Научная статья на тему 'ТУРК РУНИК ЁЗУВЛАРИДА ЎЗАРО ҲАМЖИҲАТЛИК МАСАЛАЛАРИ'

ТУРК РУНИК ЁЗУВЛАРИДА ЎЗАРО ҲАМЖИҲАТЛИК МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

263
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Турк рунологияси / Ўрхун-Енисей ёдгорликлари / битиктошлар / тарихий тараққиёт / маънавият / ғоя / ҳамжиҳатлик / туркология / ватанпарварлик. / Turkish runology / Orkhon-Yenisei monuments / inscriptions / historical development / spirituality / idea / solidarity / Turkology / patriotism

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Насриддин Назаров

Мақолада Турк рунологияси ҳисобланган ёзма манба – Ўрхун-Енисей ёдгорликларидаги тарихий ҳикматлар, уларнинг ўзаро ҳамжиҳатликни таъминлашдаги ўрни масалаларига эътибор қаратилади. Ўрхун-Енисей ёзма ёдгорликлари тилшунослик фани билан бир қаторда тарихий маълумотларни мужассамлаштирганлиги билан аҳамиятлидир. Ушбу битиктошлар турк ҳоқонлиги даврининг муайян хронологик даврини ўз ичига олганлиги ушбу мақолада ўзининг ифодасини топган. Шунингдек, Турк рунологияси ҳисобланган Ўрхун-Енисей тошбитикларини ўрганишда туркология фани, унинг туркий тадқиқотлар ривожидаги роли тадқиқ этилади. Тошбитиклардаги ҳикматларнинг бугунги кунда ҳам маънавий ғоявий тарбия манбаи эканлиги масалалари таҳлил этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF INTERACTION IN TURKISH RUNICAL WRITINGS

The article focuses on the historical sources of the Orkhon-Yenisei monuments, a written source on Turkish runology, and their role in ensuring mutual understanding. The Orkhon-Yenisei written monuments are important in that they incorporate historical information as well as linguistics. The fact that these inscriptions cover a certain chronological period of the Turkish Khanate is reflected in this article. Also, the science of Turkology and its role in the development of Turkish studies will be studied in the study of the Orkhon-Yenisei inscriptions, which are considered Turkish runology. The issues of the wisdom of the Toshbitiks are still a source of spiritual and ideological education today.

Текст научной работы на тему «ТУРК РУНИК ЁЗУВЛАРИДА ЎЗАРО ҲАМЖИҲАТЛИК МАСАЛАЛАРИ»

ТУРК РУНИК ЁЗУВЛАРИДА УЗАРО ХДМЖИХДТЛИК

МАСАЛАЛАРИ

Насриддин Назаров

Тошкент Архитектура курилиш институти профессори Фалсафа фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Маколада Турк рунологияси хисобланган ёзма манба - Урхун-Енисей ёдгорликларидаги тарихий хикматлар, уларнинг узаро хамжихатликни таъминлашдаги урни масалаларига эътибор каратилади. Урхун-Енисей ёзма ёдгорликлари тилшунослик фани билан бир каторда тарихий маълумотларни мужассамлаштирганлиги билан ахамиятлидир. Ушбу битиктошлар турк хоконлиги даврининг муайян хронологик даврини уз ичига олганлиги ушбу маколада узининг ифодасини топган. Шунингдек, Турк рунологияси хисобланган Урхун-Енисей тошбитикларини урганишда туркология фани, унинг туркий тадкикотлар ривожидаги роли тадкик этилади. Тошбитиклардаги хикматларнинг бугунги кунда хам маънавий FOявий тарбия манбаи эканлиги масалалари тахлил этилади.

Калит сузлар: Турк рунологияси, Урхун-Енисей ёдгорликлари, битиктошлар, тарихий тараккиёт, маънавият, FOя, хамжихатлик, туркология, ватанпарварлик.

