Научная статья на тему 'ТУРК ТОШБИТИКЛАРИНИНГ ЕНИСЕЙ ҲАВЗАСИДАГИ ИЛК ТАДҚИҚОТЛАР ТАДРИЖИ'

ТУРК ТОШБИТИКЛАРИНИНГ ЕНИСЕЙ ҲАВЗАСИДАГИ ИЛК ТАДҚИҚОТЛАР ТАДРИЖИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

294
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Турк тошбитиклари / Енисей ёдгорликлари / сак / скиф / хун / Туркология / Олтой / рунология / Ўрхун ҳавзаси / Сибир / Марказий Осиё / Turkic inscriptions / Yenisei monuments / Saks / Scifs / Huns / Türkology / Altai / runology / Orkhon basin / Siberia / Central Asia

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Насриддин Атақулович Назаров

Мақолада Турк тошбитикларининг Енисей ҳавзасидаги илк тадқиқотларнинг бошланиши масалаларига эътибор қаратилади. Айниқса, XVIII – XIX – асрлар Европада илмий тараққиётнинг илк босқичи сифатида амалий-экспедицион фаолият билан уйғунлашган кашфиётлар асри бўлганлиги тадқиқ этилиб, унда тадқиқотчиларнинг ўрни масалаларига эътибор қаратилади. Асрлар давомида эпиграфик вам эпитафик ёдгорликлар, қадимги турк маданиятинингн намуналари сифатидаги моҳияти очила бошлаши бирламчи манбалардаги материаллар таҳлили асосида талқин этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FIRST RESEARCH OF TURKISH INITIATIVES IN THE ENISEY BASIN

The article is devoted to the beginning of the first studies of Turkic inscriptions in the Yenisei basin. In particular, the XVIII XIX centuries as the initial stage of scientific development and as a century of discoveries, combined with applied-expeditionary activities, in which attention was paid to the role of researchers. The conclusions are interpreted on the basis of the analysis of primary sources, the essence of runic epigraphic and epitaphic monuments, which over the centuries retained their mysteries and began to be revealed as samples of the ancient Turkic culture.

Текст научной работы на тему «ТУРК ТОШБИТИКЛАРИНИНГ ЕНИСЕЙ ҲАВЗАСИДАГИ ИЛК ТАДҚИҚОТЛАР ТАДРИЖИ»

ТУРК ТОШБИТИКЛАРИНИНГ ЕНИСЕЙ ХДВЗАСИДАГИ ИЛК

ТАДЦЩОТЛАР ТАДРИЖИ

Насриддин Атацулович Назаров

Тошкент Архитектура-курилиш институти профессори E-mail: nasrid@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Турк тошбитикларининг Енисей хавзасидаги илк тадкикотларнинг бошланиши масалаларига эътибор каратилади. Айникса, XVIII - XIX - асрлар Европада илмий тараккиётнинг илк боскичи сифатида амалий-экспедицион фаолият билан уЙFунлашган кашфиётлар асри булганлиги тадкик этилиб, унда тадкикотчиларнинг урни масалаларига эътибор каратилади. Асрлар давомида эпиграфик вам эпитафик ёдгорликлар, кадимги турк маданиятинингн намуналари сифатидаги мохияти очила бошлаши бирламчи манбалардаги материаллар тахлили асосида талкин этилади.

Калит сузлар: Турк тошбитиклари, Енисей ёдгорликлари, сак, скиф, хун, Туркология, Олтой, рунология, Урхун хавзаси, Сибир, Марказий Осиё.

FIRST RESEARCH OF TURKISH INITIATIVES IN THE ENISEY BASIN

Nasriddin Ataqulovich Nazarov

Professor of the Tashkent Institute of Architecture and Construction

E-mail: nasrid@mail.ru

ABSTRACT

The article is devoted to the beginning of the first studies of Turkic inscriptions in the Yenisei basin. In particular, the XVIII - XIX - centuries as the initial stage of scientific development and as a century of discoveries, combined with applied-expeditionary activities, in which attention was paid to the role of researchers. The conclusions are interpreted on the basis of the analysis of primary sources, the essence of runic epigraphic and epitaphic monuments, which over the centuries retained their mysteries and began to be revealed as samples of the ancient Turkic culture.

