Научная статья на тему 'Орудия труда, виды и древняя техника обработки камня в период раннего палеолита'

Орудия труда, виды и древняя техника обработки камня в период раннего палеолита Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
325
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
ранний палеолит / плейстоцен / палеоантропология / олдувай / ашель / мустье / евразия / центральная азия / чжоу-коу-дянь / сангиран / селенгур / соан / лунгупо / дманиси / айникаб / кулдара / кульбулак / кызылалма / жарсай 2 / терраса / каменная индустрия / артефакт / клектон / леваллуа / нуклеус / пластина / отщеп / остроконечник / ретуш / чоппер / бифас / унифас / кливер. / early paleolithic / pleistocene / paleoanthropology / oldowan / acheul / mousterian / eurasia / central asia / zhoukoudian / sangiran / selungur / soan / lungupo / dmanisi / aynikab / kuldara / kulbulak / kyzylalma / jarsay 2 / terraces / stone industry / artefact / klekton / levallois / core / blade / flake / point / retouch / chopper / biface / uniface / cleaver.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Анварбек Омонов

В статье представлена информация о регионах, где были обнаружены первые каменные орудия труда древних людей на ранних этапах каменного века, о производстве орудий из различного сырья, их типах, функциях. В частности, имеется научная информация о способах изготовления первых рабочих инструментов, древнейших приемах дробления камня (обработка, ретушь), высечение камней с помощью каменного молота и превращении их в рабочий инструмент путем вторичной обработки. В целом в статье рассматриваются виды простейших и грубейших ранних орудий труда из камня, а также история появления первых способов технологии обработки камня.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Tools, types and ancient stone processing techniques in the Early Paleolithic period

This article provides information about the regions where the first stone tools were found by ancient people in the early stages of the Stone Age, the construction of tools from various raw materials, their types, and functions. In particular, there is scientific information on the methods of making the first working tools, the most ancient techniques of stone breaking (processing, retouching), the extraction of fuel by hammering and turning them into a working tool by secondary processing. In general, the article focuses on the history of the simplest and roughest types of stone tools, as well as the first methods of stone processing technology.

Текст научной работы на тему «Орудия труда, виды и древняя техника обработки камня в период раннего палеолита»

Science

through time and space

Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

Tools, types and ancient stone processing techniques in the Early

Paleolithic period

Anvarbek OMONOV!

National Archaeological Center of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received February 2021

Received in revised form

20 February 2021

Accepted 15 March 2021

Available online

5 April 2021

Keywords:

early paleolithic,

pleistocene,

paleoanthropology,

oldowan, acheul,

mousterian, eurasia, central

asia, zhoukoudian, sangiran,

selungur, soan, lungupo,

dmanisi, aynikab, kuldara,

kulbulak, kyzylalma, jarsay

2, terraces, stone industry,

artefact, klekton, levallois,

core, blade, flake, point,

retouch, chopper, biface,

uniface, cleaver.

This article provides information about the regions where the

first stone tools were found by ancient people in the early stages

of the Stone Age, the construction of tools from various raw

materials, their types, and functions. In particular, there is

scientific information on the methods of making the first working

tools, the most ancient techniques of stone breaking (processing,

retouching), the extraction of fuel by hammering and turning

them into a working tool by secondary processing. In general, the

article focuses on the history of the simplest and roughest types

of stone tools, as well as the first methods of stone processing

technology.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Илк палеолит даври мехнат куроллари, турлари ва тошга

ишлов беришнинг кадимги техникаси

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар:

илк палеолит, туртламчи

давр (геологик),

палеоантропология,

олдувай, ашел, мустье,

евроосиё, марказий осиё,

чжоу-коу-дян, сангиран,

Ушбу маколада кадимги TOU даврининг илк

боскичларида кадимги одамлар томонидан тошдан ясалган

Ддастлабки мехнат куроллари топилган минтакалар, турли

хом-ашёлардан мехнат куролларининг ясалиши, уларнинг

турлари, вазифалари тУгрисида маълумотлар бериб

Утилади. Жумладан, дастлабки мехнат куролларининг

1 Junior Researcher, National Archaeological Center of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan.

E-mail: obi-rahmat@bk.ru

Science

through time and space

селенгур, соан, лунгупо,

дманисси, айникаб,

кулдара, кулбулок,

кизилолма, жарсой 2,

терраса, тош индустрия,

артефакт, клектон,

леваллуа, узак, пластина,

учиринди, пайкон, ретуш

(ишлов бериш), чоппер-

бир томони уриб

Уткирланган купол тош

курол, бифас-чукмор

(икки тарафлама

ишланган курол), унифас-

чукмор (бир тарафлама

ишланган курол), кливер-

тош болта.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еёу and innovations

