Научная статья на тему 'Из истории первых археологических коллекций, хранящихся в государственном историческом музее Узбекистана'

Из истории первых археологических коллекций, хранящихся в государственном историческом музее Узбекистана Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
180
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
Музей / археология / находки / кружок Туркестанской археологии / коллекция / амулет из терракоты / остадон / экспонат / монета. / museum / archeology / findings / Turkestan archeology amateur circle / collection / amulet terracotta / ostadon / exhibit / coin.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Сарвар Боймирзаев

В данной статье рассматриваются археологические находки, собранные в результате археологических экспедиций в начальный период создания Государственного музея истории Узбекистана и их доведения до музея, организация коллекций. Была предоставлена информация о некоторых археологических находках, которые на сегодняшний день считаются самыми уникальными экспонатами музея. Кроме того, частично была затронута деятельность членов кружка любителей археологии Туркестана.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

From the history of the first archaeological collections stored in the state museum of history of Uzbekistan

This article describes the archeological findings collected as a result of archeological expeditions in the early days of the State Museum of History of Uzbekistan and their collection in the museum. Some of the archeological finds that are considered to be the most unique exhibits of the museum to date have been reported. In addition, the activities of members of the Turkestan Archaeological Amateur Circle were partially discussed.

Текст научной работы на тему «Из истории первых археологических коллекций, хранящихся в государственном историческом музее Узбекистана»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

From the history of the first archaeological collections stored in the state museum of history of Uzbekistan

Sarvar BOYMIRZAEV1

State Museum of History of Uzbekistan

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received May 2021 Received in revised form 20 May 2021 Accepted 15 June 2021 Available online 15 July 2021

Keywords: museum, archeology, findings,

Turkestan archeology

amateur circle,

collection,

amulet terracotta,

ostadon,

exhibit,

coin.

This article describes the archeological findings collected as a result of archeological expeditions in the early days of the State Museum of History of Uzbekistan and their collection in the museum. Some of the archeological finds that are considered to be the most unique exhibits of the museum to date have been reported. In addition, the activities of members of the Turkestan Archaeological Amateur Circle were partially discussed.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Узбекистан тарихи давлат музейида сацланаётган илк археологик коллекциялар тарихидан

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

Музей,

археология,

топилма,

Туркистон археология

даваскорлари тугараги,

коллекция,

амулет терракота,

остадон,

экспонат,

танга.

Ушбу мацолада Узбекистон тарихи давлат музейи ташкил этилган дастлабки даврда археологик экспеди-циялар натижасида тупланган археологик топилмалар ва уларнинг музейга келтирилиб, коллекциялар ташкил этилиши ёритилган. Х,озирги вацтга келиб музейнинг энг ноёб экспонатлари деб х,исобланаётган археологик топил-маларнинг баъзилари тугрисида маълумотлар берилгаан. Бундан ташцари Туркистон археология х,аваскорлари тугараги аъзоларининг фаолиятига цисман тухталиб утилган.

1 Scientific officer of the scientific sector department Funds of the State Museum of History of Uzbekistan. Tashkent, Uzbekistan.

Из истории первых археологических коллекций, хранящихся в государственном историческом музее Узбекистана

_ АННОТАЦИЯ_

Музейлар халкларнинг утмиши билан келажагини боглаб турувчи куприкдир. Юртимизнинг узок; утмишидаги осори атикалари, жумладан археологик топилмаларнинг бугунги кунгача етиб келишида ва келажак авлодга муносиб етказишда Узбекистон тарихи давлат музейининг урни бекиёс. Узбекистон тарихи давлат музейи уз фондларида Урта Осиёнинг биринчи даражали илмий ахамиятга эга ва дунёга машхур булган юз минглаб моддий ва маънавий ёдгорликларидан топилган археологик, нумизматик, этнографик топилмалар хамда архив хужжатларини са;лаб келади. Ушбу бой мероснинг таркибий кисми бугунги кунда 70 мингдан зиёд ашёни уз ичига олган археология фондида са;ланиб келаётган археологик топилмалардан иборатдир.