Keywords: Turkic inscriptions, Yenisei monuments, Saks, Scifs, Huns, Turkology, Altai, runology, Orkhon basin, Siberia, Central Asia.

КИРИШ

Турк ёзувлари узининг руник мохиятини дастлаб Енисей хавзасида намоён этганлиги тарихий маълумотлардан маълум. Албатта, оламда мохияти яширин сирли белгилар талайгина. Лекин, муайян халк тарихини, утмиш вокеа ва ходисалари жараёнида элга хос булган ижтимоий-маданий хусусиятларни узида мужассам этувчи белгилар куп эмас. Бу белгиларнинг мухимлиги -уларнинг тарихни тилга кирита олиш салохиятидадир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Турк тошбитиклари унинг текстологик тахлили туFрисида катор тадкикот ишлари олиб борилган. Жумладан, тадкикотларида, кадимги туркий ёзувдаги эпиграфик масалалар буйича А.И.Андреев, И.Л.Кизласов, И.А.Батмановлар асарларида кадимги туркий текстлар, жахон халкларида ёзув маданиятининг ривожи, эпиграфика ва тамFаларнинг туркий ёзувларда уз ифодасини топиши каби масалалар ифодасини топганлиги билан эътиборлидир.

Турк тошбитикларининг автохтон мохиятини куллаб ёзган олимлар -Г.Айдаров турк алфавитининг шаклланишинида идеографик мотивлар хакида тадкикот олиб бориб, ушбу алфавитнинг шаклланиш жараёни хакида атрофлича тухталади. Шунингдек, тарихчи олим А.Бернштам ушбу ёзувнинг умумий назарий контекстида кадимги туркий руник ёзувининг шаклланиш муаммоларига баFишлаб йирик тадкикот ишини амалга оширади. Жумладан, жанубий Сибир ва Енисей хавзасида турк рунологиясининг шаклланиши, Енисей хавзасида кадимги турк эпиграфик ёдгорликларининг кашф килиниши ва тадкик этилиши муаммолари, Сибир сирли ёзувлари, тошлардаги белгилар, кадимги турк цивилизацияси, Урхун ёдгорликларида хокон образи, унда бирлик ва хамжихатликни таъминлаш каби масалалар тадкикига атрофлича тухталади. И.Л.Кизласов эса Саян-Олтой туркларининг кадимги ёзувлари хакида тадкикот олиб бориб, Енисей ёзувларига асосий эътиборни каратади.

Енисей хавзаси буйлаб худудлардан топилиб, кадимги турклар маданиятига мансуб ёзувлар VII-X-асрларга мансуб булиб, Туркологияда Енисей ёзувлари сифатида эътироф этилади. Бундай ёзувлар Тувада, Хакасияда, ТоFли Олтойда, Красноярскда, Лена дарёси буйлаб жойлашган худудларда, Абаканда ва Енисей хавзасидаги бошка худудлардан, кУрFOн ва каълалардан топилган булиб, Енисей ёзувларининг умумий микдори 160га якин. Бу ёзувлар тошлар, коятошлар, уй-рузFор буюмлари хамда тангаларда узининг ифодасини топган.

Турк рунологиясининг тарихий жихатларига, Енисей хавзасида тадкикот ишларининг бошланишига эътиборни каратадиган булсак, ушбу жараён ун еттинчи асрнинг охирги йиллари билан боFлик. "1692 йилда Амстердам бургомистери Николай Видзен жарликдаги Верхотериядан унча узок булмаган жарликда бир нечта номаълум хатларнинг ёзувлари топилганлигини хабар килди. Шу сабабли, Видзен рун матнларини назарда тутадими-йуклигини айтиш кийин. аммо, расмлар ва ёзувларнинг таккосланишига караб, бу нафакат Сибирдаги, айникса Минусинск улкасида кенг таркалган хатларга, балки Сибирни урганган бошка саёхатчилар ва олимларни кизиктирган рун ёзувлари туFрисида эди"[4, 11].