Issue - 2 N° 2(2021) / ISSN 2181-1415

ясалиш усуллари, тошни синдириш (чакмоклаш, ишлов

бериш, ретушлаш) техникасининг энг кадимги

куринишлари, TOW ушатгич ёрдамида зарб бериш

натижасида йунилгилар олиниши ва уларга иккиламчи

ишлов бериш оркали мехнат куролига айлантириш

усуллари хусусусида илмий маълумотлар келтириб

Утилади. Умуман олганда, маколада тошдан ясалган энг

содда ва купол илк мехнат куролларининг турлари хамда

тош синдириш технологияларининг дастлабки усуллари

тарихига тухталиб утилган.

Орудия труда, виды и древняя техника обработки камня в

период раннего палеолита

АННОТАЦИЯ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ключевые слова:

ранний палеолит,

плейстоцен,

палеоантропология,

олдувай, ашель, мустье,

евразия, центральная

азия, чжоу-коу-дянь,

сангиран, селенгур, соан,

лунгупо, дманиси,

айникаб, кулдара,

кульбулак, кызылалма,

жарсай 2, терраса,

каменная индустрия,

артефакт, клектон,

леваллуа, нуклеус,

пластина, отщеп,

остроконечник, ретуш,

чоппер, бифас, унифас,

кливер.

ДОЛЗАРБЛИГИ

Кадимги ‘TOI

(палеолит)

В статье представлена информация о регионах, где были

обнаружены первые каменные орудия труда древних людей

на ранних этапах каменного века, о производстве орудий из

различного сырья, их типах, функциях. В частности, имеется

научная информация о способах изготовления первых

рабочих инструментов, древнейших приемах дробления

камня (обработка, ретушь), высечение камней с помощью

каменного молота и превращении их в рабочий инструмент

путем вторичной обработки. В целом в статье

рассматриваются виды простейших и грубейших ранних

орудий труда из камня, а также история появления первых

способов технологии обработки камня.

даврида одамлар томонидан табиий

ландшафтларнинг Уузлаштирилиши масаласи, табий хом-ашёлардан фойдаланиш,

табий мухитга мослашиш ва ахоли миграцияси масалалари энг кадимги

тарихимизнинг долзарб масалаларидан биридир. Шу аснода, илк мехнат

куролларининг тошдан ясалганлиги, ишлов бериш технологияси хамда уларнинг

хом ашёси масаласи хам кадимги давр тарихини Ууганишда мухим хисобланади.

Кадимги тош (палеолит) даврида аждодларимизнинг илк мехнат куроллари

тошдан ясалганлиги барчамизга маълум. Дастлабки мехнат куроллари, уларнинг

турлари, кандай хом - ашёлардан ясалиши ва вазифаларини урганиш бугунги кунда

энг кадимги давр тарихимизнинг кизикарли жихатларидан бири хисобланади.

Тошдан ясалган мехнат куроллари дастлаб топилган минтакалар, инсонларнинг

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No 2(2021) / ISSN 2181-1415

энг кадимги макон-манзилгохларидан топилган мехнат куролларининг тошдан

ясалганлиги борасида топилаётган артефактлар (моддий буюмлар) мисолида

илмий исботланиши, тошдан мехнат куролларни ясаш, унга бирламчи ва

иккиламчи ишлов бериш усуллари, тошни синдириш (чакмоклаш)нингэнг кадимги

технологиялари хакида билиш кадимги давр Тарихимизни ёритишимизда мухим

омиллардан биридир.

ТОШДАН ЯСАЛГАН МЕХНАТ КУРОЛЛАРНИНГ ИЛК МАРОТАБА ТЕХНИК-

ТИПОЛОГИК ТАДКИК, ЭТИЛИШИ

Кадимги тош даври ёдгорликларидан топилган тош индустрияни Урганиш,

техник-типологик тадкикотлар борасида утган ХХ - асрда палеолит даври билан

шугулланган ва тош даври мутахассисларини тайёрлаш буйича дунёдаги энг илгор

археология марказларидан бири Санкт-Петербург илмий муассасаси хисобланган.

