Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ССРНИНГ ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДАН СЎНГ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ҲАРАЖАТЛAРИ ТАРИХИ'

ЎЗБЕКИСТОН ССРНИНГ ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДАН СЎНГ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ҲАРАЖАТЛAРИ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Дусчанов Расулжон Рахимбаевич

Ҳар бир давлатнинг молиявий ва иқтисодий базаси бу бюджет, бюджет базаси– даромад, даромад базаси–солиқ, солиқ базаси–халқ ва ишлаб чиқариш ҳисобланади. Шунинг натижасида давлатнинг ҳаражат қисми шаклланади ва белгиланади. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб Ўзбекистон ССРнинг Иккинчи жаҳон урушидан кейин 1946 йилдаги давлат бюджети ҳақида тўхталсак, шу йилги бюджетдаги даромад– 2.686.174 минг сумни, давлати харажати миқдори бир хил суммада белгиланган [ЎзМА, 11-15-варақлар].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ССРНИНГ ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДАН СЎНГ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ҲАРАЖАТЛAРИ ТАРИХИ»

УЗБЕКИСТОН ССРНИНГ ИККИНЧИ ЖА^ОН УРУШИДАН СУНГ ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ ^АРАЖАТЛAРИ ТАРИХИ

Дусчанов Расулжон Рахимбаевич

УзМУ, Тарих факультети, доцент в.б. (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.12621136

Х,ар бир давлатнинг молиявий ва иктисодий базаси бу бюджет, бюджет базаси-даромад, даромад базаси-солик, соли; базаси-халк ва ишлаб чикариш хисобланади. Шунинг натижасида давлатнинг харажат кисми шаклланади ва белгиланади.

Шу нуктаи назардан келиб чикиб Узбекистон ССРнинг Иккинчи жахон урушидан кейин 1946 йилдаги давлат бюджети хакида тухталсак, шу йилги бюджетдаги даромад-2.686.174 минг сумни, давлати харажати микдори бир хил суммада белгиланган [УзМА, 11-15-вараклар].

1946 йилда давлат харажати иккита асосий тоифага булиниб, булардан биринчиси, А-халк хужалиги булиб, бунинг узи учга булинган, 1) Саноат-Республика Министрлар Совети хузуридаги саноат курилиш материаллари бош бошкармаси, Республика Министрлар Совети хузуридаги Балик саноати бош бошкармаси, Гушт ва сут махсулоти министрлиги, Озик-овкат саноати министрилиги, Тукимачилик саноати министрлиги, Енгил саноат министрлиги, Махаллий саноат министрлиги, Республика Министрлар Совети хузуридаги махаллий ёкилги саноат бошкармаси, Республика Министрлар Совети хузуридаги кинофикации бошкармаси ва Шахар ва районлар саноатлари кирган. Булар харажатнинг-16 % ини ташкил килган. 2) ^ишлок хужалигига-Урмон хужалиги, Ер ишлари, Чорвачилик, Сув хужалиги министрликлари ва Собик Дон ва Чорвачилик халк хужалиги совхозлари каби сохаларнинг харажатга ажратмалар-13 % ини, 3) Халк алокалари, 4) Республика Министрлар Совети хузуридаги Йул бош бошкармаси, 5) Республика Министрлар Совети хузуридаги Архитектура ишлари буйича бошкарма, Савдо министрлиги, Коммунал хужалик министрлиги, Транспорт автомобил министрлиги, Согликни саклаш министрлиги Колхоз бозорларини Кучириш ва ободонлаштири хамда Халк хужалиги буйича бошка харажатлар китирилган. Харжатнинг А) тоифасига 11 соха харажати белгиланган. Булар жами харажатнинг-34,6 % ини, Б) тоифага-маориф, согликни-саклаш, жисмоний тарбия, социал таъминот ва бошкалар билан бирга 15 соха буйича харажат-65,4 % и социал маданий тадбирларга берилган. Бунда давлат харажатининг катта улуши, маориф-34,4 %, согликни-саклаш-15,9 % и ажратилган [УзМА14-15-вараклар]. Бу даврда даромаддан кура харажатлар соха нуктаи назардан 26 тани ташкил килган, лекин харажат ва даромадлар бир хил микдорда маблаг белгиланган. Харажатдаги катта улуши маориф сахосига тугри келганлиги архив хужжатларида келтирилган.

1960 йилдаги Узбекистон ССРнинг давлат бюджетининг узига хос жихатларига эътибор берилса, даромад-10.311.619 минг сумни, харажат-10.200.961 минг сум [УзМА, 1-7-вараклар.] килиб белгиланиб, шу йилдаги давлат бюджетидаги даромаднинг фарки 110.658 минг сумни, давлат даромадида 6.966.286 минг сумни соликлар улушига тугри келиб, бу даромаднинг 67,5 % ини ташкил килган. 1960 йилги даромадлар асосий курсаткичлари-хужалик ташкилотлар ва корхона фойдаларидан даромадлар, корхона ва ташкилотлардан даромад солиги, ахолидан соликлар, махаллий соликлар, бож ва йигимлар ташкил этган.