НАТИЖАЛАР

К,адимги туркларга хос булган бу ёзув Сибир жанубидаги курFOн ва харбий каълалардан топилган ашё ва буюмларда из колдирганлиги, кадимги давр найзаларида хам акс этирилганлиги кадимги даврлар ва илк урта асрларда туркларнинг жанговар фаолиятни узининг турмуш тарзига сингдириб келганлигини далиллайди.

Бундай маданий хаёт намуналари тоF ишлари колдикларидан, маъдан конларини казиб олиш асбобларида хам мужассам эканлиги кадимги турклар утрок турмуш шароитида темир казиб чикариб, маъданларга ишлов бериш махоратини хам пухта эгаллаганликларини билдиради.

К,оя тошлари ва кабр тошларига буёклар билан тасвирланган намуналар -кадимги турклар амалий санъатининг бир булаги сифатида уларнинг маданий ва маънавий даражасини белгиловчи омиллар сифатида мухим.

МУХОКАМА

Юкорида таъкидланган концепциянинг кискача мохиятига тухталиб утсак. Умуман олганда ун еттинчи асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб ун саккизинчи аср ва ундан сунг Европа ва Россияда илмий-тадкикий экспедициялар фаолияти жонлана бошлайди. Россия императори Петр 1 (ун еттинчи асрнинг охирги чораги ва ун саккизинчи асрнинг биринчи чораги давомида хокимиятни бошкарган) иктисодий ислохотларни амалга ошириб, илмий нуфузга хам эътибор бера бошлайди. Натижада немис тиббиётчи олими Д.Г.Миссершмидтни Россияга таклиф этиб, Сибирнинг табиий бойликлари, наботот дунёси хакида тадкикот ишларини олиб боришга вазифалантиради. Натижада олим экспедиция рахбари сифатида ушбу дала экспедицияси жараёнида йулида учраб, узини кизиктирган барча нарсаларни уз

кундаликларида ифодалай бошлайди: "Рун ёзувларининг ёзма далиллари Д.Г. Миссершмидтнинг кундалигида хам мавжуд"[4, 12]. Натижада, рун ёзувлари академик доираларни хам кизиктира бошлайди. Умуман, кадимги турк ёзувлари кандай ёзув эди ва у кимлар томонидан фойдаланилган?, - деган саволга жавоб берадиган булсак: «К,адимги туркий ёзув ёдгорликлари асосан эпиграфия сифатида, тошбитиклар холатида Марказий ва Урта Осиё, жумладан Шаркий Туркистон, Сибир, Олтой ва МуFулистон худудида яратилган булиб, ушбу ёзувлардан дастлабки урта асрларда шаркий ва Fарбий турклар, тургешлар, карлуклар ва уЙFурлар фойдаланган»[8, 44].

Турк ёзувларининг шаклланиш боскичи эрамиздан олдинги даврларга мансуб. «К,адимги туркий ёзув Урхун-Енисей ёзуви сифатида - Марказий Осиёда милоднинг VI-VIII-асрларида туркий тиллардаги сузларни ифодалаш учун кулланган ёзув шакли деб айрим манбаларда аталсада, ёзувнинг тадрижий боскичи милодддан аввалги IV-III-асрларга бориб такалади" [6, 101]. Олма-Ота якинидаги Иссик ёзувидаги маълумотлар буни тасдиклайди. Юкоридаги маълумотлар кадимги турк ёзувининг шаклланиш боскичига алокадор. Лекин, бу сохадаги тадкикотлар XVII-асрда бошланиб, жанубий Сибирь ва Енисей хавзаси билан алокадор.