Тош индустрияни Уурганишда мухим саналган технологик тадкикотлар борасида

ушбу етук мактаб намоёндаларидан археолог, олим, Семёновнинг хизматларини

алохида таъкидлаб утишимиз жоиз. У биринчилардан булиб, тош синдириш

(чакмоклап)нинг технологик усулини тадкик этган ва бу сохада дунёда дастлабки

археологик адабиётни é3raH (“Ибтидоий техника” деб номланади). Жахон

палеолитшунослигининг ривожланишида Семёновнинг хизматлари бекиёс булиб,

олим бир неча ё&дгорлик материаллари устида (микроскоп остида синчиклаб

Урганган) экспериментал тадкикотлар олиб борган. Натижада тошни синдириш

(чакмоклаш) технологиясининг бир канчаусуллари мавжуд булганлигини аниклаб,

уларни илмий муомалага киритган. Ундан ташкари, Франциянинг палеолит даври

билан шутулланувчи илмий марказининг ёркин намоёндаси, жахон

палеолитшунослиги ривожида улкан хизматлари бор археолог, олим Ф.Борднинг

тадкикотларини хам мисол килишимиз мумкин. Унинг фан олдидаги хизматлари

шундаки, техник-типологик Тадкикотлар айникса типология хусусида (тош

куролларни классификацияси, турлари, маълум даврга хослиги) тадкикотлар олиб

борган. Жахон палеолитшунослиги тарихида биринчи технолог олим сифатида

Семёнов Тан олинса, типология хусусида тадкикотлар олиб бориб, уни илмий

муомалага киритишда Ф.Борднинг хизматлари бекиёс хисобланади. Ушбу

олимларнинг ишлари, тадкикотлари тош даври билан шутулланувчи дунёнинг

илЕор илмий-тадкикот муассасалари томонидан бугунги кунга кадар хам давом

эттирилокда, айникса Гарбий Европанинг палеолит даври билан шутулланувчи

илгор (Франция) археология марказларини мисол килишимиз мумкин. Мазкур илм

Даргохларида экспериментал, трассологик ва бошка усуллардаги тадкикотлар

Утказилиши натижасида тошдан мехнат куроллари ясаш, тош ушатгичларнинг

турлари, тошларни чакмоклашдаги вазифалари каби масалаларга аникликлар

киритилган.

ТОШДАН ЯСАЛГАН МЕХНАТ КУРОЛЛАРИ ДАСТЛАБ ТОПИЛГАН ХУДУДЛАР

Инсоният тарихининг энг узок давом этган боскичи кадимги тош даври

хисобланади. У Олдувай даври, илк, Урта ва сунгги палеолит даврларига булинади.

Кадимги тош асри маданиятлари уша давр мехнат куроллари дастлаб топилган жой

номлари билан аталган. Масалан, Олдувай - Шаркий Африкадаги даранинг номи

(Африкагигана хос булган боскич), Ашел маданияти - Францияда шу давр мехнат

19

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No 2(2021) / ISSN 2181-1415

куроллари дастлаб топилган жой номи, Мустье, Ориняк, Граветти, Солутре ва

хоказо. Кадимда аждодларимизнинг дастлабки мехнат куроллари тошдан ясалган.

Ушбу мехнат куроллар асосан: кайроктош, чакмоктош, обсидиан, халцедон, диабаз,

диорит, яшма, сланец, чакмоктошли охактош, кумтош, кварцит, кварц каби турли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

хом-ашёдаги тошлардан ясалган. Дунёда энг дастлабки мехнат куроллар

кайроктошдан ишланган. Археологик тадкикотлар натижасида кайроктошдан

ишланган энг содда ва купол тош куроллар (чоппер ва чоппинглар) Африканинг

жанубий ва шаркий минтакаларидан топилган булиб, бундан 2,6 млн йил авввал

яшаган энг кадимги одам (Ното Ва - яъни, билагон одам)ларнинг мехнат

куроллари эканлиги илмий жихатдан исботланган [3,151; 4, 61; 6,114; 11;90].

Евроосиё китъсида эса, энг кадимги аждодларимизнинг илк мехнат куроллари

хисобланган: купол тош учиридилар, чакмоктошдан ишланган кул чукморлари

(синоними - болта, фанда “рубило”, “бифас” деб юритилади) дастлаб кум, шагал ва

тошлар казиб олинадиган карьерлардан топилган [3, 91]. Аникроги, куплаб йирик

дарёларнинг киргок буйларида кадимги дарё чукинди катламларининг хосил

булиши натижасида - кадимги террасалар (кенг баландлик, катта кенгликлар, кенг

майдонли тепаликлар) хосил булган. Кадимги террасалар йирик дарёларнинг

кирЕоклари атрофида, хамда тог олди худудларда куплаб учрайди. Ана шундай

кадимги террасалардан чакмоктошдан ясалган илк мехнат куроллари топилган.