ISSUES OF INTERACTION IN TURKISH RUNICAL WRITINGS

Nasriddin Nazarov

Professor of Tashkent Institute of Architecture and Construction

Doctor of Philosophy

ABSTRACT

The article focuses on the historical sources of the Orkhon-Yenisei monuments, a written source on Turkish runology, and their role in ensuring mutual understanding. The Orkhon-Yenisei written monuments are important in that they incorporate historical information as well as linguistics. The fact that these inscriptions cover a certain chronological period of the Turkish Khanate is reflected in this article. Also, the science of Turkology and its role in the development of Turkish studies will be studied in the study of the Orkhon-Yenisei inscriptions, which are considered Turkish

runology. The issues of the wisdom of the Toshbitiks are still a source of spiritual and ideological education today.

Keywords: Turkish runology, Orkhon-Yenisei monuments, inscriptions, historical development, spirituality, idea, solidarity, Turkology, patriotism.

КИРИШ

Узаро хамжихатликни таъминлаш тарихий тараккиёт давомида доимо етакчилар хамда зиёлиларнинг диккат эътиборида булиб келганлиги манбалардан маълум. Хусусан, Турк рунологияси хисобланган Урхун-Енисей ёзма ёдгорликларида уз аксини топган VII-асрнинг охири ва VIII-асрнинг бошларида Култегин, Билга хокон, KутлуF Элтериш хоконлар бирлик ва хамжихатликни таъминлашга йуналтирилган фаолиятлари эътиборни тортади. Ёзувларда кадимги туркларнинг маданий турмуш даражаси, адабий имкониятлари, тарихий вокеъалар инъикоси, тафаккур кенгликлари ифодаланганлиги билан диккатни жалб этади. К,адимги турклар сиёсий бирлигининг етакчилари Билга хокон ёдгорлиги (732 йил) ва унинг укаси Култегин ёдгорлиги (735 йил) (Кошо-Цайдам ёзувлари) ва шунингдек, маслахатчи Тонюкукка аталган ёзув (716 йилдан кейин яратилган)ларда даврнинг тарихий вокеалари силсиласини узида ифодалаб, турк баходирлари жасоратли фаолиятларининг акс этганлиги - туркий халклар тарихи ва маданиятининг тошбитикларда ифодаланган дастлабки боби эканлиги билан характерли булиб, уларда узаро хдмжихдтликни таъминлашга йуналтирилган фаолият акс этганлиги билан кимматлидир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МEТОДОЛОГИЯ

Турк рунологияси унинг текстологик тахлили туFрисида катор тадкикот ишлари олиб борилган. Жумладан, тадкикотларида, кадимги туркий ёзувдаги эпиграфик масалалар буйича В.В. Радлов (1892-1897, Л.Р. Кызласов (1965), И.Л. Кызласов (1990А.С. Аманжолов (2003^. Сарткожаулы (2005, 2007), Н.Г. Шаймердиновалар тадкикотлари кадимги туркий текстлар, жахон халкларида ёзув маданиятининг ривожи, эпиграфика ва тамFаларнинг туркий ёзувларда уз ифодасини топиши каби масалалар ифодасини топганлиги билан эътиборлидир.

Шунингдек, кадимги турк ёзуви XIX асрнинг 90-йилларида МуFулистоннинг Урхун хавзасида - Селенга ирмоFи, Еттисув, Ёкутистоннинг жанубий кисмида ва бошка жойларда топилган.

Биринчи марта кадимги турк ёзувлари 1893 йилда В. Томсен (Дания) томонидан укишга муяссар булиниб, икки ярим асрдан бери сирли мохият касб этган ёзувлар уз тарихий мохиятини намоён эта бошлади.

1894 йил 19 январда В.В.Радлов Кул-тегин ёдгорлигининг туркий матнининг биринчи таржимасини тугатган булса, уша вактдан бошлаб кадимги турк ёзуви, унинг тили хамда жараёнларнинг тарихий тараккиётда тутган урни масалаларини таджик этиш туркологиянинг алохида тармоFига айланди. Ва бу сохада П.М. Мелиоранский, С.Е. Маловлар томонидан жуда куп материаллар тупланди.