Тошларга чизилган бу чизгилар факатгина содда белгилар булмасдан, улар муайян ахборотни мужассам этувчи сирли белгилар эканлигини уша давр зиёлилари англаб етади. Ва бу сирли белгиларга эътибор карата бошлайдилар. Шундай килиб, турк руник ёзувлари уша давр зиёлиларининг диккат-эътиборини жалб эта бошлайди. Теварак-атрофдаги жамоатчилик ушбу мавзуга кизикиб, муайян доираларда мухокамалар жонланиб кетади. Зиёлилар орасидаги бахс-мусохабаларда улкан тошлардаги бундай белгилар нафакат Енисей хавзасида, балки МуFулистондаги Урхун вохасидаги хамда Марказий Осиёнинг бошка худудларидаги тошларда ва рузFор буюмларида уйилган белгилар билан бир хиллиги таъкидланиб (Урхун ва Марказий Осиёнинг бошка худудларидаги сирли ёзувлар туFрисида уша давр зиёлиларида маълумотлар булган), бу сирли белгилар мохияти уша давр зиёлиларини кизиктира бошлайди. Натижада, алохида шахслар орасида битикли тошларда акс эттирилган сирли белгилар мохияти билан кизикиш жараёни бошланиб кетади. "1696 йилда Тоболскийлик бояр уFли Семён Ремезов харита тузиб, 1697 йилда хариталарда "Урхун тоши»ни белгилади. Яъни, харитада алохида Урхун дарёси ва Талас дарёси буйида Урхун тошлар мавжуд", деб ёзилган» [4, 11-12]. Таъкидлаганимиздек, XVII-аср зиёлилари доирасида Урхун хавзасидаги тошларда битилган белгилар туFрисида маълумотлар булган. Зеро, XVII - XIX

- асрлар тадкикотчиларига хос характерли хусусият - илмий тадкикий саёхатларга мойиллик эди. Ва бундай максадли саёхатлар давомида тарихий, этнографик хамда демографик характердаги материаллар тупландики, рус тадкикотчилари томонидан Урхун хавзаси буйлаб руник белгиларга оид маълумотлар мана шундай саёхатлар туфайли тупланган эди.

Енисей хавзасида тадкикотчилар эътиборини жалб этган белгилар туFрисида бахс-мунозаралар давомли мохият касб этиб бораверади. Натижада ушбу сирли белгилар зиёлиларнинг кенгрок доираси эътиборини торта бошлайди. Ушбу жихатлар турк руник ёзувлари хакида илк тадкикотлар доирасига кирсада, лекин бундай ёзма тадкикий жараёнларнинг бошлангунига кадар, табиийки асрлар давомида бу борада бахс ва мухокамалар ижтимоий тафаккурда, яъни жамиятнинг пешкадам вакиллари доирасида давом этганлиги хам аник.

Турк-руник ёзувлари илк кашфиёти хакида гап кетганда Д.Г.Миссершмидт илмий доираларда ушбу руник ёзувлар хакида илк тасаввурларни хосил этган тадкикотчи сифатида эътиборга лойик. Айнан уша кадимги Сибир ёзуви ёдгорликларини кашф этган шахс Даниил Готлиб Миссерсшмидт булиб, бу ёзув дастлаб руник деб аталди. У рахбарлик килувчи экспедиция улкан тошда чизилган белгиларга дуч келиб, уларни коFOЗга кучириб олади. Лекин, номаълум белгиларни укишнинг имкони йук эди. «Бу экспедиция Санкт-Петербургдан Москвага, сунгра Тоболск ва Томск йуналишлари буйлаб белгиланган булиб, 1721 йил 5-июлда экспедиция Том дарёсининг юкори хавзаси томон харакатланиб, Кузнецка етиб боради ва сунгра Баликсув дарёсининг лаби буйлаб харакатланади» [5, 9-10]. Кузнецк Олатови тизмалари хамда Теренсу дарёси хавзаси оркали Уйбат дарёси юкори кисмидан серхосил хакас кенгликларига тушади. Ва илк тарихий кашфиёт шу ердан бошланиб, инсоният цивилизациясида Евроосиё маданий тараккиётининг, жумладан туркларнинг ижтимоий-тарихий урнини белгилашда мухим урин тутди. «1721 йил август ойининг куёшли кунида Уйбатнинг шимолий кирFOFида "Бей дарёси куйилишидан бир неча верст юкорида", Д.Г.Миссершмидт "венгер киличи шаклида" эгилган ён томонлари номаълум ёзув билан копланган баланд тошни топди. Тадкикотчи "узи билан бирга олиб борган швед боласини тошнинг эскизини чизиш учун буюрди". Карл Шулман томонидан бу иш эхтиёткорлик билан амалга оширилди... Шундай килиб, деярли 300 йил олдин, Хакасс кенгликларидаги Уйбат дарёси хавзасида водийсида узок аждодлар томонидан авлодларига етказишга интилган хикматларни ифодаловчи янги фан дунёга келди» [5, 10]. Бу фан албатта

