Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИНИ БОШҚАРУВ ТАШКИЛОТИ ТАРИХИ ХУСУСИДА (1950-1960 ЙИЛЛАР)'

ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИНИ БОШҚАРУВ ТАШКИЛОТИ ТАРИХИ ХУСУСИДА (1950-1960 ЙИЛЛАР) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
61
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халқ хўжалиги кенгаши / тармоқ бошқармалари / оғир саноат / энергетика хўжалиги / машинасозлик саноати / бинокорлик материаллари саноати / озиқ-овқат саноати / енгил саноат бошқармалари / Совет национальной экономики / сетевые департаменты / тяжелая промышленность / управление энергетикой / машиностроение / промышленность строительных материалов / пищевая промышленность / департаменты легкой промышленности

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — И.М.Хайдаров

Мазкур мақола 1950-1960 йилларда Ўзбекистон халқ хўжалиги бошқарув ташкилоти тарихига бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

К ИСТОРИИ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНИЯ НАРОДНЫМ ХОЗЯЙСТВОМ УЗБЕКИСТАНА (1950-1960)

Данная статья посвящена истории организации управления народным хозяйством Узбекистана в 1950-1960 годах.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИНИ БОШҚАРУВ ТАШКИЛОТИ ТАРИХИ ХУСУСИДА (1950-1960 ЙИЛЛАР)»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

journal homepage: https://www.supportscience.uz/index.php/oiss

УЗБЕКИСТОН ХАЛЦ ХУЖАЛИГИНИ БОШЦАРУВ ТАШКИЛОТИ ТАРИХИ

ХУСУСИДА (1950 -1960 ЙИЛЛАР).

И.М.Хайдаров

Тарих фанлари доктори, доцент

Тошкент давлат шарцшунослик университети

Калит сузлар: халк хужалиги кенгаши, тармок бошкармалари, огир саноат, энергетика хужалиги,

машинасозлик саноати,

бинокорлик материаллари саноати, озик-овкат саноати, енгил саноат бошкармалари.

Аннотация: Мазкур макола 1950-1960 йилларда Узбекистон халк хужалиги бошкарув ташкилоти тарихига багишланган.

ON THE HISTORY OF THE ORGANIZATION OF MANAGEMENT OF THE NATIONAL ECONOMY OF UZBEKISTAN (1950-1960).

I.M. Khaydarov

Doctor of Historical Sciences Docent, Tashkent State University of Oriental Studies

Key words: Council of Abstract: This article is devoted to the history of the

National Economy, network organization of the management of the national economy of departments, heavy industry, Uzbekistan in 1950-1960. energy management, mechanical . engineering, building materials industry, food industry, light industry departments.

К ИСТОРИИ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНИЯ НАРОДНЫМ ХОЗЯЙСТВОМ

УЗБЕКИСТАНА (1950-1960).

И.М. Хайдаров

доктор исторических наук, доцент

Ташкентский государственный университет востоковедения

Ключевые слова: Совет национальной экономики, сетевые департаменты,

тяжелая промышленность, управление энергетикой, машиностроение, промышленность строительных материалов, пищевая промышленность, департаменты легкой

промышленности_

КИРИШ

Якин утмиш - совет давридаги вокеа-х,одисалардан тегишли сабок чикариш, йул куйилган хатолар мох,иятини чукур англаш давр талаби х,исобланади. Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А.Каримов улкада хукм сурган совет бошкарувининг салбий мох,иятини шундай изох,лаган эди: "30-йилларнинг бошларида иктисодиётга рах,барлик килишнинг маъмуриятчилик, буйрукбозлик усуллари галаба козониб, Узбекистонни, унинг ишлаб чикарувчи кучларини ривожлантиришга яроксиз ёндашувлар тобора карор топиб борди. Хуш, бу иллатлар нималарда номоён булди? Аввало шундаки, бизнинг республикамиз асосан хом ашё базаси, саноат министирликлари ва идораларининг мумай хом ашё манбаи деб х,исобланар эди. Улканинг махдллий, ижтимоий-иктисодий хусусиятларига баъзан етарлича, баъзан мутлако бах,о берилмади, баъзан эса бу хусусиятлар писанд х,ам килинмади "1.