Турк рунологияси синтетик автохтон мохиятини куллаб ёзган олимлар -Е.Д. Поливанов Урхун алфавитининг шаклланишинида идеографик мотивлар хакида тадкикот олиб бориб, ушбу алфавитнинг шаклланиш жараёни хакида атрофлича тухталади. Шунингдек, тарихчи олим С.Г.Кляшторный ушбу ёзувнинг умумий назарий контекстида кадимги туркий руник ёзувининг шаклланиш муаммоларига баFишлаб йирик тадкикот ишини амалга оширади. Жумладан, Марказий Осиё тарихи ва руник ёзув ёдгорликлари тадкикотида турк рунологиясининг шаклланиши, Марказий Осиёда кадимги турк эпиграфик ёдгорликларининг кашф килиниши ва тадкик этилиши муаммолари, жумладан, туркларнинг СуFдий эпиграфикаси, Сибир сирли ёзувлари, тошлардаги белгилар, кадимги турк цивилизацияси, Урхун ёдгорликларида хокон образи, унда бирлик ва хамжихатликни таъминлаш каби масалалар тадкикига атрофлича тухталади. В.Г.Гузев турк руникасининг шаклланишида автохтон концепциянинг асосий холатлари хакида тадкикот ишини амалга оширади. И.Л.Кизласов эса Саян-Олтой туркларининг кадимги ёзувлари хакида тадкикот олиб бориб, Енисей ёзувларига асосий эътиборни каратади.

Турклар кучманчи ва утрок маданиятга мансуб суперэтнос сифатида инсоният ижтимоий-маданий тараккиётга хисса кушиб келганлиги тарихдан аён. Шунингдек, туркий халклар умуминсоний маданиятнинг таркибий кисми булган туркий маданиятга асос солиб, тарихий тараккиёт давомида ижтимоий-маданий жараёнлар ривожини таъминлаб келди. Албатта, маданият, урф-одат ва анъана ёзувдан минглаб йиллар олдин шаклланиб, маданиятнинг нисбатан юкори боскичи ёзувни вужудга келтиради. "К,адимги туркларнинг тарихий, маданий ва интеллектуал хазинаси бошка халкларнинг маънавий салохияти каби узок вакт давомида шаклланган, моддий маданиятда мужассамланган, билим ва куникмаларни ишлаб чикаришда авлодларга утиб келган. Кучманчиликнинг узига хос хусусияти нафакат кучманчиларнинг юкори харакатчанлигида, балки чарм, ёFOч, суяк ва жундан фойдаланишни афзал курган дашт ва урмон-дашт