Туркология булиб, Д.Г.Миссершмидт доя сифатида ушбу фаннинг дунёга келишида илк эътиборни каратиб, уни илм дунёси сари етаклади.

Маълумки, академик фан Европадан Россияга лотин алифбоси ва тили хамда немис нутки билан бирга келган. Шу боис, тарих, фалсафа ва медицинадаги лотинча атамалар, ижтимоий лексиконда сакланиб колган айрим немисча сузлар (алло, конкрет) бундан далолатдир. «Дастлабки руник ёзувлар илк урта асрларда шимолий Европада булиб, кадимги германлар томонидан колдирилган эди. Д.Г.Миссершмидт яшаган даврда хар бир европалик зиёли кадимги герман ёзувлари туFрисида маълумотга эга булиб, аристократлар кадимги белгиларга эга нарсалар билан мактанишни яхши куришарди. Уларга мижозларнинг нафис кундалик хаётини безатган усталар таклид килишиб, ёзувчи ва шоирлар хам руник белгиларга мурожаат килишди» [5, 12]. Умуман, классик алломаларнинг энциклопедик мохияти хам шундан иборат. Яъни, улар илм зиёси сари кадам куяр эканлар, фан деб аталган булокларнинг барчасидан бахраманд булишга харакат килганлар. Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, ФарFOний ва яна куплам классик алломаларнинг энциклопек олим сифатида эътироф этилиши шунга боFлик. Ушбу анъана ворисийлик асосида шарк билан бир каторда Fарб интеллектуал доираларида хам мавжудлиги - олим илмнинг барча сохасидан хабардор булиши лозимлигини такозо этган.

Урта асрлар, айникса XVI - асрдан бошлаб Fарб, шаркда шаклланиб, X -XI - асрларда Темурийлар даврида ривожланган (УлуFбек, Али Кушчи), юксак чуккига чиккан илмий анъаналарини давом эттиради. Яъни, эрамиздан олдинги VI - I - асрларда Юнонистонда (Геродот, Пифагор, Сукрот, Аристотель. Анаксимен, Анаксимандр) шаклланган илмий пассионарлик, X - XV - асрларда Мовароуннахрда (Форобий, Ибн-Сино, Хоразмий, ФарFOний ва хк.) ривожлантириб, XVI - асрдан сунг илмий пассионарлик Европага утиб, юксала бошлади (физика, механика, турли таълимотларнинг пайдо булиши, информатика, автоматика ва хк.). Шу тарика Европада амалий фанлар (этнография, демография, табиий бойликларни излаш ва хк.) хам ривожланиб, бу сохада изланишлар амалга оширила бошланди. "XVII-асрнинг иккинчи ярмида саёхатчи-олимлар шунчалик мухим ёзма ва OFзаки маълумотларга эга булдиларки, улар Сибир ва Узок Шаркнинг айрим худудларининг батафсил тавсифини тузишга муваффак булишди"[2]. Бу тавсифда табиий равишда кадимги турк маданиятига мансуб булган ёзувлар туFрисида хам маълумотлар булиб, уларнинг туркий мохияти хозирча номаълум эди.