XIX асрнинг иккинчи ярми - ХХ асрнинг бошларида Узбекистон тарихи давлат музейи археология фонди шакллантирилишида музей ташкил этилиши олдидан (1876 й.) унга асос солган хусусий шахслар кулида тупланган, шунингдек, баъзи муассасаларда, жумладан, Табиатшунослик, антропология ва этнография хавас-корлари жамияти Туркистон булимида са;ланаётган ашёлар жамланган эди. Музейнинг археология фондига кисман ёки тули; келиб тушган энг йирик археологик тупламлар асосан XIX асрнинг 70-90 йилларида шакллантирилган. Шу уринда ушбу хайрли ишларнинг бажарилишида хизмати синган Е.Ф. Каль, А.Д. Кун, И.Т. Пославский, А.И. Добросмислов, И.А. Кастанье, А.А. Половцев, С.Ф. Николяи каби етук олимларнинг номларини эслаб этиш уринлидир. Археологик топилмалар орасида 1875 йилда хаваскор-археолог, укитувчи Д.М. Граменицкий томонидан кадимги Улкан-Туйтепадан топилган топилмаларда турли куринишдаги лойдан ясалган идишлар, чиро;лар, металл эритилганда колдирилган котишма, темир хал;алар, ойнадан ясалган анжом булаклари, симобкузача ва бош;алар мавжуд. Н.А. Маевнинг таъкидлашича, П.Э. Курковискийнинг таклифи билан кадимги Улкан-Туйтепа топилмалари Тошкент музейига топширилган [1, 46, 47, 131].

1883 йил Туркистон генерал-губернатори генерал М.Г. Чернияевнинг курсат-маси билан Самарканд вилояти музейининг археология ва нумизматика булим-ларидаги коллекцияларнинг барчаси В.В. Крестовский томонидан Тошкент халк музейига топширилади. Археологик топилмалар билан биргаликда шайх Абу Закариё ва унинг угли Яхёга тегишли Даргом канали буйидаги Варагсер кишлоги -дан топилган XIII асрга оид кайрок (кабртош) хам келтирилган [2, 8, 9].

Ключевые слова:

Музей,

археология,

находки,

кружок Туркестанской

археологии,

коллекция,

амулет из терракоты,

остадон,

экспонат,

монета.

В данной статье рассматриваются археологические находки, собранные в результате археологических экспедиций в начальный период создания Государственного музея истории Узбекистана и их доведения до музея, организация коллекций. Была предоставлена информация о некоторых археологических находках, которые на сегодняшний день считаются самыми уникальными экспонатами музея. Кроме того, частично была затронута деятельность членов кружка любителей археологии Туркестана.

1883 йил музейга келтирилган буюмлар орасида ташки томони куббали, кичкина ховонча хам мавжуд. Тошкентда утказилган археологик текширувлар натижасида 3-Туркистон баталёни казармаси я;инида ;орин кисмининг икки томонида хайвоннинг бошини суръати туширилган ва эпиграфик на;шли кичкина ховонча топилган.

1884 йилда музей экспозициясининг археология булимига ;уйилган 20 та археологик топилмалар орасида Туйтепа, Шохрухия, Исси;кул кули, Афросиёб ва Самарканд архитектурасига оид топилмалар булган [3, 37]. Археология фондида археологик ва нумизматик топилмалар билан биргаликда Туркистон худудидан топилган христанлик динига оид терракоталар хам бор. У 1885 йил Авлиёота уезди Цумари; почта стансияси я;инидаги ари;ни ;азиш ва;тида буйнида мисдан ясалган иккита хоч осилган бут топилган [4, 36].

Бу пайтга келиб музейга дастлабки оссуарий хам келтирилган. У 1886 йил олдинги почта стансияси булган Ниёзбошида (Тошкентдан Самар;андга томон харакатланганда 22 ча;ирим узо;ликда) нафа;ага чи;;ан аскарнинг ховлисидан топилган. Шу йилнинг узида Тошкентдан икки ча;ирим жанубий шаркда (Николский) хам топилган. Ундаодам тасвири туширилган булиб оссуарийнинг булаклари са;ланиб ;олган. Топилма ха;ида "Туркистон ведомости" газетасида ёзилган. Оссуарий билан бирга бош;а ашёлар, жумладан, ;ово;симон куринишдаги, тут;ичли (инв №7/53) куза хамда 7 та ;адимги топилматопилган.

Графина П.С. Уварованинг Ярослов шахрида утказилган VII археология сезди учун тайёрлаган хисоботида Тошкент музейи археология фондининг холати ха;идаги баъзи ;изи;арли маълумотлар учрайди. Унинг маълумотларига кура уша пайтда археология фонди буюмларнинг барчаси жуда ноёб характерга эга булиб, биргина "кадимги дунё" булимида 164 та ашё ва 1018 турли хилдаги тангалар са;ланган. Улар орасида Сирдарё ;ирго;ларида жойлашган Наманган уездига ;арашли Ахсикентдан топилган олтин браслет, 4 та сирга, араб алифбосида ёзуви булган бир нечта узук, чаён ва кунгиз расми туширилган ;имматбахо ялтиро; тош ва ярим ;имматбахо тошдан ишланган маржон бор. Ушбу топилмалар ичида Тошкентдан топилган кабртош (;айро;), Афросиёбдан буралган кийик шохи тасвирланган бронза браслет, ойна ва лойдан ясалган идиш ;олди;лари, терракота хайкалчалари, чиро;лар топилган. Ахсикентдан бронза идиш, Тошкентдан иккита бронза чирок, Авлиота уездининг Мерке худудидан тош "балбал" ва бош;а топилмалар булган [5, 6].