Евроосиё китъсида топилган дастлабки мехнат куроллар Франция худудидига

тугри келади. Ушбу худудда Сомма, Сена ва Марна деб номланган дарё хавзалари

якинида кадимги террасалар мавжуд. ХПХ асрнинг 30-40 йиларида аникроги 1832

йилда Франциянинг шимолидаги Сомма дарёси (водийси) якинида жойлашган

Аббевил худудиди атрофларидан шагал казиб олиш чогида архаик турдаги кул

чукморлари топилган. Топилган тош буюмларнингн илк мехнат куроллари

эканлигини аниклаган археолог Буше де Перт шакал ва кумлар орасидан

систематик равишда энг кадимги тош куроллар (бифаслар, кул чукмори-

болталар)ни Йигиб олиб, уларни тадкик этган [3, 92]. Даставвал Буше де Перт

“ихтироси”ни французларнинг илмий жамаотчилиги тан олмаган, лекин 15 йилдан

сунг унинг асосли фикрлари тан олинди ва тарихнинг илк ибтидосини урганиш

ишлари оммалаша бошлади. Кадимги террасаларнинг туртламчи давр (плейстоцен

геологик давр)ига оид катламларидан турли хом ашёдан (чакмоктош ва 6.)

ишланган тош куроллар билан биргаликда уша давр “иссик” фаунаси (хайвонот

олами)га хос булган турли турдаги сут эмизувчи хайвонларнинг суяк колдиклари

хам куплаб топилган [17, 229; 18,424]. Энг кадимги одамлар яшаган ибтидоий

даврга оид макон ва манзилгохлар ер юзининг тог ва то олди худудлардан топиб

Урганилган. Улар очик (кичик дарё ва булоклар якинидаги тепаликлар) ва &пик

турдаги (гор ва унгурлар, баланд коя ости айвонлари) манзилгохлар хисобланади.

Энг кадимги одамлар ана шундай жойларни Узларига макон тутишган.

Палеолитнинг илк боскичига хос ёдгорликлар дастлаб РГарбий Европадан

кейинчалик, Осиё китъсининг деярли барча минтакаларидан топиб урганилган,

буларга Чжоу-Коу-Дян, Соан ва бошка ёдгорликларни мисол киламиз [3, 160; 10, 64].

Утган аср ва хозирги ХХ!- асрда тош даври археологиясининг ривожи натижасида

тадкикотлар янада кенгайиб, кадимги тош даврининг илк боскичларига хос янги

манзилгохлар топилди (Лунгупо ва Селунгур тори, Соан, Сангиран, Дманисси,

Айникаб ва 6.). Евроосиёдан топилган энг кадимги манзилгох эса 1,8 млн йил билан

11

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 2(2021) / ISSN 2181-1415

саналган (Грузия, Дманисси топилмалари: палеантропологик ва тошдан ясалган

кадимги мехнат куроллар) [4, 451; 7, 109; 8, 11; 15, 113;17, 231].

Энг содда ва купол тош куроллар бу учлари бир тарафга ишланган мехнат

куроллари (чоппер, чоппинг) хисобланади. Икки тарафлама ишланган курол, кул

чукмори (“бифас”) деб аталади [12, 220; 4, 19]. Илк мехнат куролларнинг ушбу

турлари Евроосиёнингтурли худудларидан, жумладан Урта Осиёнинг илк палеолит

даврига оид &дгорликларидан хам куплаб топилган [1,13; 5,47; 8,13; 9,18; 16,91].Кул

чукморлари икки тарафлама ишлов берилган, кирралари Уткир булиб, кадимги

одамлар ундан мехнат куроли хамда ов куроли сифатида фойдаланишган. Энг

кадимги мехнат куролларидан яна бири бу тош болталар “кливер” хисобланади.

Умуман олганда, илк палеолит даврида одамлар тараккиётда KaTop

муваффакиятларга эришдилар: Уткир киррали тош куроллардан, табий оловдан

фойдаланишган, хамда табий гор ва унгурлардан бошпана сифатида фойдалана

бошлаганлар. Тошлардан мехнат куролларини ясаш ишларини такомиллаштириб

бордилар: Кул чукморлари, тош болталар, унифаслар, киргичлар, тош пичоклар,

уйиб кертиб ишланган ва тишсимон куроллар шулар жумласидандир. Мазкур тош

куроллар илк палеолит даври (ашел маданиятига)га хос булган тошдан ясалган

мехнат ва ов куроллари хисобланади. Тош даврининг илк боскичларидан бошлаб

аждодларимиз тошларни чакмоклашнинг маълум тизимларини кашф этдилар,

уларнинг сифати ва синиш хусусиятларини урганиб олдилар. Натижада, бир неча

юз минг Йиллар давомида тошларни синдириш ва ишлов бериш техникаси

такомиллашиб, маълум бир тош даври маданиятига (ашел, мустье, ориняк ва хк) хос

булган тош куролларнинг турлари хам купайган, уларнинг морфологияси (шакли,

куриниши) хам Узгариб борган, масалан: катта хажмдаги тош куроллар аста-секин

Урта хажмдаги куролларга, кейинчалик эса тош даврининг сунгги боскичларига

келиб кичик хажмдаги тош куролларга Узгарган.