Натижада уша давр (XVIII- асрнинг иккинчи ярми) илмий доиралари билан бир каторда, илмий ва оммавий нашрларда хам ушбу номаълум белгилар

хакида маълумотлар ёзила бошлайди. "Улар хакидаги дастлабки мулохазалар факат XVII - асрнинг охирларида (Николай Видзен, Семён Ремезов) шаклланиб, XVIII - XIX - асрларга бориб, илмий нашрларда матннинг текстологик тасвирлари пайдо була бошлайди (Стреленберг, Паллас, Спасский, Аспелин)" [3, 11]. Албатта, белгилар мохияти хакида хали фан бирор нарса дейишга ожизлик килар эди. Бу ёзувлар кадимги халклардан кимларга мансублиги туFрисида хам бир-бирини инкор килувчи карама-карши фикрлар мавжуд эди.

Сибирдаги руник белгиларининг келиб чикишини изохлашга булган биринчи урунишлар XVIII-асрларнинг охирига туFри келиб, Г.И.Спасский уз муносабатини билдириб, у узининг дастлабки муносабатларида ушбу ёзувлар туркларга тегишли эканлигини инкор этган [7]. Г.И.Спасский узининг дастлабки муносабатларида белгиларнинг туркий характерини инкор этишига куйидаги омиллар таъсир этган:

1. Бу даврда Евроосиё турклари узларининг жанговар кобилиятидан махрум этилиб, Олтой, жанубий Сибир, Волгабуйи ва Енисей дарёси худудида истикомат килувчи турклар Россия томонидан босиб олинган эди.

2. Урта Осиёдаги туркий хонликлар (Кукон хонлиги, Бухоро хонлиги, Хива хонлиги) империя макомида булмасдан, узаро ракобатлар конли тукнашувларни хам келтириб чикариб, узаро яхлитликни таъминловчи омилларга нисбатан, ажралиш ва фаркиятларга купрок урFу берилаётган зиддиятли давр эди.

3. Ижтимоий тафаккурда хар кандай маданият намуналари мавжуд йирик империяларга мансуб булиб, унинг ворислари айни пайтда фаолият курсатаётган йирик давлатлардир, деган карашлар хукмрон эди. Жахон сиёсий сахнасида уз мавкеини пайдар-пай йукотаётган турклар, бундай маданият ворислари эканлиги шубхаланарли булиб туюларди.

Ана шундай дунёкарашнинг уЙFун бирикмаси Г.И.Спасскийни ушбу белгилар туFрисида дастлаб бир томонлама хулоса ясашга олиб келади. Лекин, Г.И.Спасский сирли белгиларнинг туркийларга хос эканлигини дастлаб инкор килган булса хам, кейинчалик бу белгилар Сибир татарларига мансуб булиши мумкинлиги фаразини хам илгари суради. "... уларнинг аксарияти татар тилида ёзилган булиб, эхтимол кушни татар лахжаларини биладиган баъзи Бухорий олим томонидан шархланиши мумкин"[7, 83], - дейди. Бу даврда Бухоро илм ва маданият маркази сифатида уз ахамиятини саклаб келаётган эди.