МУ^ОКАМА

Халк хужалигида юзага келган узгаришлар саноат ва курилишни бошкарадиган органлари тузилмасини узгартиришга мажбур этди. Коммунистлар партиясининг (1957 йил февраль) пленумида саноат ва курилишга рах,барлик килишнинг ташкилий формаларини кайта куриш тугрисидаги таклифни макуллаган эди. Шундан сунг СССР Олий Советининг еттинчи сессияси "Саноат ва курилишни бошкаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш тугрисида" конун кабул килди. Ана шундан сунг Узбекистон ССР Олий Совети кабул килган конунга мувофик республика худудида турт иктисодий -маъмурий район: Тошкент, Фаргона, Самарканд ва Кораколпагистон иктисодий-маъмурий районлари ташкил этилди2.

Шу иктисодий районларнинг х,ар бирида республика Министрлар Советига бевосита буйсунадиган халк хужалик кенгашлари тузилди.

Узбекистон ССРда ташкил тузилган туртта халк хужалик кенгашлари рах,барликни бевосита саноат корхоналарига якинлаштиришга имкон яратиши керак эди. Уч иктисодий районда - Тошкент, Фаргона, Самарканд иктисодий районларида халк хужалик кенгашлари саноат корхоналарига тармок бошкармалари ва бевосита рах,барлик килди. Тармок бошкармалари 1960 йил 1 июлдаги Узбекистон КП МК ва Узбекистон ССР Министрлар Советининг карорига кура ташкил этилиб3, у халк хужалиги кенгаши таркибига киритилди ва уз фаолиятида СССР ва Узбекистон ССР конунлари асосида иш

1 Каримов И.А. Узбекистон мустацилликка эришиш остонасида. - Тошкент: Узбекистон, 2011 йил. - Б. 168.

2 Мухидинов Н.А. Узбекистон ССРда саноат ва цурилишни бошцаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш тугрисида. - Тошкент: Уздавнашр, 1957, 4-22 бетлар.

3 Бу хацда батафсил царанг: УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 16-йигма жилд, 130-138 варацлар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 21-йигма жилд, 228-233 варацлар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 18-йигма жилд, 216222 варацлар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 16-йигма жилд, 167-171 варацлар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 18-йигма жилд, 250-257 варацлар.

Аннотация: Данная статья посвящена истории организации управления народным хозяйством Узбекистана в 1950-1960 годах.

юритди. ^ораколпагистон иктисодий районида халк хужалиги кенгаши хузурида тармок бошкармалари тузилмай балки, саноат корхоналари бевосита халк хужалиги буйсунарди.

Х,ар бир халк хужалиги кенгашининг структураси хар бир иктисодий райондаги саноатнинг хусусиятларига мувофикликни таъминлашни кузда тутишга харакат килинган эди.

Масалан, Тошкент иктисодий-худудий районининг халк хужалиги кенгаши таркибида 7 та тармок бошкармаси: огир саноат, энергетика хужалиги, машинасозлик саноати, бинокорлик материаллари саноати, озик-овкат саноати, енгил саноат бошкармалари хамда пахта ва луб экинларини тайёрлаш ва кайта ишлаш бошкармаси ташкил этилган.

Огир саноат бошкармаси кумир саноатига, кора ва рангли металлургия корхоналарига ва конларига хамда химия заводларига рахбарлик килди.

Машинасозлик саноати бошкармаси кишлок хужалик машинасозлиги, тукимачилик, химия, озик-овкат машинасозлиги ва огир машинасозлик корхоналарига, курилиш ва йул машинасозлиги заводларига, электротехника ва радиотехника саноати корхоналарига рахбарлик килди. Х,ар хил профилдаги корхоналарнинг бир бошкармага буйсундирилиши бу бошкарма олдига жиддий талабларни куйиб, унинг устига катта масъулиятни юклаган.

Энергетика хужалиги бошкармаси эса электростанциялар министирлигининг мавжуд "Узбекэнерго" район бошкармаси базасида ташкил этилиб, бу бошкарма Тошкент энергетика тизими таркибига кирган электростанциялар, корхоналар ва ташкилотларга рахбарлик килди.

Бекобод ва Охангарон цемент заводлари, Чирчик ойна заводи, Тошкентдаги утга чидамли буюмлар ва бинокорлик материаллари заводлари хамда Тошкент шахридаги ва Тошкент областидаги барча гишт заводлари, уларнинг кайси идорага карашли булганидан катъи назар, Тошкент халк хужалиги кенгашининг бинокорлик материаллари саноати бошкармасига берилган эди. Шунингдек, курилаётган темир бетон плита заводлари, керамик блоклар ва ичи кавак гишт ишлаб чикарадиган заводлар хам шу бошкармага топширилганди.

