Научная статья на тему 'КАТТА ЎРТА ОСИЁ ИҚТИСОДИЙ РАЙОНИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

КАТТА ЎРТА ОСИЁ ИҚТИСОДИЙ РАЙОНИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Юнусова Х.

Совет Иттифоқи Халқ хўжалигининг маълум бир қисми иқтисодий – географик районга ажратилиб, уларда ишлаб чиқариши ва комплекс ривожланиш тубдан фарқ қилди. Чунки ҳар бир республикада кенгайтирилган ишлаб чиқариш шакллантирилиб, улардаги районлар ўзидаги мавжуд ишлаб чиқариши билан мамлакатдаги “социалистик” ишлаб чиқаришни “ривожланиб” боришини таъминлаган эди. Совет ҳокимияти ўрнатилган дастлабки йиллардан бошланган иқтисодий районлаштириш ишлари урушдан кейинги йилларда ҳам давом эттирилди. В.М.Костенниковни фикрига кўра, мамлакатда ишлаб чиқаришни тинч қурилиш йўлига ўтказиш ва халқ хўжалигини режалаштириш бутун СССР Халқ хўжалиги уч йўналишда тармоқлараро, республикалараро, иқтисодий ва маъмурийдан [1. Б.10.] жиҳатдан ишлаб чиқилган. Бу иқтисодий районларда тузилган Халқ хўжалик кенгашларининг фаолияти ва назорати остида маълум бир вақт (бир йил) миллий даромаднинг ўсишига хизмат қилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КАТТА ЎРТА ОСИЁ ИҚТИСОДИЙ РАЙОНИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

КАТТА УРТА ОСИЁ ЩТИСОДИЙ РАЙОНИДА УЗБЕКИСТОННИНГ

ТУТГАН УРНИ

Юнусова Х.

т.ф.д., профессор,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11173717 Совет Иттифоки Халк хужалигининг маълум бир кисми иктисодий -географик районга ажратилиб, уларда ишлаб чикариши ва комплекс ривож-ланиш тубдан фар; килди. Чунки хар бир республикада кенгайтирилган ишлаб чикариш шакллантирилиб, улардаги районлар узидаги мавжуд ишлаб чикариши билан мамлакатдаги "социалистик" ишлаб чикаришни "ривожла-ниб" боришини таъминлаган эди. Совет хокимияти урнатилган дастлабки йиллардан бошланган иктисодий районлаштириш ишлари урушдан кейинги йилларда хам давом эттирилди. В.М.Костенниковни фикрига кура, мамла-катда ишлаб чикаришни тинч курилиш йулига утказиш ва халк хужалигини режалаштириш бутун СССР Халк хужалиги уч йуналишда - тармоклараро, республикалараро, иктисодий ва маъмурийдан [1. Б.10.] жихатдан ишлаб чикилган. Бу иктисодий районларда тузилган Халк хужалик кенгашларининг фаолияти ва назорати остида маълум бир вакт (бир йил) миллий даромаднинг усишига хизмат килган.

СССРда мавжуд булган бошка иктисодий районлар билан бир-бирига иктисодий таъсир килиш оркали богланди. Иктисодий район битта республикада ёки бир неча республикани бирлаштирган холда тузилди. Катта иктисодий район деб номланган районларга бир неча республикани бирлаштирган Кавказорти, Болтикбуйи, Урта Осиё иктисодий районларини киритиш мумкин эди. Улар бир неча республикаларни бирлаштирганлиги сабабли "Катта иктисодий район" деб хам аталди. Ташкил этилган бу иктисодий районларда Халк Хужалик Кенгашлари тузилди. Бу районлар орасида Катта Урта Осиё иктисодий районининг хам уз урни булиб, унинг таркибига Узбекистон ССР, Киргизистон ССР, Тожикистон ССР, Турманистон ССР кирган [2. Б.3365.]. Катта Урта Осиё иктисодий районида минтакалар иктисодиётини бошкариш ишлари КПСС Марказий Комитети ва СССР Министрлар Советининг 1961 йил 26 апрелдаги Карорига асосан тузилган Катта Урта Осиё иктисодий районини режалаштириш ва координация килиш кенгаши томонидан назорат килинди [ 3. Б.11-14.].