1891 йилда музейга жуда катта коллекция кабул килинган. Унинг таркибида Тошкент, Самарканд, Керки, Термиздан ;азиш ишларида топилган тангалар, кулда ясалган сопол ва металл такинчоклар, сотиб олинган антропологик материаллар булган.

Тиниб-тинчимас Урта Осиё буйича тадкикот олиб борган харбий инженер И.Т. Пословиский томонидан тадкикотлари натижасида тупланган археологик топилмалар 1914 йили, унинг вафотидан сунг Шаркшунослик институтига ундан сунг Тошкент музейига топширилган. Топширилган ашёлар орасида терракота хайкалчаси, (17 кол) сферо-конусли идишлар мавжуд [6. 77].

Шунингдек, ушбу уринда куплаб тангалар, археологик ашёлар ва кулёзмаларни туплаган савдогар Акрам Аскаров (1891 йилда вафот этган) номини хам зикр этиш жоиз. У Н.И. Веселовский томонидан Туркистон буйлаб ташкил

этилган археологик казишишларида фаол иштирок этган. 1887 йилда Рус археология жамияти Аскаровни "Археология ривожига кушган хиссаси учун" кичик кумуш медали билан такдирлаган [7, 36].

Осори-атикаларга кизикувчи ва уларни тупловчи махаллий ахоли вакил-ларидан булган, эътиборли шахслардан яна бири самаркандлик савдогар Мирза Абдулла Бухорий эди. Археология фонди музейининг мис уймакорлиги буюмлари коллекциясида унга тегишли, орка томонига "Мирза Бухорий тупламидан" деб ёзилган бронза патнис (инв. № 188/81) сакланади. Бундан ташкари Бухородан топилган 3 та Бактрия кумуш тангаси, 7 та Афросиёбдан топилган Бактрия кумуш тангаси, куфий ёзуви туширилган 3 та кумуш танга (Афросиёб), Кушон подшолиги хукмдори Васудева тасвири туширилган 2 та танга, 15 та хинд ёки кадимги форс салтанатига тегишли ва 4 та араб тангаси (Афросиёб), 5 тилла узук, 31 штамп ва куплаб кадимги буюмлар мавжуд [8, 36].

Xудди шунингдек, махаллий улкашунос, хаваскор-археологлар сафига туйтепалик кадимги ашёлар билан савдо килувчи Султон Примкулов номини хам кушиш мумкин. 1884 йил Туйтепада казишишлар бошланган. Цазиш пайтида бино курилишида ишлатилган лекин ёнгин содир булганда куйиб кетган гиштлар ва устунлар топилган. 1884 йил Примкулов 36 дона шу жумладан, 7 дона кичкинатанга, 2 та метал ва 1 та тошдан ишланган печат, кайрилма козик, кунгирокча, бир кисми синган, суякдан ясалган кошик, ойнадан ишланган сиёхдон, мунчок, чирок ва бошка топилган топилмаларни музейга топширган [9,8].

XIX асрнинг 90 йилларида Тошкент музейининг археология фондини шакллантириш ишлари жадаллашган. Xусусан, 1890 йилларнинг бошида топограф М.А. Кирхгоф томонидан Тошкент музейининг археология булимига иккита тош болга такдим этилган. 1893 йил Д.И. Эварнитский музейга Афросиёбдан топилган кабртошнинг синган булагини совга килган.

1893-1894 йилларда Урта Осиёга ташриф буюрган Бартолд В.В. шундай хотирлайди "Тошкент музейида Иссиккул атрофидан топилган, лойдан ишланиб, 12 та геомерик шакл тушурилган ваза сакланмокда" [10,75].