ахолиси хаётининг экологик хусусиятларни узида мужассам этганлигида хам намоёндир»[1]. Албатта, туркий халклар хамда уларнинг маданиятга мансублик хислатлари хакида гап кетганда туркийларни кучманчилик маданияти билан боFлаш анъаналари илмда устувор мохиятга эга. Лекин, бу аждодларимизни бутунлай кучманчи булган, утрок маданият туркийларга ёт дегани эмас. Кучманчилик маданиятида мужассам булган пассионарлик салохияти дунёни туркларга танитгани каби, бу салохият туркларни хам дунёга танитди. Турклар утроклашиб, илгари умуминсоний цивилизацияга хисса кушиб келган булса, энди цивилизациялашув жараёнларининг бошида турди. К,оракурум, Бешбалик, Сотнак, Тарсакент, БаласоFун, Пайкент, Марв, Бухоро, Самарканд ва хоказо шахарлар туркий утрок маданиятнинг реал инъикоси сифатида илк урта асрлар, урта асрлар хам айримлари бугунги кунда хам савлат тукиб туриптилар. Бу курк ва салобат албатта аждодларимизнинг узаро бирлик ва хамжихатликка интилиши билан боFлик. Шу боис, кучманчилик ва утрок маданияти туркий халкларга хос булиб, уларнинг узаро мужассамлашган хосиласи туркий цивилизацияни вужудга келтирганлиги эътиборлидир. "Уч минг йил давомида икки цивилизация: кучманчи ва утрок, нисбий ички автономияни саклаб, бир-бири билан ёнма-ён ривожланиб, бир-бирини янада бойитиб, ягона умумий цивилизация яратдилар. Кучманчилар орасида туFилган гумбаз меъморчилиги бутун дунё буйлаб таркалиб, дунё халкларининг мулкига айланди; шахар ахолисининг устахоналарида пайдо булган хунармандчиликни кучманчи халклар узлаштирди» [2]. Бундай умумий цивилизация туркий цивилизация сифатида умуминсоний тараккиётнинг ривожига хисса кушиб келди. "Биз бу цивилизацияни "Марказий Осиё цивилизацияси" деймизми, "Кучманчилик цивилизацияси" деймизми, "Чорвачилик цивилизацияси" деймизми, булар мазмун-мохияти жихатидан "Туркий цивилизация" булганлиги учун хам эътиборлидир" [13]. Шу боис, аждодларимиз умуминсоний тараккиётга хисса кушиб келганлиги билан хам эътиборни тортади. "Улар (кадимги турклар - Н.Н.) чорвачилик билан шуFулланишган, алохида утрок шароитларига хам эга булишган. Металларни, жумладан олтинни кайта ишлаш техникасини узлаштирган эдилар"[3]. Демак, металлургия саноатининг хам тамал тоши кадимги турклар томонидан куйилган булиб, ушбу жихат хам кадимги туркларнинг утрок хаёт кечирганлигини тасдиклайди. Зеро, метал, жумладан олтин казиб чикариб, уларга ишлов бериш - факат утрок турмуш тарзига эга булган халкларгагина хосдир.

МУХОКАМА

К,адимги турклар тарихи ва маданияти айрим хорижий манбалар билан бир каторда турк тилида ёзилган битиктошларда узининг ифодасини топган. Туркий маданиятнинг илк намуналари Турк рунологияси хисобланган Урхун-Енисей ёзма ёдгорликларининг тарихий мохиятига эътибор каратгудек булсак, унда: «Отамни хон сифатида, онамни эса хотун сифатида эъзозлаб кукка кутарган осмон: "Турк халкининг исми ва шон-шарафи сунмасин!", К,абилаларини берган осмон (хоннинг хукмронлиги остига) (бу сафар хам): «Турк халкининг номи ва шон-шухрати сунмасин» деди: Бу исм йук булиб кетмаслиги учун хам осмон мени кутарди (ва хон килди)» [4], - деган хикматлар мавжуд. Ушбу битиклар шавкатли турк элининг абадиятга дахлдор эканлигини, самовий рухлар турк етакчилларини доимо куллав-кувватлаб келиши, барча зафар ва муваффакиятлар асосида бирлик ва хамжихатлик ётганлиги ифтихор хисси билан кайд этиладики, ушбу сатрлар бугунги кунда хам ёшларимиз орасида тарбиявий ахамиятга эга булиб, уларда тарихий тафаккурни юксалтириш оркали ифтихор туЙFусини, фахру Fурурни, ватан ва эл такдири учун масъуллик хиссини, умумий такдир учун бирлашиш масъулиятини юксалтиради. Ушбу жихатлар бугунги маънавий янгиланишлар шароитида, жамиятнинг ижтимоий-маданий юксалишида мухим.