Енгил саноат бошкармасининг иш хажми жуда катта булиб, Тошкент тукимачилик комбинати, барча тикувчилик ва пойафзал корхоналари, кун урнида ишлатиладиган материаллар ишлаб чикарувчи корхоналар. ^ун заводлари ва бошка шу каби корхоналар шу бошкармага топширилди. Уша пайтда бу бошкарма карамогида ялпи махсулот хажми карийиб 1,3 миллиард сумга баробар булган 23 саноат корхонаси бор эди.

Озик-овкат саноати бошкармаси 46 саноат корхонасини ва богдорчилик-узумчилик бирлаштирди. Улар орасида ёг заводлари, ёг-экспелар ва консерва заводлари, макарон фабрикалари, ипакчилик корхоналари, тамаки ва кондитер хамда бошка куп корхоналар, шунингдек гушт ва сут тайёрлаш ташкилотлари бор эди.

Пахта ва луб экинларини тайёрлаш ва дастлаб кайта ишлаш бошкармаси 22 корхонани - пахта тозалаш заводлари ва уларнинг тайёрлаш шахобчаларини, жут-каноп заводларини ва пахта тозалаш саноати учун коп-канорлар ишлаб чикарадиган Тошкент каноп фабрикасини бирлаштирган эди. Тошкент Халк хужалиги кенгашига карашли корхоналарда жами 140 мингга якин мехнаткашлар ишлаган.

Фаргона иктисодий-маъмурий райони халк хужалиги кенгашининг структураси Тошкент халк хужалиги кенгашининг тизимидан бир мунча фарк килган. Бу халк хужалиги кенгашида машинасозлик саноати бошкармаси ва бинокорлик материаллари саноати бошкармаси йук эди. Машинасозлик заводлари ва бинокорлик материаллари саноати корхоналари огир саноат бошкармаси таркибига кирган. Фаргона иктисодий-маъмурий райони халк хужалиги кенгашида огир саноат бошкармаси Тошкент иктисодий районинг халк хужалиги кенгашидаги шу хил бошкармадан фарк килган, чунки бу бошкармага химия, нефть тозалаш ва нефть чикариш саноти корхоналари. Машинасозлик

саноати корхоналари, ^увасойдаги йирик цемент ва шифер заводлари хамда бинокорлик материаллари саноатининг бошка корхоналари хам кирган. Енгил саноат бошкармаси таркибига Маргилон ипакчилик комбинати, Фаргона тукимачилик комбинати каби йирик корхоналар ва бошка куплаб корхоналар хам кирган. Пахта ва луб экинларини тайёрлаш ва дастлабки кайта ишлаш бошкармаси 20 та пахта тозалаш заводи ва уларнинг тайёрлаш пунктларини бирлаштирган эди.

Самарканд иктисодий-маъмурий районининг халк хужалиги кенгаши уз жихатидан структураси Фаргона иктисодий-маъмурий райони халк хужалиги кенгашидан деярли фарк килмади. Бу халк хужалиги кенгашида бинокорлик материаллари саноати бошкармаси ташкил этилган эди.

^ораколпагистон иктисодий-маъмурий райони халк хужалиги кенгаши бир боскичли, яъни халк хужалиги кенгаши - корхона белгиси билан ташкил килиниб, саноатни бошкаришни худудий принцип асосида ташкил этиш намунаси булди. Бу иктисодий районда халк хужалиги билан корхона уртасида ораликдаги бугин йуклиги рахбарликни бевосита корхонага якинлаштириши керак эди4.

Орадан вакт утиши билан Урта Осиёдаги турт миллий республикада хам алохида-алохида халк хужалиги кенгашлари ташкил килинди. Кейинчалик эса (1963 йилдан), улар урнига ягона Урта Осиё халк хужалик кенгаши ташкил килинди. Шу билан бирга, халк хужалигига партиянинг рахбарлигини кучайтириш максадида КПСС М^нинг Урта Осиё бюроси хам тузилди. Улкадаги халк хужалиги тармокларларининг алохида сохаларига рахбарликни кучайтириш максадида Урта Осиё микёсида яна бир неча турли органлар: Урта Осиё пахтачилик бошкармаси, Урта Осиё сугориш ва совхозлар курилиши бош бошкармаси, Урта Осиёда капитал курилиш ишларига рахбарлик киладиган "Средазстрой", шунингдек, халк хужалигини режалаштириш ва уни бажарилиши устидан назорат киладиган Урта Осиё режа комиссияси ва статистика бошкармалари ташкил этилди.