Тошкент шахрида улканинг тарихини урганишга кизиккан ташаббускор

инсонларни бирлаштирувчи Туркистон археология хаваскорлари тугараги (ТАХТ)

1895 йилнинг 11 декабрида ташкил этилди. Тугарак раиси Туркистон генерал-

губернатори булган. Тугарак аъзолар асосан, маъмурий бошкарма вакиллари,

амалдорлар, харбийлар, алокачилар, директорлар ва укитувчилардан ташкил

топган. Йигирма йилдан купрок вакт мобайнида ушбу тугарак аъзолари улкада

археологик кидириш ва казиш ишларини олиб боришди.Турли ашёларни туплашди,

улкадаги кадимий ёдгорликларни урганишди. Мазкур тугаракда Н.П. Смирнов,

И.Т. Пославский, В.А. Каллауэр, М.С. Андреев, Е.Т. Смирнов, Н.Г. Маллицкий,

А.А. Диваев, Н.Н. Пантусов, А.А. Семёнов ва бошкалар фаол иштирок этдилар [11, 10].

Туплаш ва казиш натижасида тупланган археологик ва нумизматик топилмалар

ТАХТ аъзолари томонидан топширилган. 1896 йил 3 июлда тугарак аъзоларнинг

йигилишида кутубхона ва музей коллекцияларини саклаш учун хокимиятдан жой

сураш масаласи курилади. 1896 йил 25 октябрда Туркистон генерал-губернатора л п «

лиги томонидан окуй дан 2 та катта хона ажратилиши тугрисидаги карор чикарилади. 1897 йилдамузейнинг археология ва нумизматика фондида сакланаётган топилмалар микдори 1345 та буюмлар ва 2017 та тангаларга етади [12, 9].

1899 йилнинг 4 ноябрида тугарак аъзолари уз коллекцияларини Тошкент халк музейи археология булимига топширдилар. Ашёлар орасида 1893 ёки 1894 йилда Кукон уездининг Сух кишлоги фукаролари томонидан ерга ишлов беришчогида топилган ва Г.С. Батиров томонидан Тошкент музейига тортик килинган икки (куш) илон куринишидаги тумор-хайкалча хам бор. Олимлар ушбу нодир топилма бронза даврига оид булиб, санаси милоддан аввалги 2 мингйилликка оид эканини аниклаганлар. Х,озирги кунда ушбу ноёб топилма 207 сонли коллекцияга киритилиб сакланмокда. М.Э. Воронцнинг фикрича ушбу ноёб топилманинг ёши бронза даврининг охири (милоддан аввалги II мингйиллик иккинчи ярми) га оид [13, 140-141]. Тумор-бурама, ранги кук-кора тусли, калинлиги 5 миллиметр ва узунлиги 27 см. Таркибиминераллардан ташкил топган. Илон-ларнинг танаси буртиб чиккан. Пастки кисми туртбурчак шаклда булиб иккита илон бир бирига караб турибди. Огзи очик ва бурун тешиклари кичкина конуссимон, кузлари ичкарига чукурлашган булиб, кузларининг диаметри 1 см [14, 10].

Музейга топширилган материаллар орасида Чирчик дарёсининг юкори кисми, Тошкент уездига карашли Чимбой кишлоги якинидан тасодифан топилган хазина таркибида булган бронза буюмларни алохида тилга олиш мумкин. Ушбу хазина 1898 йилнинг май ойида олтин изловчи С. Николяининг кидирув гурухи ишчиси томонидан топилган. Хазинада туртта ашё: япроксимон шаклдаги пичок, калпокчалининатугнагич, осмабалдокли болта ва бронза ёмби булган. Бронза пичок баргсимон шаклда, калпокчали нинатугногич думалок ва бир томони каварик шаклда, осмабалдокли болгашаклсиз, ёмби куйма шаклдадир. Топилмалар санаси милоддан аввалги 3 - 2 мингйиллик бошига тугри келади [15, 200-201].

ТАХ,Т музейидан Наманган вилоятининг Богиш кишлогидан 1895 йилда топилган, 3 - 2 мингйилликка оид икки учи уткир бронза чукич ва яна иккита Наманган вилоятидан топилган кельт болталари хам келиб тушган. Болталарнинг биринчиси 259а/22 коллекцияда яширин тикинли келт болга сакланаётган булиб, у хозирги Наманган вилояти худудидан 1895 йилда топилган [16, 3]. Унинг ёши милоддан аввалги VII-VI асрлар. Иккинчиси хам бронза болга булиб, у келт типида, ён томон кулоклари болганинг сопига елимланган. Даврий санаси милоддан аввалги II мингйилликка тегишли эканлиги аникланган.