Зеро, муайян элнинг муваффакияти, узаро бирлашишга мойиллик хусусияти шахсий омил билан, яъни етакчининг махорати билан боFлик: «Фалакдай Тангри яратган Турк Билга хокон сузим: отам турк доно хокони тахтга утирганда туккиз уFуз кахрамонлари, унинг машхур беклари ва унинг

халки хурмат курсатдилар.....Ун етти ёшимда Тангут тарафга лашкар

тортдим... Ун саккиз ёшимда Олти чуб суFдак томонга кушин тортдим, халкини тор-мор килдим. Йигирма икки ёшимда ТабFач томонга лашкар тортдим.. Тангри ёрлакагани учун, мен муваффакиятга эришганим учун, Турк халки Fалаба козонди. Мен томондан давлат бундай бошкарилмаса, Турк халки улажак эди, йук буклажак эди» [5]. Ушбу матнда бир томонда узаро бирлик ва хамжихатликнинг кучи ифодаланган булса, иккинчи томонда етакчи омили яккол намоёндир. Албатта, муайян халкнинг Fалабасида хамда зафар кучишида сиёсий-харбий етакчининг урни бекиёс. Ушбу жихатлар:

1. Ижтимоий-сиёсий жараёнларда муайян халк, миллат, эл ва элат муваффакиятини таъминлаш бевосита сиёсий-харбий етакчининг рахбарлик махорати ва кобилияти билан чамбарчас боFлик эканлигини;

2. Эл буюк булиши учун - унинг йулбошчиси буюк булиб, харбий-сиёсий иродани узида тулик мужассамлаштириши лозим. Зеро, муайян халк ва элнинг муваффакияти бевосита сиёсий рахбарнинг ташкилотчилик

кобилияти билан алокадор булиб, бошликдаги хислат ва хусусиятларнинг аксарияти элнинг кундалик фаолиятида мужассамлашини;

3. Шерюрак баходир бошкарган кушин Fалабани кулга киритиши мукаррарлиги, сувюрак етакчи бошкарган кушин парокандаликка юз тутиб, маFлубиятга йуликиш эхтимоли кучлилигини билдиради.

Маълумки, тарихий тафаккур ажодларимиз томонидан ижтимоий-тарихий тараккиёт шароитида яратилган моддий ва маънавий бойликларнинг инсон ёки муайян гурух онгда акс этиб, намоён булиб, эл ва юрт манфаатлари йулида хизмат килиш иштиёкининг устунлик даражада намоён булишидир. Шу боис, хар бир шахсда тарихий тафаккур узлигини англаб, тарихий кадриятларига содик булиб, элпарварлик ва ватанпарварлик хислатининг тафаккурда мустахкам карор топишидир. Инсоннинг инсоний мохиятини онг ташкил этар экан, демак онг ва тафаккур хар бир шахс, жамоа, этник гурух, этнос, миллат ва суперэтноснинг умуминсоний цивилизация боскичларидаги урнини англашида хам узига хос ахамиятга эга. Тарихий тафаккур ижтимоий онгда ворисийлик хусусиятини ривожлантиради. Ва бундай ворисийлик асосида тарихий меросга мансублиги ривожланиб боради. «Янги аср, янги минг йиллик, дунё манзарасининг узгариши, инсон эволюцияси трансформацияси, илмий парадигмаларнинг алмашинуви хам ижтимоий, хам гуманитар билимларга, хам билиш усулларига из колдирди ... Шажаралар, маданият, менталитет ва тарих фалсафасига кизикиш ортиб бормокда. турли цивилизациялар ва маданиятлар, уларнинг дунё цивилизацияси ва тарихий жараёнидаги ролини объектив акс эттиришга мойиллик кузатилмокда» [6]. Тафаккурда юз бераётган бундай эврилишлар шароитида хар бир шахс узининг утмишига хурмат ва эхтиром асосида муносабатда булиши такозо этилади. Шунингдек, тарихий тафаккурда маданий ёки маънавий меросга мансубликни ифодалашда хар бир ижтимоий -тарихий даврга хос булган йуналтирувчи ва бирлаштирувчи FOя зарурий ахамиятга эга булиб, ижтимоий-тарихий тараккиёт давомида тафаккурда элпарварлик ва ватанпарварлик хислатлари ривожи бевосита ушбу омил билан боFлик. Ушбу жихат табиий равишда эл бирлиги йулида камарбаста булишни такозо этади.