Умуман айтганда санатни халк хужалик кенгашлари оркали бошкариш ташкил этилганида саноат ишлаб чикаришини ихтисослаштириш ва кооперативлаштириш имконияти иктисодий район доирасидагина кегайди. Саноатнинг турли тармокларидаги корхоналар учун ускуналарни ремонт килиш, ишлаб чикариш буйича ихтисослаштирилган умумий заводлар барпо этилди, район корхоналаридаги кооперация алокалари йулга куйилди.

Бирок, вакт утиши билан саноатни бошкарининг мазкур системасида иктисодиётни ривожлантиришга халакит берувчи жиддий камчиликлар номоён булиб борди.

Халк хужалиги кенгашлари оркали бошкариш системасининг асосий камчилиги шундан иборат эдики, техника жихатдан яхлит бир бутунни ташкил килувчи саноат тармокларини бошкариш иктисодий маъмурий районлар буйича таркатиб юборилган эди. Рахбарликнинг сусайиши натижасида турли иктисодий маъмурий районларда жойлашган корхоналар уртасида тармоклар буйича ихтисослаштиришга ва рационал ишлаб чикариш алокаларининг ривожланишига путур етказган эди.

Халк хужалиги кенгашлари оркали бошкаришни ташкил этиш ишлаб чикаришнинг фандан ажралиб колишга, шунингдек кадрлар хамда лойиха ва конструкторлик бюроларнинг таркок холда ишлашга олиб келди. Лойихалаш-конструкторлик бюроларининг корхоналардан ажралиб колиши уларнинг корхоналарни лойихалаш ва реконструкция килиш сифати учун, техниканинг янги намуналарини ишлаб чикариш учун масъулиятининг камайишига олиб келди. Шу сабабли, бир канча холларда лойихалаш ташкилотлари аслини олганда колок техника яратиб, сифатсиз конструкцияларни куплаб ишлаб чикаришга топширдилар, сунгра эса, уларга купдан-куп узгартиришлар киритдилар. Масалан, пахтачилик машиналари буйича давлвт махсус конструкторлик

4 Бу хакда батафсил каранг: Рудин А. Узбекистон саноатини бошкаришни кайта куришдаги вазифалар. //

Узбекистон коммуниста, 1957, № 7, 11-16 бетлар.

бюроси ХТ-1,2 пахта териш машинаси конструкциясига 1964 йилда карийб 5 минг, 1965 йили эса 2,5 мингга якин узгартириш киритган.

Корхоналарнинг бошкаришнинг худудий системаси мавжуд булганида, уларнинг хужалик фаолиятини пиланлаштириш хам куп боскичли ва гоят мураккаб булиб колган эди. Масалан, шуни айтиш кифояки, корхона ишлаб чиккан режа лойихасини Халк жужалиги кенгашининг тармок бошкармаси, республика давлат режа комиссияси, республика ва иттифок ахамиятига эга булган 33 ташкилот куриб чикар эди.

Режалаштиришнинг куп боскичли булиши режа тузиш муддатларининг чузилиб кетишига ва уларнинг техника-иктисодий жихатдан асосланишининг заифлашувига олиб келар, мухим масалаларнинг хал этилишини кечиктириб юборар эди. Хусусан, Тошкент ГРЭСИ, Намангандаги шойи ва костюмбоб газламалар комбинати, Охонгарон дарёсининг доимий окова канали ва бошка объктлар курилишини режага киритгунча бир неча йил утиб кетди. Буларнинг хаммаси халк хужалигига катта зарар етказди.