КАДИМГИ ТОШ ДАВРИДА АЖДОДЛАРИМИЗ КАЙ ЙУСИНДА ТОШДАН МЕХНАТ

КУРОЛЛАРНИ ЯСАШГАН?

Археология сохасининг ривожи натижасида хозирги кунга келиб кадимги

тош даврида кулланилган тошни синдириш (чакмоклаш, чакмоклаб олиш, ишлов

бериб куролга айлантириш ва х.к.) техникасининг бир неча турлари аникланиб,

Урганилган. Жумладан, кадимги тош даврининг илк боскичларига хос булган

тошни синдириш (чакмоклаш) техникаларининг бир канча турлари мавжуд булган.

Мисол тарикасида “Блок-он-блок” ‚“леваллуа”, "клектон” ва бошка тошни синдириш

техникаларини мисол килишимиз мумкин [3, 160; 1, 8; 12, 221; 13, 5].

Тошларни синдириш (чакмоклаш)нинг энг кадимги усули (Блок - он -блок)

техникаси булиб, бу бир катта тош булагини кулда кутариб иккинчи бир йирик

тошга кучли зарб билан урилган [11, 89]. Уриш асносида халиги урилаётган тош бир

неча майда булакларга парчаланган хамда улар орасидан энг уткирлари кадимги

одамлар томонидан йигиб олиниб, хужаликда (овда, гуштни нимталаш, кесиш ва

хк.) ишлатилган. Яъни хосил булган йирикрок хажмдаги тош (парча) учириндининг

маълум бир уткир томонидан кадимги одамлар ишлаб чикаришда фойдаланишган.

Тошларни чакмоклашнинг энг кадимги усулларидан бири хисобланган (Блок - он -

блок ) техникаси бундан такрибан (3 миллион йил) мукаддам вужудга келган.

Мазкур тош куроллар фанда - “эолитлар” хам деб аталади. Эолитлар Африка ва

12

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No 2(2021) / ISSN 2181-1415

Евроосиё китъасининг турли худудларидан топилган. Француз археологи Габриэл

де Мортилье таклифи билан "“эолит” атамаси фанга киритилган. Бирок, ушбу

дастлабки мехнат куролларининг ибтидоий одамларнинг илк вакиллари

фойдаланганликлари борасида олимлар Уртасида турли карашлар мавжуд. Айникса

утган ХХ асрда фанда бир канча мунозаралар пайдо булди масалан, баъзи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

тадкикотчилар эолитлардан кадимги инсонлар фойдаланмаган яъни улар табий

таъсирлар(тошлар бири-бирига урилиши, синиши натижасида учлари Уткир холга

келиши) натижасида пайдо булган деган фикрларни илгари суришган [4, 97]. Бошка

тадкикотчиларнинг фикрига кура, бир тошни иккинчи тош булагига уриш

натижасида пайдо булган бир неча кесгир, Уткир учларига эга булган тош

учириндилар бу кадимги аждодларимизнинг илк мехнат куроли хисобланган. Яъни

эолитлар шу усулда тайёрланган ва тош даврининг илк боскичларида кадимги

одамларнинг дастлабки мехнат куроллари булган. Хуллас, сунгги пайтларда

эолитлар - бу кадимги одамларнинг тошдан ясалган илк мехнат куроллари

сифатида караш илмий жамоатчилик томонидан илгари сурилмокда.