Узбекистон ССРнинг 1965 йилги давлат бюджети, 1964 йил 23 декабрда Олий Совет сессиясида кабул килинган. Унда даромад-1.842.681 минг, харажат-1.840.486 минг булиб, 2195 минг сум микдорида даромадга купрок маблаг ажратилган. Архив хужжатларидаги маълумотларга кура, давлат даромадларини 4 та чарокка булиб таксимлашганлиги, ундан биринчи-22,5 %, иккинчи-23,5 %, учинчи-25,5 %, туртинчи-28,5 %[УзМА, 10-23-вараклар.] килиб ажратилган. Харажатларнинг кам кисми биринчи чоракда, купрок кисми туртинчи чоракка тугри келган.

1970 йилдаги давлат харажати учун 2.763.428 минг сум [УзМА, 5-7-вараклар.] маблаг ажратилган. Давлат харажати сохалар буйича 5 та турга булинган, биринчи уринда курилиш ва саноат буйича-18 та соха киритилиб, улардан 11 та министрлик хамда бош бошкарма ва бошкармалардан иборат булиб, бунга харажатнинг 9,5 % и сарф килинган. Геология министрлиги харажатдаги улуши 40 % дан ортигини, Кимёвий саноат бошкармасига 21 % якини тугри келган. Иккинчи уринда ^ишлок хужалиги буйича-7 та сохага давлат харажатининг 17 % дан ортик маблаги ажратилган. Улардан асосий харажатни ^ишлок хужалиги министрлигига-47 %, Сув хужалиги ва мелиорации министрлиги-45 % ини ташкил килган булса, кишлок хужалиги буйича харажатнинг 92 % шу иккита сохдга колган 8 % и бошка сохаларига сарф килинганлиги архив хужжатларида келтирилган. Учинчиси Транспорт ва алока буйича-2 % тугри келган. Туртинчи уринда Халк хужалиги молиялаштириш-11 сохага ажратилиб, давлат харажатининг 43 % га якини шу турга ажратилган. Коммунал хужалик министрлиги 23 % га якини сарфланиб, бошка сохаларга катта маблаг ажратилмаган. Бешинчи уринда Социал-маданий тадбирлар-6 та сохани буларга давлат харажатининг 53 % ини ташкил этиб, тулик давлат харажати билан тахлил килинганда маориф-28,5 %, согликни саклаш-13 %, ижтимоий таъминот-9 % харажат улишидаги ракамларга гувох булинди. Булардан ташкари давлат хокимияти, бошкарув ва суд органлари, Министрлар Советининг захира фондлари ва бошкалар ташкил этган.

Мустакиллик эълон килингунга кадар Узбекистон бир ёклама иктисодиётга-марказга бутунлай карам, издан чиккан иктисодиётга эга булган. Бу даврга келиб давлат бюджети такчиллиги 80 % га якин булиб, иттифок давлат бюджети субвенсиялари хисобидан копланган. Узбекистон давлат бюджетининг бунда ахволга тушиб колиши сабабларидан айримларини курсатиб утамиз. Иттифокда давлат корхоналари икки тоифага булинган булар:

1) бевосита марказга буйсинадиган йирик корхоналар (масалан В.Р.Чкалов номидаги Тошкент авиация бирлашмаси каби мудофаа максадларидаги махсулотлар ишлаб чикарадиган корхоналар), Тошкент самолёт заводи 1932 йилда Москва вилоятининг Химки шахрида ташкил этилган. Уруш натижасида 1941 йилда Тошкентга эвакуация килинган;

2) махаллий назоратда булган корхоналар.

Биринчи тоифага кирадиган корхоналар фойдаси республика бюджетини четлаб утиб, бевосита иттифок бюджетига тушар эди. Узбекистон Республикаси бюджет даромадлари, асосан иккинчи тоифага кирадиган корхоналар фойдаси хисобидан шаклланган [Komolov O.S., Bauyetdinov MJ., Gofurov D.B. 22^^.

Давлат харажатларининг шаклланиши даромад билан чамбарчас боглик чунки даромад шакллангандан кейин харажат белгиланган. Харажат даромаддан ортикча белгиланиши бюджет такчиллигини юзага келтиради.

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR

1. Y3MA, Р-93-фонд, 15-рyйхaт, 901-йиFмaжилд, 11-15-BapaK^ap.

2. Y3MA, Р-93-фонд, 15-рyйхaт, 901-йиFмaжилд, 14-15-вaрaклaр.

3. Y3MA, Р-93-фонд, 15-рyйхaт, 1912-йиFмaжилд, 1-7-вaрaклaр.

4. Y3MA, Р-93-фонд, 15-рyйхaт, 2355-йиFмaжилд, 10-23-вaрaклaр.

5. Y3MA, Р-93-фонд, 15-рyйхaт, 3238-йиFмaжилд, 5-7-вaрaклaр.

6. Komolov O.S., Bauyetdinov M.J., Gofurov D.B.-Davlat budjeti. Toshkent. Matbaa uyi. 2021 y. 22-bet.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.