Иккинчи томондан, саноат тараккиёти технология ва техниканинг ривожланиши, ишлаб чикариш ва мехнатни ташкил этиш жихатдан узаро фарк киладиган айрим ишлаб чикариш тармокларига тобора аник булинишга лоиб келдики, бу тармоклар узига хос йуллар билан ривожланди. Саноатнинг хар бир тармогига илмий-техника ютукларини тадбик этиш, кадрлар тайёрлаш ва уларни устиришнинг узига хос томонлари бор эди. Вахоланки, саноатни халк хужалиги кенгашлари оркали бошкариш системаси айрим тармокларнинг ривожланишига зид келиб колди ва махаллий тенденциялдарни кучайтириб борди. Саноатни худудий жойлаштиришнинг купгина масалалари махаллий манфаатлардан келиб чикиб хал этилмади, чунки халк хужалиги кенгашлари, аввало, уз районидаги саноатини ривожлантиришдан биргина узи манфаатдор эмас эди. Шунинг учун саноатнинг районлар буйича ривожланишидаги тугри нисбатлар бузилди, ёкилги, элекр энергияси билан таъминлаш хамда айрим шахарлар ахолисига ахолисига коммунал хизмат курсатиш сохасида жиддий кийинчиликлар вужудга келди, баъзи вилоятларда мехнат ресурсларидан энг рационал фойдаланиш таъминланмади5.

Бошкаришнинг худудий системаси ва режалаштиришдаги туб камчиликлар капитал маблагларнинг самарасини камайтирди, мехнат унумдорлигининг усишини, махсулот ишлаб чикаришни анча сусайтирди.

НАТИЖАЛАР

Шундай килиб, саноатни худуд принципи буйича бошкариш уз вактида маълум ижобий ролни уйнолмай, эскириб колди ва халк хужалиги олдида турган катта вазифаларни муваффакиятли хал этишни таъминлай олмай колди.

Узбекистондаги халк хужалиги кенгаши хам 100 дан ортик саноат тармогига эга булган 1500 дан ортик корхонани бирлаштирган холда иш олиб борди. Бундай хаддан ташкари марказлаштириб рахбарлик килиш хам уз давридаёк хаётда узининг салбий томонларини курсатди.

Шу нарсани алохида кайд этиш керакки, халк хужалигини бошкариш марказий органларининг ташкил этилиши ва улар юритган фаолиятнинг жуда куп салбий томонлари булди. Жумладан, Урта Осиё халк хужалик кенгаши (1963-1964 йиллар)нинг икки йиллик фаолияти тахлили шуни курсатадики, бу органнинг хаддан ташкари йириклашиб кетгани, ишлаб чикариш устидан амалда бевосита рахбарлик кила олмаслигини исботлади.

Шу туфайли хам орадан хеч канча вакт утмай КПСС М^нинг сентябрь (1965 йил) пленуми 1957 йилдан то 1965 йилгача майдонга келган халк хужалигини бошкариш органлари урнига янги асосда иктисослашган саноат министрликларини ташкил килди.

ХУЛОСА

5 Шарифхужаев М, Йулдошев Ш. Хужаликни бошкаришнининг иктисодий методлари. - Тошкент: Узбекистан, 1966. - Б. 4-5.

Хулоса шуки, совет хокимияти урнатилган дастлабки кунлардан бошланган ягона халк хужалик комплексини яратиш хамда кейинги йилларда уни мустахкамлаш учун олиб борилган сиёсат Совет Иттифоки таркибига кирган республикаларни бир-бирига чамбарчас боглаб, уларнинг иктисодий жихатдан Марказга тула буйсундирилишига олиб келди. Узбекистон халк хужалигининг хам Марказ томонидан бошкарилиши узбек халкининг хак-хукукларини эхтиёж ва манфаатларини менсимаслик асорати салбий окибатларни юзага келтирди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1.Каримов И.А. Узбекистон мустакилликка эришиш остонасида. - Тошкент: Узбекистон, 2011 йил. - Б. 168.

2.Мухидинов Н.А. Узбекистон ССРда саноат ва курилишни бошкаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш тугрисида. - Тошкент: Уздавнашр, 1957, 4-22 бетлар.

3.УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 16-йигма жилд, 130-138 вараклар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 21-йигма жилд, 228-233 вараклар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 18-йигма жилд, 216-222 вараклар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 16-йигма жилд, 167-171 вараклар; УзР МДА. 2384-фонд, 1-руйхат, 18-йигма жилд, 250-257 вараклар.

4.Шарифхужаев М, Йулдошев Ш. Хужаликни бошкаришнининг иктисодий методлари. - Тошкент: Узбекистон, 1966. - Б. 4-5.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.