Умуман олганда тошдан мехнат куроли ясашнинг икки боскичли усули

мавжуд: бирламчи хамда иккиламчи ишлов бериш. Ибтидоий уста мехнат куролини

тайёрлаш учун дастлаб узи яшаган макон ва унга якин худудлардан сифатлирок

хом-ашё кидириб топган (кайроктош, чакмоктош, чакмоктошли охактош, сланец,

яшма халцедон, кварц, кумтош ва хк.). Бирор турдаги хом-ашё олиниб (масалан,

чакмоктош &ки кайроктош) тош ушатгич ёрдамида унинг юзасида буртиб турган

кисми олиб ташланган ва текислаб зарб майдон хосил килинган, яъни узак

(нуклеус) тайёрлаб олинган [11, 89-112]. Натижада тайёрланган Узакнинг зарб

майдонидан бирор турдаги тош ушатгич (огир тош, органик, енгил тош ушатгич ёки

востачи ёрдамида синдириб олиш - даврга караб) ёрдамида зарб бериб йунилги

(учиринди ва пластиналар) синдириб олинган. Бу тошга ишлов беришнинг

бирламчи ишлов бериш усули (узак тайёрлаш ва ундан Йунилгилар: учиринди ва

пластиналар синдириб олиш) дейилади. Узакдан (нуклеус, ядриша) синдириб

олинган учириндининг ён тарафларига ишлов бериш (ретушлаш) оркали бир ёки

икки томони ва учи уткирлаштирилиши натижасида тайёр бирор турдаги мехнат

куролига айлантирилган. Синдирилган тош учиринди ё&ки узун ЙУнилРИ

(пластина)га ишлов бериб куролга айлантирищ бу - иккиламчи ишлов бериш усули

хисобланади.

Бирламчи ишлов бериш натижасида синдириб олинган тош учиринди хам

курол вазифасини Утаган (палеолитнинг илк боскичларида масалан, эолитлар ва

XK), аммо киска муддатда ушбу учириндининг Ууткир кирраси утмаслашган шу

сабабли ибтидоий устанинг махорати эвазига утмаслашган киррасига ишлов бериш

(ретушлаш) яъни иккиламчи ишлов бериш техникаси кулланилган. Ибтидоий уста

Узи хохлаган хажм ва шаклда сифатлирок хом-ашёдан тайёрлаб олган Узакдан

бирор ЙУнилгини (тош учиринди ёки пластина) синдириб олишни режалаштириб

(онгида проекциясини тузган), сунгра синдирилган тош учириндининг бир ёки

томонига ишлов бериб (иш кирраси хосил килинган) уткирлаштириб бирор

турдаги мехнат куролига айлантирган. Бир &ки икки томони уткирланган,

иккиламчи ишлов (ретушлаш) берилган ана шундай тошдан ясалган мехнат

куроллари кадимги тош даврининг илк боскичлари (Олдувай ва ашел маданияти)га

хос булган бир катор тош куроллар: чоппер ва чоппинлар, бифаслар, кливерлар,

13

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No 2(2021) / ISSN 2181-1415

катта хажмдаги киреичлар, чопкувчи куроллар, уйиб-кертиб ишланган куроллар

хисобланади. Кадимги тош даврининг илк боскичларида Узаклардан асосан огир

турдаги тош ушатгичлар ёрдамида зарб бериб йунилтилар (учириндилар ва

пластиналар) синдириб (чакмоклаб) олинган [11, 90:4, 93]. Бу даврга оид мехнат

куроллар асосан тош учириндилардан тайёрланган.

Юкорида кайд этганимиздек, тош синдириш (чакмоклаш) техникасида бир

неча турдаги тош ушатгичлар (огир тош, органик, енгил тош ушатгич ёки востачи

ёрдамида синдириб олиш) ёрадамида зарб бериб йунилгилар (учиринди ва

пластиналар) синдириб олинган [11, 89-112]. Улар орасида огир тош ушатгич

ёрдамида зар бериб чакмоклаб олиш технологияси жуда кадимдан яъни инсоният

тарихи бошланган даврдан пайдо булиб токи мис-тош давригача давом этган. Ушбу

усул барча (Африка, Евроосиё ва 6.) худуларда кенг таркалиб, тош даврининг хар

бир боскичларида маълум доирада кулланилган. Илк палеолит даврида эса

чакмоклашнинг ушбу усули кенг кулланилган.

Палеолит даврида тош ушатгичларнинг куйидаги турлари мавжуд булган:

1. Огир тош ушатгич ёрдамида синдириш (чакмоклаш)

2. Юмшок органик ушатгич ёрдамида синдириш (чакмоклаш)

3. Юмшок тош ушатгич ёрдамида синдириш (чакмоклаш)

Тош синдириш (чакмоклаш)нинг яна икки усули: биринчиси воситачи оркали

зарб бериш усули билан синдириш, иккинчиси эзиб (отжимная техника) чакмоклаш

усули билан синдириш техникалари аникланган [11, 89-112]. Артефактларнинг

(тош буюмларнинг) техник-типологик тадкик этиш, тахлили натижасида уларнинг

кайси даврга мансублиги аникланади. Тошни синдириб олиш ва унга ишлов бериш

(ретушлаш, тарашлаш ва хк.) жараёнлари - тошга ишлов бериш технологияси

хисобланса, типология эса технология натижасида хосил булган тош куролларни

турларга ажратиш тушунилади (масалан, киргич, кул чукмори, тош пичок ва хк).