Инсоният узининг ибтидосида табиий мухит билан хамоханг равишда шаклланиб, дастлаб ов куроллари ва сунгра бора-бора уз маънавий дунёсини тарFиб этиш куролларини ясаб, узлигини намоён эта бошлади. «Мамлакатнинг махаллий ахолиси (автохтон) бутунлай узи яшайдиган атроф-мухитга тегишлидир ... Урмон одамга бошпана, озик-овкат ва хаёт учун зарур булган барча нарсаларни беради. Узини химоя килиш инстинкти одамни кулига курол

кутаришга мажбур килди» [7]. Ва бу курол дастлаб ов куроллари булган булса, кейинчалик маданий ва маънавий курол сифатида инсониятнинг уз рухий оламини намоён этишга йуналтирилди.

Бугунги кунда аждодларимизга хос булган бундай кахрамонлик ва эл бирлиги хамда хамжихатлигини таъминлаш йулида фаолиятни урганиш туркий халкларга мансуб миллатлар орасида узликни англаб, тарихий кадриятларга мансублик хислатларининг ривожини таъминлашда мухим. Бу туркий халкларда, айникса ёшларда аждодларимиз рухига хурмат ва эхтиром рухини шакллантириш билан бир каторда, ватанпарварлик хиссининг юксалишида хам ахамиятлидир.

Маълумки, туркий халкларга хос этно-ижтимоий, маданий ва тарихий жараёнлар тадрижий такомили, жумладан Урхун-Енисей ёзма ёдгорликлари талкинини «Туркология» фани урганади. 1889 йилда Россия География Жамиятининг Шаркий Сибир булими Н.М.Ядринцев бошчилигида экспедиция ташкиллаштириб, дарё хавзасидаги бир катор ёдгорликларни урганди. Урхун ёдгорликларининг кашф этилиши Туркологиянинг ривожланишида янги шарафли сахифани очиб, бу шарафли сахифа Урхун -Енисей ёзма ёдгорликлари тилшунослик, илк туркий ёзма ижод намунаси сифатида адабий манба ва тарихий нуктаи назардан тадкик ва тахлил этилишига илмий доираларда иштиёк кучлилиги билан ахамиятлидир. Ва бундай иштиёк ва зарурат Туркология фанининг шаклланиши шарт-шароит яратиб, бугунги кунда хам унинг ривожини таъминлаб келмокда.

«Туркология - шаклланиш жараёни туркий булган, туркий тилда сузлашувчи халкларнинг тилини, адабиётини, тарихини, этнографиясини, маданиятини яна рухоний, маданий кадриятларини тадкик этувчи илмнинг сохаси. Туркология илмининг номланиши хозирги туркий халкларга хос, уларнинг аждодлари, VI-IX асрларда яшаб, Урхун, Енисей, Талас ва бошка ёзма ёдгорликларни келажак авлодларга мерос этиб колдирган, бир-неча уруF ва кабилалар иттифокидан ташкил топган макроэтникалик бирлик - Туркларнинг номи билан шаклланиб, ривожланди» [8]. Яъни, туркология фани туркий тилларда сузлашувчи халкларнинг тиллари, тарихи, этнографияси, дунёкараши, OFзаки ижоди, урф-одат ва анъалари, диалектал узига хослик узакларида мужассамлашган умумийлик каби жихатларни урганувчи фан. Туркология фани туркларнинг тадрижий такомил боскичларида ушбу элга хос булган тарихий -FOявий жараёнлар эволюциясини урганиш учун манба сифатида тошбитиклардан хам манба сифатида фойдаланади. «Хрзирги туркология фанида турли хил белгилар билан ёзилган туркий ёдгорликлар кенг таркалган хамда улар

урганилган булиб, булар руник, уЙFур, манихей, брахма, араб, арман-кипчок, чотатой ёзувларидир» [9]. Ва бу тошбитиклар турклар тарихини урганиш билан бир каторда хар бир ижтимоий-тарихий даврга хос булган FOявий жараёнларни урганишда хам мухим роль уйнайди. Зеро, хар кандай муваффакиятнинг асосида жамият аъзоларида узаро хамжихатликка ундовчи FOявий яхлитлик, умумфаолиятни таъминлашда сафарбар килувчи FOяга содиклик хислатлари ётади.