Козогистон ССР билан кушганда Урта Осиё республикалари ягона иктисодий район сифатида каралган булсада, бирок, Козогистон ССР геогра-

фик жихатидан ташкари бошка мухим фарклар билан хам ажралиб турган. Жумладан, Козогистон ССР мехнат таксимотида ихтисослаштирилган ишлаб чикаришга эга булган. Агар Урта Осиё республикаларида кишлок хужалиги учун машинасозлиги ривожланган булса Козогистон ССРнинг асосий ишлаб чикариш сохаси кора ва рангли металлургия булган. Козогистон энергети-касининг асосини-кумир казиб олиш ташкил этган булса Урта Осиё респуб-ликалари-гидроэнергетика ва газ казиб олишга ихтисослашган, Козогистон кишлок хужалигининг асосини гушт ва бугдой етиштириш ташкил этган булса, Урта Осиё республикалари - пахта, ипак, сабзавотлар, узум, коракул етиштиришга ихтисослашган. Куринадики, Урта Осиё иктисодий райони асосан пахтачилик буйича катта кишлок хужалик комплекси булган булса Козогистон ССР улардан фарк килган.

Умумиттифок мехнат таксимотида Катта Урта Осиё иктисодий районига кирган республикаларнинг ишлаб чикаришни ихтисослаштириш-даги асосий йуналишлари кишлок хужалигининг илгаридан етиштириб келаётган махсулотлари - пахта, пилла, коракул, тери, жун, канд лавлаги, мевалар, узум етиштиришни ривожлантириш, электрометаллургиянинг алю-миний, магний, мис, рух, кургошин ишлаб чикариш сингари тармокларини, электрогазкимёнинг азотли минерал угитлар, пластмассалар ва смолалар, синтетик толалар ва газлама, синтетик каучук ишлаб чикариш тармокларини ривожлантириш, сув ва ёкилги билан ишлайдиган энергетикани, газ ва нефть саноатини юксалтириш ва бунда факат иктисодий район эхтиёжларини коплаб колмасдан, Козогистон ва РСФСР, айникса Уралнинг эхтиёжларини хам кондириш, машинасозлик ва металлни кайта ишлаш (пахтачилик ва пахта тозалаш саноати учун, ирригация ва тукимачилик саноати учун машина ва ускуналар ишлаб чикариш) кабилардан иборат булди[ 4. Б.3.].

Тадкик этаётган йилларда Катта Урта Осиё иктисодий райони пахта-нинг 90 фоизини берган [5. Б.97.], улар орасида Узбекистон ССР биринчи, Туркманистон ССР иккинчи, Тожикистон ССР учинчи уринда турган. Район-да саноат махсулотларининг 40 фоизини пахта тозалаш, ёг-мой, ип матолари ишлаб чикарадиган саноат ташкил этган. Бу иктисодий район энергетика сохаси буйича шаркий Сибирдан кейин иккинчи уринда турган. - Тадкикотчи С.Зиёдуллаев, "Иктисодий район сифатида - Урта Осиё учун иккита асосий омил хослигини, яъни, пахтачилик, сабзавотчилик, узумчиликни ривожлантириш учун кулай булган узига хос табиий шарт-шароитлар (иклим, ер-сув ресурслари), казилма бойлик ва ёкилгининг бой конлари мавжудлиги хамда ахолини тез купайиши ва хужаликларнинг мехнат ресурслари билан юкори даражада таъминланганлигини"[6. Б.54.] - кайд этади.

Катта Урта Осиё иктисодий райони умумиттифок микёсида усимлик ёгининг 15 фоизини, пахтачилик учун ишлаб чикарилган машиналарнинг 100 фоизини, пахта тозалаш ускуналарининг 90 фоизини, тукув машиналарининг 20 фоизини, фосфат ва азотли угитларнинг 12 фоизини, бир катор тукув станоклари, ирригация ва ерга ишлов берувчи турли механизмларни хамда ип матолар ишлаб чикарган [7. Б.6.]. Мамлакатда ишлаб чикарилган пахта толасининг 90 фоизини етиштириб берган [8. Б.51.]. Шунингдек, Катта Урта Осиё иктисодий районида ишлаб чикарилган пахта ёги мамлакатнинг Шимолий-Гарб, Марказий кисми, Волгабуйи, Ураль, Гарбий-Сибирь иктисодий районларида ишлаб чикарилган озик-овкат ва совун ишлаб чикарувчи корхоналарга етказиб берилган [9. Б.30.].