Тош синдириш (чакмоклаш)нинг технологик усулларини аниклашда мазкур даврга

оид ё&дгорликлардан топилган Ййунилгиларнинг морфологик (тузилиши, шакл

шамойилига кура масалан: зарб майдончаси, зарб тепалиги, профилларнинг

турлича булиши ва бошка жихатлари урганилиб хисобга олинади) холати хисобга

олинади.

Тош ушатгичлар турли материаллардан тайёрланган ва хар бир тош ушатгич

маълум бир даврда тошдан мехнат куроллар тайёрлаш (тошга ишлов бериш

технологиялари: синдириш, ретушлаш ва бошка операцияларда)да кенг

кулланилган. Масалан, отир тош ушатгичлар сифатида юмалок (шарсимон)

шаклдаги маълум бир тошлардан фойдаланилган булса юмшок органик

ушатгичлар сифатида эса каттик булган турли дарахтлар (дуб, карагай ва 6.)

шохларидан ва кийиксимон хайвонларнинг шохларидан фойдаланилган. Юмшок

тош ушатгичлар сифатида майда кум заррали кайроктошлардан фойдаланилган

[11, 89-112]. Воситачи ёрдамида тош синдириш техникасида эса асосан кийик

шохларидан фойдаланилган [11, 89-112].Тош ушатгичларнинг кандай ва нимадан

тайёрланганлигини турли хажмдаги йунилкилар (тош учиринди ва пластина)нинг

морфологик хусусиятига караб аникланган. Нафакат тош синдириш, балки

Йунилтиларга ишлов бериб куролга айлантириш (ретушлаш) ишларида хам тош

ушатгичларнинг вазифаси жуда мухим хисобланган.

14

©

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 2(2021) / ISSN 2181-1415

XYJIOCA

Хулоса сифатида айтишимиз мумкинки, кадимги давр тарихимизни урганиш

ва уни тулик ёритишда моддий манбаларнинг урни мухим хисобланади. Дунёнинг

турли минтакаларида палеолит даврига оид ёдгорликларда олиб борилган

археологик Тадкикотлар натижасида минглаб тош куроллар топилди, бу эса

уларнинг морфологик, техник- типологик ва 6. услублар ёрдамида тадкик этиш

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

имконини берди. Кадимги одамлар томонидан тош даврининг илк боскичларида

тошдан ясалган мехнат куролининг бир тарафига ишлов берилган булса, ашел

даври бошланиши билан мехнат куролини икки томонига ишлов бериш

технологияси шаклланди, айникса Евроосиёнинг турли худудларидан жумладан,

Марказий Осиё: (Кулбулок, Есен, Жарсой 2, Кизилолма, Тошсой, Селунгур ва 6.) каби

ёдгорликлардан топилган кул чукмори "бифас” ва тош болта “кливер”ларнинг

куплаб учрашини мисол киламиз [4, 451; 5, 47; 7, 109; 14, 95; 15, 113; 2, 24; 19, 109].

Демак кадимги тош даврининг илк боскичларидан аждодларимиз дастлабки

энг содда ва купол шаклдаги мехнат куролларни тошдан ясашни Урганиб, минг

йиллар натижасида тошдан мехнат куролларини ясаш ва ишлов бериш

технологиясини Такомиллаштириб бордилар. Натижада ашел маданиятига хос

содда, ва катта хажмдаги купол тош куроллардан урта ва сунгги палеолит даврига

хос булган тош куролларнинг бир неча тури (пайкон, тиг, кесгич, киргичча, кичик

хажмдаги тош пичоклар ва 6.) кашф килинди ва кадимги аждодларимиз

хужалигида, турмуш тарзида ушбу мехнат куроллардан кенг фойдаланганлар.