Г.И.Спасскийнинг туркий халклар учун килган хизмати шундан иборат эдики, у узи таъсис этган «Сибирский вестник» (Сибир ахборотномаси)

журналида 1818 йили бир-неча сонларида бу белгиларнинг тошларга уйилганлиги, жойлашиш ареали, тадкикотчиларни жалб этиши хакида йирик маколалар чоп этганлигидир. Бу журнал уз даврида зиёлилар даврасида машхур булиб, унда чоп этилган маколалар кенг доираларда мухокамаларга сабаб булган. Шу тарика ушбу сирли белгилар хакида позитив ижтимоий тафаккур шаклланиб, гарчи хозирча мохияти номаълум булсада битикларни асраб-авайлаш, маънавий мерос намуналари сифатида масъулият билан ёндашиш каби хислатлар ривожини таъминлашда «Сибирский вестник» (Сибир ахборотномаси) журналининг урни мухим булган. Шу тарика, айтиш мумкинки, «VI-VIII-асрларга оид Урхун-Енисей ёзуви деб аталган кадимги турк ёзувлари дастлаб XVII-асрнинг охирида Сибир тадкикотчилари томонидан топилди"[1, 3]. Аслида, бундай белгили тошлар асрлар давомида МуFулистондаги Урхун хамда Сибирда Енисей хавзалари буйлаб ястаниб ётишган. Бу белгиларни тилга киргизишнинг иложсизлигидан унинг тарихий -маънавий киймати бахоланмасдан, йирик тошлар сифатида каралган, холос. Рус илмий жамияти, рус тадкикотчиларининг хизмати шундан иборат булдики, улар уз оммавий мухокамалари оркали ушбу сирли белгили тошларнинг илмий кийматини жамоатчилик тафаккурига сингдиришга интилди. Ва буни уддалай олдилар.

Кейинчалик сирли харфлар билан топилмалар хакида дастлабки маълумотлар XVIII асрга бориб такалиб, булар дарё хавзасида топилган ёдгорликлардан иборат эди. XIX аср бошида тошбитиклар хакида маълумотлар, уларнинг тасвирлари нашр этилиб, Россияда ва умуман Гарб илмий жамоатчилиги доирасида бир катор таникли олимларнинг эътиборини жалб этади. "Тарихнинг кузатувчи нигохларидан халклар FOЙиб булди ва уларнинг мавжудлиги деярли замоннинг дахшатли таъкибидан омон колган ушбу ёдгорликларда сакланиб колди. Улар Сибирнинг турли кисмларида учрайди, уларнинг аксарияти ёруF кисмида булиб, контур ва ёзувлардан иборат; кУрFOнлардан ёки кабрлардан; харобалардан, турфа иншоотлар ва харбий калъалардан; tof ишлари колдикларидан, ёки кадимги давр найзалари колдикларидан, маъдан конларини казиб олиш асбобларидан ва бошка нарсаларда уз аксини топгандир. - Аммо бу диккатга сазовор жойларнинг барчасида, баъзи дарёлар кирFOкларини ташкил этувчи тош кояларда, кабр тошларида ва шунга ухшаш жойларда буяш билан тасвирланган уймалар ва ёзувлар, бошкаларга маълум даражада олий даражадаги маълумот ва халк амалий санъати намойиш этилиб, мен такдим этган эслатмаларда биринчи булишга лойикдир"[7, 69-70]. Г.И.Спасский таъкидлаган ушбу жихатлар:

1. Тарихнинг кузатувчи нигохларидан уз даврида салтанат тузган халклар fohh6 булган булсалар хам уларнинг авлодлари аждодларга хос маданият ворислари сифатида уша тарихий йулдан сабок чикарган холда, аждодларнинг зафарли юришларидан фахр, ифтихор хиссини туйиб, улар бошлаган эзгу фаолиятни давом эттиришга ундайди.

2. Г.И.Спасский таъкидлаганидек, улар худудсиз Сибирнинг турли кисмлари, асосан ёруF кисмида учраши - кадимги туркларнинг ушбу худуднинг жанубида истикомат килиб, минтаканинг тарихий, ижтимоий-маданий хаётида чукур из колдириб келганлигини тасдиклайди.

Юкорида таъкидлаб утганимиздек, XVIII - XIX - асрлар Европада илмий тараккиётнинг илк боскичи сифатида амалий-экспедицион фаолият билан уЙFунлашган кашфиётлар асри булди. Айникса, XIX - аср табиат ва инсоният туплаган ер ости бойликлари хамда маънавий бойликларни инсоният мулки сифатида руёбга чикаришда етакчи урин эгаллайди.