Катта Урта Осиё иктисодий районининг табиий географик жойлаши-шидан ташкари ирригация иншоотларининг мавжудлиги, мехнат ресурсла-рининг етарлилиги мева, полиз экинлари экишга хам кулайлик тугдирган ва махсулотлардан яхши хосил олинган. Районда кишлок хужалик асосан Амударё ва Сирдарё, Чу ва б. дарёлар буйларидаги ерларда яхши ривож-ланган. Бу ерларда етиштирилган асосий махсулотлар - пахта, канд лавлаги, сабзавот, тог худудларида - гушт, сут, жун, коракул етиштириш йулга куйилган. СССРда узлаштирилган ерларнинг ярми Урта Осиё минтакасига тугри келган булиб, бу ерда иклимнинг кулайлиги, ишчи кучларнинг етарлилиги иттифокда етиштирилган пахта толасининг 9/10 кисмини, пилла ва коракулнинг 2/3 кисмини, гуручнинг 1/3 кисмини етиштириш имконини берган, маълум микдорда жун, тамаки, мева, узум, полиз мухсулотлари ва б.лар етиштирилган [10. Б.52.]. Жахонда етиштирилган толанинг 1/6 миллион тоннаси Урта Осиё минтакасига тугри келган ва бу оркали мамлакатда бюжетига йилига бир неча миллардлаб маблаг тушган [11. Б.67.]. Минтака табиий толаларни хорижга чикариш буйича асосий уринни эгаллаган. Катта Урта Осиё иктисодий районининг мамлакат халк хужалигига маблаг келтирган сохалардан яна бири бу пиллачилик эди. Бу борада Туркманистон ССР ва Узбекистон ССРда Фаргона водийси устунлик килди. Шунингдек Урта Осиё эфир мойли усимликлар етиштириш буйича хам олдинги уринларда булган, Куйиамударё буйларида, Узбекистоннинг узлаштирилган ерларида ва Киргизистоннинг Чу дарёси буйларида бугдой етиштирилган.

Узбекистон ССР ихтисослашувга кура дастлаб 4 та иктисодий маъмурий район - Тошкент, Фаргона, Самарканд ва Коракалпогистон иктисодий маъмурий районга ажратилди[12. Б.3.]. Урушдан кейинги йилларда Узбекистонда 150 дан ортик саноат корхоналари ишга туширилди. Машинасозлик саноатининг хамма корхоналари техника жихатдан жиддий

таъмирланди ёки кенгайтирилди. Узбекистон кора металлургиясининг тунгич заводи - Бекобод металлургия заводи ишга туширилди. Олмалик мис эритиш комбинати курилиши бошланди, Чирчик кимё комбинати кенгайтирилди, Кукон ва Самарканд суперфосфат заводи, Фаргона ва Андижон гидролиз заводлари курилди, Фаргона ва Андижон, Янгийул гидролиз заводлари фойдаланиш учун топширилди. Кумир саноатида янги шахталар, Охангаронда кумирни очик казиб олиш учун кучли резервлар ишга туширилди. Сурхондарё вилоятида Шаргун кумир кони курилиши жадаллаштирилди. Нефть саноатида янги нефть корхоналари курилди. Ер ости нефть кувурлари ва газ кувурлари ишлай бошлади. СССРдаги энг йирик Фарход гидроэлектр станциясини куриб битказилди. 2 Окковок, 2 ва 3-Бузсув, иккита Шахрихон, иккита Бузсув ГРЭслари ишга туширилди. Шу уринда кайд этиш керакки, саноат корхоналари курилишининг, янги конларнинг узлаштирилиши, республика манфаатларининг мамлакат манфаатларига богланиб бориши натижасида умумдавлат манфаатларига хизмат килувчи сохаларни кенгайтиришни талаб этиб бора бошлади.

Сирдарё ва Амударё атрофлари Марказий Осиё минтакасидаги асосий индустриал - аграр худуддардан бири хисобланди. Узбекистон кишлок хужалиги учун Сирдарё сувидан 100 фоиз, Амударё сувидан 80 фоиз микдорида фойдаланилар эди [13. Б.267.]. Айникса Сирдарё атрофларида турли корхоналар, 47,9 миллион гектар ер мавжуд булиб, бу ерларнинг 1,5 млн. гектари Наманган, Фаргона, Андижон, Сирдарё, Тошкент ва Жиззах вилоятларига тугри келган [14. Б.8.]. Бу ердаги корхоналардан ва экин экиладиган майдонлардан чиккан 400 миллион куб.м. ифлос сувлар Сирдарёга куйилган. Республиканинг саноат марказлари Тошкент, Бекобод, Янгийул, Охангарон, Олмалик, Чирчик каби шахарларида тупланган ифлос сувлар хам асосан шу дарёга куйилган. Умумий тарзда Сирдарё сувлари нефть махсулотларидан 30 - 60 марта, фенолам билан 6 марта, цинк билан 13 марта, ртут билан 1,2 марта куп зарарланди [15. Б.52.].