Тугарак аъзолари томонидан такдим этилган топилмалар орасида мухим-ларидан яна бири ХЬХП асрларга оид чирок хам булиб, у думалок, суюкликни саклашга мулжалланган, бундан ташкари унинг учта бурунли эканлиги бир пайтда учта пиликни ёкиш имконини берган. Унинг ташки томонида ва бурун кисмида яхшиликларни ифода этувчи гулсимон ва геомитрик накшлар туширилган. Чирок Тошкент вилояти Бука туманидан топилган. Бугунги кунда Узбекистон тарихи давлат музейи археология фондининг 120-коллекция тупламида тугарак аъзолари томонидан симоб саклашда фойдаланилган бир канча симобкузачалар сакланмокда. Ушбу симоб кузачаларнинг ишланиш техникаси хамда накшлари турли туман. Симобкузачалар хакида М.Э. Массон узининг Тошкент вилоятида жойлашган кадимги Канка хакидаги "Ахангеран. Археологик-топографик очерки"да маълумотлар бериб утади [17, 75-76], шунингдек И.Т. Пославиский томонидан симобкузачаларнинг булаклари эски Термиздан 10 фарсах узокликда жойлашган Ганчтепа ёдгорлигидан топилган. Бу коллекциядаги 53 та топилманинг факат топилган жойи ёзилган булиб, паспорти ёзилмаган. Топилмалар накшинкор чизиклар билан безатилган.

Музейга топширилган турт дона тарашлаб ясалган - "тошсанамлар" деб аталувчи - хайкалчалар хозирги кунда № 68 разами билан сацланаётган, унчалик катта булмаган туркий давр хайкаллари коллекциясининг шаклланишига асос булди [18, 37]. Улардан бирини Сирдарё вилояти губернатори Н.И. Гродеков Авлиё ота уездидаги Александров тог тизмаси этакларидан топган. Цолган учтаси эса 1896 йил август ойида Авлиё ота уездидаги Мерке худудига тош санамларни илмий урганиш мацсадида сафар цилган И.В. Аничков томонидан келтирилган.

Тугарак аъзоларининг ташаббуси ва харакати билан топилган дастурхон -думалоц, лойдан ишланган, учта оёти бор ёки косасимон оёцли таглик музейга топширилади. Дастурхоннинг ички юза цисмида думалоц штамп куринишидаги -медал ва бошца нацшинкор белгилар бор. Тошкент музейининг археология фондида ТАХТнинг аъзолари томонидан Урта Осиёнинг турли худудларидан топилган терракота хайкалчаларидан иборат унча катта булмаган коллекция ташкил этилган. Уларнинг орасида Самарцанд вилояти Ургут туманида от минган чавондоз хайкалчаси хам бор. Терракота хайкалчалари археология фондининг 17 коллекция китобигакиритилган [19, 13].

Музейга ташриф буюрувчиларда юртимиз худудида милоддан аввалги УШ-П асрларда яшаган сакларнинг бронза цозонлари коллекцияси катта цизициш уйтотади. Уларданбири-дастали цозон Иссицкул тубидан топилган. Яна бири Тошкентдан 40 чацирим нарида, Чиноз йулида топилган. Кейинги уч цозоннинг эса маълумотлари келтирилмаган. Цозонларнинг ёши милоддан аввалги V-Ш асрлар билан белгиланган. Цозонлардан диний маросимларда ва гуштли овцатлар тайёрлашда фойдаланган [20, 14].

ТАХТ томонидан келтирилган ашёлар орасида Х1-Х11 асрларга оид ажойиб бронза фонус; симоб сацлаш учун мулжалланган симоб кузачалар (120 дона) коллекцияси; асосий цисми сирланган сопол чироцлар; Урта Осиёнинг турли худудларидан топилган, куйдириб пиширилган сопол хайкалчалар; тишт шаклидаги меъморий безаклар, Самарцанд, Термиз ва бошца шахарларда харобага айланган меъморий ёдгорликлардан териб олинган, сирланган гулдор (майолика) ва цадама нацш (мозаика)ли сопол лавхалар; остадонлар; Саймалитош цоятошидаги тасвирлар коллекцияси ва бошцабуюмларни цайд этиб утиш жоиз.

1922 йилга келиб Туркистон халцлари музейининг археология булимига ТАХТ аъзолари томонидан 84 та меъморий безак намуналари топширилган. Яна уша даврга оид асл буюмлар цаторига 1900 йилда Кух,на Урганч вайроналаридан топилган арабча ёзувли ноёб цуртошин лавхани хам цушиш мумкин. Ушбу лавханинг музейга келиб цолиши тарихи хам цизиц. Дастлаб лавха Петро-Александровск (хозирги Турткул) шахрида Хива хони Саййид Мух,аммад Рахимхон томонидан ташкил этилаётган Амударё музейига топширилган. Лавханинг фотосурати уциш учун туркшунос-профессор Н.Ф. Катановга жунатилган ва у цуртошин лавхада 410/1010 йилда цурилган минора бунёдкори - Абул Аббос Маъмун II номи абадийлаштирилганини аницлаган.1903 йилда цуртошин лавха Тошкент музейига келтирилади. 1903 йил 22 сентябрь куни 1 рацами билан цайд этилган баённомада "Музей мух,офизи И.Ф. Плят йитилиш раёсатига музейга келтирилган археологик ашёлар ва уларнинг таркибида 1900 йилда Кух,на Урганч вайроналаридан топилган, дастлаб Петро-Александровск шахрига келтирилган ва ундан йитилиш кунида Тошкентга етказилган цадимги араб ёзувидаги хат