Карийб уч миллион йиллик кишилик утмишида тошдан мехнат куроллар ясаш,

ишлов бериш ва ундан фойдаланишни билган аждодларимиз, даврлар утиши билан

онг тафаккури тараккий этиб, кадимги тош даврининг урта боскичларига келиб

ёгоч, суяк, баъзи туёкли хайвонларнинг шохлари ёрдамида куролларга ишлов

беришни Узлаштирди ва такомиллаштирди. Умуман олгандан палеолит даврида

кадимги мехнат куролларнинг тошдан ясалиши, турли хом-ашёдан Узаклар

тайёрланиб, тош ушатгичлар ёрдамида улардан синдириб олинган учиринди ёки

пластинанинг ён кирраларига ишлов (ретушлаш) берилиши натижасида иш

кирраси хосил килиниб, бирор вазифани бажарувчи мехнат куроли тайёрлаб

олинган ва ундан аждодларимиз хужаликда мехнат &ки ов куроли сифатида

фойдаланишган.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Анисюткин Н.К., Исламов У.И., Крахмаль К.А., Хушвактов Н.О. (1995). Новые

исследования палеолита в Ахангаране (Узбекистан). ИИМК, Санкт-Петербург. С. 27-28.

2. Вишняцкий Л.Б. (1996). Палеолит Средней Азии и Казахстана. С.-Пб. С. 102.

3. Деревянко А.П, Маркин С.В. Васильев С.А. (1994). Палеолитоведение:

Введение и основы. - Новосибирск, 1994. С. 288.

4. Деревянко А.П. (2017). Три глобальные миграции человека в Евразии. Том П.

Первоначальное заселение человеком Северной, Центральной И Средней Азии. -

Новосибирск: Изд-во ИАЭТ СО РАН. С. 884.

5. Исламов У.И, Крахмаль К.А, Анисюткин Н.К. (1995). Ташсай-новый

древнепалеолитический памятник Узбекистана. ОНУ, №1-2-3. С. 47-48.

15

©

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 2(2021) / ISSN 2181-1415

6. Исламов У.И., Халмухамедова Р.А, Крахмаль К.А. (2002). Исследования

палеоэкологии антропогена Центральной Азии. Проблемы каменного века Средней и

Центральной Азии. Изд-во ИАЭт СО РАН. Новосибирск. С. 113-118.

7. Исламов, У. И., & Крахмаль, К. А. (2002). Ранний палеолит Узбекистана:

Проблемы и перспективы. Проблемы каменного века Средней и Центральной Азии.-

Новосибирск. Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 108-112.

8. Касымов, М. Р. (1990). Проблемы палеолита Средней Азии и Южного

Казахстана (по материалам многослойной палеолитической стоянки Кульбулак). С. 13.

9. Касымов М.Р., Годин М.Х. Худайбердыев Т.Н. (1992). Домустьерские культуры

на территории Узбекистана. Хроностратиграфия палеолита Северной, Центральной,

Восточной Азии и Америки. Новосибирск. С. 18-20.

10. Сулейманов Р.Х. (2018). Ещё раз о переходе от нижнего палеолита к среднему

палеолиту в Центральной Азии. Узбекистон археологияси. №2, (17). 63-75-бетлар.

11. Сайфуллаев Б.К, Хошимов Х,Б. (2018). Тошларни чакмоклашнинг

технологик услублари. Узбекистон археологияси. №2, (17). 89-113-бетлар.

12. Сайфуллаев Б. К. Бифасы палеолита Узбекистана // Узбекистонда

археологик тадкикотлар 2006-2007 йиллар. №6. Тошкент, 2009. Б. 220 -223.

13. Омонов А.М. (2011). Два взгляда на технику леваллуа в индустрии Оби-

Рахмата (Республика Узбекистан) “Археология Евразии’. Материалы XLIX

международной научной студенческой конференции. Новосибирск. С. 5-6.

14. Омонов А.М. (2013). Кулбулок ва унинг атрофидаги палеолит даври

ёдгорликларининг Урганилиши. Узбекистон археологияси. №1, (6). 94-101-бетлар.

15. Омонов А.М. (2019). Узбекистон палеолити хорижлик мутахассислар

нигохида (мунозара ва танкидий карашлар) // Узбекистон археологияси. №2, (19).

112-121-бетлар.

16. Omonov A.M. (2020). Problems of Anthropogenesis and some considerations on

paleoanthropological discoveries found in Uzbekistan. Academicia. An International

Multidisciplinary Research Journal. Vol.10, Issue 8, August. P. 91-97.

17. Omonov A.M. (2020). New data in the field of paleoecology and paleolandscapes in

archaeological research. Academicia: An International Multidisciplinary Research Journal,

10(6), P. 229-236.

18. Habibulloyevna, M. D. (2020). Archaeological study of anthropogenic landscapes of

Uzbekistan. Academicia: An International Multidisciplinary Research Journal, 10(5), 424-429.

19. Murodovich, 0. A. (2021). Monuments and places of the early paleolithic period of

Uzbekistan. 36ipHuK HayKOBHx праць AOTOX. 109.

16

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.