1960 йилларга келиб, республика 6 та иктисодий районларга булинди. Улар Тошкент, Фаргона, Самарканд, Карши, Бухоро-Кизилкум (таркибига Бухоро хамда янги тузилган Навоий вилояти кирган), Куйи Амударё ва Сурхондарё иктисодий районларидан иборат булди [16. Б.72.]. 1960 йилларда ахоли сони буйича республика иттифокдош республикалар орасида РСФСР, Украина, Козогистондан кейин туртинчи уринда турган булса, Урта Осиё иктисодий райони таркибидаги турт республика орасида биринчи уринни эгаллади. Пахтачилик республика кишлок хужалиги учун минерал угит етиштириш, пахта, тукимачилик ва унга машина хамда ускуналар етказувчи

корхоналар, кишлок хужалиги машинасозлиги сохаларини ривожланиш имконини берган. Шу тарика, Узбекистонда асосий эътибор пахтага каратилганилиги сабабли бу ерда "халк хужалигининг нуксонли, бир томонлама хомашё тузилмаси шаклланди [17. Б.61.].

Хулоса килиб айтганда, улкада совет хокимияти урнатилган илк давр-дан бошлаб, Узбекистон саноати йиллар давомида аввало пахтачиликни ривожлантиришнинг моддий-техника базасига айлантириб борилган эди. Бу сохани ривожлантириш учун ирригация курилиши ва мелиорация ишларини жадаллаштиришга зарур булган машина ва механизмларни хамда пахта тозалаш саноат асбоб-ускуналарини ишлаб чикаришга эътибор кучайти-рилди. Бирок Узбекистон ССР саноатига билдирилаётган юкори талаблар бу ерда янги технологияларни, замонавий фан ва техника ютукларини жорий килиш билан хамоханг эмасди. Бу эса мукаррар равишда белгиланган режа-нинг бажарилмаслигига ва бошка номутаносибликларга олиб келарди, булар айникса саноатнинг енгил, озик-овкат ва бошка тармокларида аник кузга ташланар эди. Беш йиллик режаларининг бажарилиши эса бир томонлама хусусиятга эга булиб, асосий эътибор машинасозликни, металлургия, кимё саноатларини, шунингдек, ёнилги-энергетика мажмуи тармокларини ривожлантиришга, айникса, газ казиб олишни купайтиришга каратиларди.

Адабиётлар:

1. Костенников В.М. Развитие экономических районов СССР. (Перспективы и проблемы). Пособие для учителей. - Москва: Провещение, 1977. - С.10.

2. Yunusova Kh.the Impact of the Crisis of the Soviet State in the 80s of the XX Century on the National Ecjnjmy and Agriculture of Uzbekistan // International Journal of Psyshosocial Rehablitation, Vol. 24, Issue 05, 2020. p - 3365.

3. УзМА, Р-2303-фонд, 2-руйхат, 6-йигмажилд, 11-14-вараклар.

4. Рудин А. Урта Осиё йирик иктисодий райони // Кизил Узбекистон. 1962 йил 13 апрель.

5. Развитие и размещение производительных сил экономических районов СССР. - Москва: Наука, 1967. - С. 97.

6. Зиёдуллаев С. Узбекистон экономикасининг регионал проблемалари. -Тошкент: Фан, 1987. - 54 б.

7. Развитие и размещеник произвоительных сил СССР. - Москва. Наука, 1972. -С.6.

8. Зиядуллаев Н.С. Зиядуллаев С. Региональные проблемы экономики Узбекистана. - Ташкент: Фан, 1986. -С. 51.

9. Развитие и размещение производительных сил СССР. ... - С.30.

10.Зиядуллаев Н.С. Зиядуллаев С. Региональные проблемы экономики Узбекистана. - Ташкент: Фан, 1986. -С. 52.

11. Гликман Н. Экономический анализ региональных систем. - Москва. Прогресс, 1980. - С.67.

12. Бедринцев К., Кравец Ф. Фаргона иктисодий маъмурий райони // Кизил Узбекистон. 1957 йил 8 июнь.

13.Эгамбердиев Р., Раззоков А. Узбекистонда курик ерларни сугориш, узлаштириш ва мелиорациялаш тарихи. (Мирзачул мисолида). - Тошкент: Фан, 1984. - Б. 267.

14. Уз МА, 2454-фонд, 6-руйхат, 5966-иш, 8-варак.

15. Yunusova Kh., Akramova F., Duschanov R., Abdurakhmonova J., Usarov U. SOME COMMENTS ON THE MONOPOLY OF COTTON IN UZBEKISTAN IN THE 50-80S OF THE XX CENTURY AND ITS IMPACT ON THE ENVIRONMENT // Journal of critical reviews. ISSN- 2394-5125 Vol 7, Issue 6, 2020. Р. 52.

16. Совершенствование структуры народного хозяйста Узбекской ССР. -Ташкент: Фан, 1987. - С. 72.

17. Каримов И.А. Узбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. - Тошкент: Узбекистон, 1996. - 61 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.