битилган кypFошин лaвxa aлоxидa киймaтra эгaлиги xaK^a мaълyм килди", дeгaн cyзлap ëзилгaн. Янa yшa дaвpдa мyзeйнинг apxeология булимига кeлиб тyшгaн топилмaлapнинг эътибоpлиcи 1900-1903 йиллapдa топилгaн Сypия нacpоний-лигигa оид ^6p тошлapи эди. Ушбу K^p тошлapининг топилиши Визaнтиянинг шapкий xyдyдлapидa шaкллaнгaн нacpонийлик чepковлapидa пaйдо булган нecтоpиaн окимининг Уpтa Ocиëгa киpиб кeлиши билaн боFлик (V acp). ^6p тошлapи И^иккулнинг шимоли-шapкий томони, Xитой билaн чeгapaдош Mозоp KишлоFи якинидa жойлaшгaн, XIII-XIV acpлapдa жaлaтой xонлapи xyкмpонлик килган кaдимий кapоpгоxлap вaйpонaлapидaнтопилгaн. ^6p тошлapи учун тypли шaклдaги йиpик дeнгиз тошлapи ишлaтилгaн, нecтоpиaнлик xочлapи вa xочлap aтpофидaги тошнинг тypт бypчaги бyйлaб оccypий xaтидa ëзyвлap уйиб тyшиpилгaн [21, 38].

1890 йиллapнинг оxиpлapидa TAX.T томонидaн биp пaйтдa 5 тa оccyapий олиб ^линган. 1896 йилдa тyгapaк aъзоcи Бок^он Aбдyкоcимов томонидaн Солap Kaбpиcтони якинидaги Чилдyxтapон дeгaн жойдa яшовчи Ишожон Подшоxонов-нинг xовлиcидaн топилгaн овaлcимон оccyapий олиб кeлинaди [22, 25].

Шу йилнинг yзидa H.П. Ocтpayмов томонидaн Tошкeнт-Сaмapкaнд йyлидa жойлaшгaн Шоштeпa тeпaлигидaн биp чaкиpим yзокликдa жойлaшгaн Рaxмaтyллa Лaтифбоeвнинг xовлиcидaн топилгaн,гyлcимон нaкшлap билaн коплaнгaн иккитa овaлcимон оccyapий мyзeйгa тaкдим этилaди.

XX acpнинг биpинчи чоpaгидa Myзeй Typкиcтон apxeология xaвacкоpлapи тyгapaги aъзоcи И.A. Kacтaньeдaн 1912-1916 йиллapдa тyплaгaн apxeологик коллeкцияcининг биp киcмини кaбyл килиб олди. Унинг тapкибидa 500 дaн з^д буюм боp эди. Улap бугунги кyндa 23 тa коллeкцион pyйxaт (100, 102-108, 110119, 121-126) га киpитилгaн [23, 1]. Бyюмлap оpacидa Axcикeнт, Tошкeнт aтpофи-дaги HyFой-ЦypFон, Шоxpyxия, Цон^, Уpaтeпa, Xyжaкeнт, Kоcон якинидaги Цaлъaи MyF, Aнгpeн дapëcи бyйидaги Myнчоктeпa, Пaнжикeнт якинидaги Цaйнap шaxap-чacи, Tepмиз шaxpи вa бошкa epлapдaн кeлтиpилгaн гапол вa шишa идишлap, миc идиш-товоклap, чиpоклap, кyйдиpиб ишлaнгaн xaйкaлчaлap, бeзaклapнинг нaмyнa-лapи боp.

