбаев. Ахсикет - столица древней Ферганы. Ташкент. Издательство "ТаГаккиг". 2013.

2. А.А. Анарбаев., С.Р. Ильясова. Раскопки ремесленного квартала на городище Эски-Ахси ИМКУ, Выпуск 27, Самарканд Издательство «РЕГИСТАН» 1996.

3. Художественная культура Центральной Азии и Азербайджана IX-XV веков. Том I. Керамика. Кыргызстан. Б. Аманбаева, В. Колъченко. Самарцанд - Ташкент. -2011.

4. Н.С. Гражданкина. К истории керамического производства в Средней Азии. ИМКУ 5. Ташкент 1964.

5. Археология Центральной Азии: Архивные материалы. Том 1. Л.Ф. Соколовская. Неглазурованная керамика средневекового Самарканда как фактор экономики городского ремесла (по материалам городища Афрасиаб конца VII - начала XIII в.) Самарканд. 2015.

6. Ш.Р. Пидаев. Сероглиняная керамика Мирзакултепа. ИМКУ. Выпуск 25. Ташкент. - 1991.

7. Эльмира Гюлъ. Искусство эпохи караханидов.

8. Г. Нурматова. Средневековый Ахсикент. (IX-XII вв.). Ученые записки.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.