ХУЛОСА

XVIII - XIX - асрларга давомида илмий ва оммабоп нашрларда сирли белгилардан иборат матннинг текстологик тасвирлари пайдо була бошлайди. Бунда Стреленберг, Паллас, Спасский, Аспелин сингари тадкикотчиларнинг урни сезиларли эди. XIX - асрнинг бошларида Г.И.Спасский «Сибирский вестник» (Сибир ахборотномаси) журналининг мухаррири сифатида узининг Сибир тарихий ёдгорликлари, жумладан осори-атикалари хакида материлларни чоп этиб, унда узи бевосита ёзиб олган номаълум белгилар хакида хам маълумот беради. Г.И.Спасский таъсис этган ушбу журнал Сибир ёдгорликлари доирасида туркий халкларга хос булган тарих ва маданият намуналари хакида атрофлича маълумотларни бериб боради. Сунгра, атокли можор шаркшуноси, полиглот олим Герман Вамбери (1832 - 1913 йй.) Енисей коялари ёзувларининг Сибир татарларига хос булган белгиларига ухшашлиги фаразини илгари суради. Бу каби тахминни Н.А.Аристов томонидан хам айтиб утилиб, инсоният тараккиёти давомида ишлатиб келинган тамFалар, кейинчалик Урхун -Енисей битиктошларида харфлар сифатида кулланилганлиги таъкидланади. Н.Г.Малицкий хам ёзма ёдгорликлар харфлари дастлаб белгилар булган, деган фикрни илгари суради. Шу тарика, сирли белгилар атрофида илмий бахс-мунозаралар жонланиб, хали Туркология деб ном олмаган фан тадрижий асосларда шаклланаверади. Шундай килиб, бу сохадаги фикр ва мулохазалар тадрижан ривожланиб, такомил боскичи сари бораверади.

REFERENCES

1. Aydarov G. (1966) Yazbik Orxonskogo pamyatnika Bilge-Kagana. - Alma-Ata, 1966. - S. 3.

2. Andreyev A.I. (1960) Ocherki po istochnikovedeniyu Sibiri. Vbip.1. XVII vek. Izd. 2-e. - Moskva-Leningrad, 1960; Vbip. 2. XVIII vek (pervaya polovina). -Moskva-Leningrad, 1965.

3. Batmanov I.A. (1959) Yazbik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti. - Frunze: Izd-vo AN Kirgizskoy SSR, 1959. - S. 11.

4. Bernshtam A. (1946) Sotsialno-ekonomicheskiy stroy Orxono-eniseyskix tyurok VI-VIII vekov: Vostochno-tyurkskiy kaganat i kbirgbizbi. - Moskva-Leningrad: «Izd-vo AN SSSR», 1946. - S. 11.

5. Kbizlasov I.L. (2017) Yeniseyskaya pismennost drevnexakasskogo gosudarstva. Rasskazbi arxeologa Izdaniye 2-e, pererabotannoye i dopolnennoye. Moskva-Abakan, 2017. - S. 9 - 10.

6. Nazarov N.A. (2020) O'rxun-Yenisey yozuvlari mohiyatini talqin etishning ahamiyati //Ilim ham jamiyet: ilimiy-metodikaliq jurnal. Ajiniyaz atindag'I Nokus mamlekettik Pedagogikaliq Instituti. - Nokis, 2020. -№4.- B. 101.

7. Spasskiy G. (1818) Drevnosti Sibiri //Sibirskiy vestnik, izdavayembiy Grigoriyem Spasskim. 1818. Chast pervaya. - Sankt-Peterburg. V tipografii Ios Iolinesova, 1818. - S. 83.

8. Nazarov N.A. (2020) O'rxun-Yenisey toshbitiklari tarix fanining tadqiqot ob'ekti sifatida //«Kutubxona»jurnali. 2020. - №3. - B. 44.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.