1914 йилдa мyзeйгa кeлтиpилгaн йиpик бyюмлap кaтоpидa Бyxоpо шaxpидaн 35 км жaнyби-Fapбдa жойлaшгaн Пойкeнд вaйpонaлapини кaзиш жapaëнидa топилгaн apxeологик мaтepиaллap xaм ypин олгaн. Бу epдa кaзиш ишлapи 1914 йил бaxоp вa ëзидa TAX.T aъзоcи Л. A. Зимин томонидaн 26 кун дaвомидa олиб боpилгaн. Ушбу кaзиш ишлapи caмapacи yлapок, Tошкeнт мyзeйигa xозиpги кyндa 178 cонли коллeкцион pyйxaтгa киpитилгaн [24,1], IX - XII acpлapгa оид тypли xил apxeологик мaтepиaллap кeлтиpилди. Tопилмaлap оpacидa yймa нaкшлap билaн бeзaтилгaн cyвдон шaклидaги идиш aлоxидa эътибоpни тоpтaди.

Apxeология фондининг ^йинги тyлдиpилиши Уpтa Ocиëдa apxeологик тaдкикотлapни тaшкил этиш xaмдa Typкиcтоннинг кaдимги ëдгоpликлapини ypгaниш вa caклaш мaкcaдидa тyзилгaн Typккомcтapиc, Сpeдaзкомcтapиc вa Узкомcтapиc кaби дaвлaт тaшкилотлapининг тузилиши вa фaолияти билaн боFлик. Бу тaшкилотлap мyзeйнинг apxeология булимини бойитишдa мухим axaмият кacб этгaн.

Apxeология ишлapининг кeнг кулоч ëйишидa Typкиcтон ул^га Xaлк комиccapлapи кeнгaшининг 1921 йил 31 июлдaги Typккомcтapиcгa Typкиcтон Рecпyбликacи xyдyдлapидa apxeологик ишлapни олиб боpиш учун мyтлaк хукук

берувчи царори мух,им роль уйнади [25, 39]. Унга кура археологик материалларнинг илмий ишланмалари 1921 йилда Урта Осиё Бош музейи сифатида Турккомстарис ихтиёрига утказилган музейда тупланиши белгиланган.1921-1924 йилларнинг узидаёц Урта Осиё Бош музейи бир цатор археологик экспедициялар уюштирди. Мазкур экспедициялар давомида тупланган Урта Осиё моддий маданияти тарихи буйича топилмалар Урта Осиё Бош музейи археология фондини тулдирди.

1923 йилдан Турккомстарисда атоцли археолог М.Е. Массон узининг самарали фаолиятини бошлади. Самарцанд шахридан уни Тошкентга, Урта Осиё Бош музейи археология булими мудири лавозимга утказишди. М.Е. Массон музейда 1929 йилга цадар ишлади. Археология булими фаолиятини ташкиллаштириш, археологик ва нумизматик коллекцияларнинг бойитилиши ва уларнинг цайд этилишида унинг хизматлари катта булди. Археология булимининг археология ва нумизматика цайд китобларида 1924-1929 йиллар давомида олим томонидан каллиграфик хуснихат* билан ёзилган битиклар хозиргача сацланиб цолган.

Археология фондининг таркиб топиши ва сацланишида яна бир ташаббускор тадцицотчи Турди Миргиёсович Миргиёсов (1896-1951 йй.)нинг хизматлари бециёс. Мустацил етишган археолог, ажойиб улкашунос ва музей ходими, бир неча тиллар ва шеваларни чуцур узлаштирган мутахассис музейда 1926 йилнинг 6 февралидан бошлаб,чорак асрдан куп вацт ишлади. 1924-1929 йилларда Турди Миргиёсов М.Е. Массон бошцарган музей археология булимининг экспедиция ва коллекция туплаш ишларига фаолкиришди ва барча экспедицияларда рахбарнинг ёрдамчиси ва йулдошига айланди [26, 19]. Т.М. Миргиёсов дунё мицёсида ахамиятга молик булган бир цатор археологик кашфиётларнинг гувохи ва иштирокчисига айланди. У бошца бир цатор олимлар - Я.Г. Гуломов, А.Ю. Якубовский, В.А. Шишкин, А.И. Тереножкин билан хам бирга иш олиб борди. Турккомстарис 1925 йилнинг 15 январида Урта Осиё музей ишлари хамда цадимий ёдгорликлар, санъат ва табиатни цурицлаш (Средазкомстарис) цумитаси сифатида цайта ташкил этилди. Шу санадан бошлаб, Урта Осиёнинг утмиш тарихини истицболли урганиш, хусусан, археология сохасини ривожлантиришда янги босцичга цадам цуйилди.