ХУЛОСА

Утмишдаги аждодлар муваффакияти - бевосита узаро хамжихатликнинг натижасидир. Бундай ифтихор ва сабок хиссини бевосита тарихий манбалардан урганамиз. Тарих биз учун хулоса чикариш мактаби. «Тарих фани авлодлар хотирасида оталар ва боболарнинг интилишларини таклид килишни фикрий манба сифатида хотирада саклашга чорлайди» [11]. Яъни, утмишдан улги олиб, аждодларимизнинг кахрамонликларидан рухланиб, тарихнинг муайян палласида уларнинг муваффакиятсизлигидан сабок чикариш келажакдаги одимларнинг муваффакиятини таъминлашда мухим. Демак, утмишни урганиш тарихий кадриятларга муносабатни шакллантириб, маънавиятни юксалтиради. Шу боис, туркий халклар тафаккур тараккиётида ижтимоий-маънавий омилларнинг урни бекиёс. «Маънавият миллатнинг асрлар давомида шаклланган, илдизлари унинг тарихий тажрибалари ва ижтимоий-маданий ривожланиши билан узвий боFлик булган ички (аклий) интеллектуал ва собит хиссий (эмоционал) дунёсидир» [12]. Аждодларимиз тараккиётнинг хар бир боскичида ижтимоий-маънавий жараёнлардан сабок олиши билан бир каторда узлари томонидан туплаган тажрибаларининг ижобий кирраларини кундалик жараёнларга сингдириб, бойитиб борди.

Ижтимоий-тарихий тараккиёт натижасида хар бир боскичнинг ижобий хусусиятларини узида мужассам этган холда туркий халклар маънавияти юксала борди. Асрлар давомида тупланган халк маданияти ва маънавияти ворисийлик анъаналари асосида кейинги авлодларга узатила борди. Шунингдек, ташки ижтимоий-маданий таъсирлар ички таъсирлар билан бойиб, халкчил мохият касб этиб бораверди. Айникса, ислом дини шароитида аждодларимиз тарихий-маънавий тараккиёт давомида туплаган уз тафаккур бойликлари, анъана ва урф -одатларидаги ижобий хислатларнинг барисини ушбу тинчликпарвар дин таркибига сингдириб юбордики, бугунги кунда биз эътикод киладиган маърифий ислом узида купрок халкчил жихатларни мужассам этиб, унда миллий менталитетимизнинг ижобий кирралари сингдирилганлиги билан эътиборлидир.

Тарихий тафаккур сарчашмалари сифатида Турк рунологияси хисобланган Урхун-Енисей ёзма ёдгорликларида аждодларимизга хос булган мардлик, тантилик ва ватанпарварликнинг акс этиши хамда бугунги кунда уларни талкин этиб, тарFиб килиш миллий кадриятларимиз ривожини таъминлаш билан бир каторда жамиятимиз аъзолари, хусусун ёшлар тафаккурида ватанга ва элга мухаббат хиссининг ривожини юксалтириб борадики, бугунги янгиланишлар шароитида эл бирлиги ва хамжихатлиги янада таъминлаб боришда ушбу омил мухимдир.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Жолдасбеков М., Сарткожаулы К. (2006). Атлас Орхонских памятников. -Астана: Культегин, - С. 8-9.

2. Турсунов Е.Д. (2001). Древнетюркский фольклор: истоки и становление. -Алматы: «Дайк-Пресс», - С. 8.

3. Батманов И.А. (1959). Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. - Фрунзе: Изд-во АН Киргизской ССР, - С. 10.