Хулоса цилиб айтганда, XIX асрнинг биринчи чорагида юртимизда махаллий олимларимизнинг рус олимлари билан утказган илмий текширувлари, шу жумладан археологик цазишмалари натижасида мингйиллик тарихимизга далил була оладиган бир цанча ноёб топилмалар топилди ва Тошкент музейига топширилган. Буларнинг орасида бугунги кунда музейнинг энг ноёб экспонатлари деб хисобланаётган археологик топилмаларнинг баьзилари айнан шу даврда топилган. ХХ асрнинг биринчи чорагини археология сохасининг биринчи РЕНЕССАНСи деб аташ мумкин. чунки бу даврда улкамиз биринчи марта археологик жихатдан кенг цамровли урганила бошланди. Цадимги манзилгохлар аницланди, цазиш ишлари олиб борилди ва тупланган топилмалар илмий жихатдан урганилди. Бундан ташцари М.Э.Массон узининг археология мактабига асос солди. Бу уз урнида юртимизда археология сохасининг ривожланишига асос булиб хизмат цилди. Бугунги кунда хам ушбу археологик топилмалар музейга ташрифчиларда алохида цизициш уйготмода.

* Изох,.Каллиграфия - тасвирий санъатнинг бир тури, чиройли ва аник; ёзиш хунари. Хрзирги пайтда каллиграфия асосан таклифномаларда ва туй кутлов хатларида кулланилади, хамда граффити, шрифтлар ва кулёзма логотипларида, диний санъатда, графикли дизайнда ва айрим тарихий маълумотларда кулланилади.

ФOЙДAЛAHИЛГAH AMB^^AP PУЙXATИ:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Maccон M.Э., Axa^epa^ Apxeолого-топогpaфичecкий очepк. T.: 1953.

2. Maccон M.Э., Сpeднeaзиaтcкиe нaмогильныeкaйpaки. 1956.

3. Содиковa H. Myзeйноe дeло в Узбeкиcтaнe. T., '^a^'. 1975.

4. Узбeкиcтон тapиxи дaвлaт мyзeйи тyплaми биpинчи киcм / apxeология вa нyмизмaтикa.

5. Лeвтeeвa Л., Mинacянц В. Эxо yшeдшиx эпоx. T., 2017.

6. Лунин Б.В. Из иcтоpии pyccкого воcтоковeдeния и apxeологии в Typкecтaнe. / Typкиcтaнcкий кpyжок любитeлeй apxeологии. 1895-1917 гг. T., 1958.

7. Узбeкиcтон тapиxи дaвлaт мyзeйи тyплaми биpинчи к^м / apxeология вa нyмизмaтикa.

8. Лунин Б.В. Сaмapкaндcкий любитeль cтapины Mиpзa Бyxapи // OHУ. 1963.

9. Лeвтeeвa Л., Mинacянц В. Эxо yшeдшиx эпоx. T., 2017.

10. Бapтолд В.В. Oтчeт о поeздкe в Сpeдню Aзию c нayчной цeлью в 1893 / 1894 гг. Сочи^ния. T. 1У. M., 1906.

11. Лунин Б.В. Из иcтоpии pyccкого воcтоковeдeния и apxeологии в Typкecтaнe. / Typкиcтaнcкий кpyжок любитeлeй apxeологии. 1895-1917 гг. T., 1958.

12. Лeвтeeвa Л., Mинacянц В. Эxо yшeдшиx эпоx. T., 2017.

13. TAX,T х^оботи. 1899.

14. Лeвтeeвa Л., Mинacянц В. Эxо yшeдшиx эпоx. T., 2017.

15. TX,ATxиcоботи 1897.

16. Apxeология фондининг 259 cонликоллeкция китоби.

17. Maccон M.Э., Axaнгepaн. Apxeолого-топогpaфичecкий очepк. T., 1953.

18. Узбeкиcтон тapиxи дaвлaт мyзeйи тyплaми биpинчи киcм/apxeология вa нyмизмaтикa.

19. Лeвтeeвa Л., Mинacянц В. Эxо yшeдшиx эпоx. T., 2017.

20. Лeвтeeвa Л., Mинacянц В. Эxо yшeдшиx эпоx. T., 2017.

21. Узбeкиcтон тapиxи дaвлaт мyзeйи тyплaми биpинчи киcм/apxeология вa нyмизмaтикa.

22. TAX.T, пpaтaкол,1897.

23. Apxeология фондининг 100, 102-108, 110-119, 121-126 cонли коллeкция китоблapи.

24. Apxeология фондининг 178 cонликоллeкция китоби.

25. Узбeкиcтон тapиxи дaвлaт мyзeйи тyплaми биpинчи к^м / apxeология вa нyмизмaтикa.

26. Mинacянц В.С. Aлпaткинa T.r. T.M. Mиpгиязов-мaлоизвecтноe имя в cpeднeaзиaтcкой apxeологии. T., 2014.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.