4. Радлов В.В., Мелиоранский П.М. (1897). Древне-тюркские памятники Кошо-Цайдам . - Санкт-Петербургъ: Типография императорской Академии Наук, - С. 23.

5. Отаули. (2015). Билга хокон достони. - Тошкент: «O'zbekuston», - Б. 136-137.

6. Народ в потоке истории. (2014). Научная серия /Составители Т.Шанбай, А.Ибраева. - Астана: Фоллиант, - С. 145-146.

7. Герман Вейс. (2000). История цивилизации: архитектура, вооружение, одежда, утварь: Иллюстрированная энциклопедия в 3-х томах. Классическая древность (до IV в.). Т.1. - Москва: Изд-во ЭКСМО-Пресс, - С. 7.

8. Туймебаев Ж.Ж., Ескеева М. (2015). Туркитанудын тарихи-лингвистикалык негиздери (Историко-лингвистические основы Тюркологии). - Алматы, - Б. 14.

9. Великая степь: (2018). Материалы III Форума гуманитарных наук. I-том. -Астана, - С. 492.

10. Народ в потоке истории. (2014). Научная серия /Составители Т.Шанбай, А.Ибраева. - Астана: Фоллиант, - С. 63-64.

11. Народ в потоке истории. (2014). Научная серия /Составители Т.Шанбай, А.Ибраева. - Астана: Фоллиант, - С. 290.

12. Имомназаров М. (1998). Миллий маънавиятимиз назариясига чизгилар. -Тошкент: «Шарк», - Б. 9.

13. Назаров Н.А. (2018). Марказий Осиёда миллатлараро муносабатлар. -Тошкент: Global-Books, - Б. 11-12.

REFERENCES

1. Zholdasbekov M., Sartkozhauly K. (2006). Atlas of Orkhon monuments. - Astana: Kultegin, - S. 8-9. (In Russ)

2. Tursunov ED (2001). Ancient Turkic folklore: origins and formation. - Almaty: Dyke Press, - S. 8. (In Russ)

3. Batmanov IA (1959). The language of the Yenisei monuments of ancient Turkic writing. - Frunze: Izd-vo AN Kyrgyz SSR, - S. 10. (In Russ)

4. Radlov VV, Melioransky PM (1897). Ancient Turkic monuments of Kosho-Tsaidam. - Saint-Petersburg: Typography of the Imperial Academy of Sciences, - S. 23. (In Russ)

5. Otauli. (2015). The story of Bilga Hakan. - Tashkent: «Uzbekistan», - B. 136-137. (In Uzbek)

6. People in the stream of history. (2014). Scientific series / Compiled by T.Shanbay, A.Ibraeva. - Astana: Folliant, - С. 145-146. (In Russ)

7. Herman Weiss. (2000). History of civilization: architecture, armament, clothing, utvar: Illustrated encyclopedia in 3 volumes. Classical antiquity (before the IV century). T.1. - Москва: Изд-во ЭКСМО-Пресс, - С. 7. (In Russ)

8. Tuimebaev Zh.Zh., Eskeeva M. (2015). Historical and linguistic bases of Turkology (Историко-лингвистические основы Туркологии). - Almaty, - B. 14. (In Khazakh)

9. Great Steppe: (2018). Proceedings of the III Forum of Humanities. Volume I. -Астана, - С. 492. (In Russ)

10. People in the stream of history. (2014). Scientific series / Compiled by T.Shanbay, A.Ibraeva. - Astana: Folliant, - С. 63-64. (In Russ)

11. People in the stream of history. (2014). Scientific series / Compiled by T.Shanbay, A.Ibraeva. - Астана: Фоллиант, - С. 290. (In Russ)

12. Imomnazarov M. (1998). Draw on the theory of our national spirituality. -Tashkent: "East", - B. 9. (In Uzbek)

13. Nazarov NA (2018). Interethnic relations in Central Asia. - Tashkent: Global-Books, - Б. 11-12. (In Uzbek)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.