Научная статья на тему 'БОЛАЛАР ВА ОЧАРЧИЛИК: ТУРКИСТОНДА СОВЕТ ҲОКИМИЯТИНИНГ ХУСУСИЙ МУЛКЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШ СИЁСАТИ ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ'

БОЛАЛАР ВА ОЧАРЧИЛИК: ТУРКИСТОНДА СОВЕТ ҲОКИМИЯТИНИНГ ХУСУСИЙ МУЛКЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШ СИЁСАТИ ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
124
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
коммунизм / национализация / давлат монополияси / ер эгалиги / синфий кураш / солиққа тортиш / мулкдорлар / очарчилик / болалар интернатлари / безгак / юқумли касалликлар. / коммунизм / национализация / государственная монополия / земельная собственность / классовая борьба / налогообложение / помещики / голод / детские интернаты / малярия / инфекционные болезни.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ҳошимжонов, Шарофиддин

Ушбу мақолада Туркистонда Совет ҳукуматининг юритган иқтисодий сиёсати, жумладан, мулкчиликнинг хусусий шаклларини давлат ихтиёрига ўтказилиши, мулкдорларни синф сифатида йўқ қилиш сиёсати, ўзбек қишлоқларида сунъий синфий курашни яратиб, тадбиркорларнинг мулкларини тортиб олиниши, иқтисодиётнинг асосий тармоқларида давлат монополиясини ўрнатилиши ва қатъий нарх сиёсатининг амалга оширилиши каби нотўғри иқтисодий сиёсатининг оғир оқибатлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДЕТИ И ГОЛОД: ПОЛИТИКА СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ В ОТНОШЕНИИ ЧАСТНОЙ СОБСТВЕННОСТИ В ТУРЦИИ И ЕЕ ПОСЛЕДСТВИЯ

В данной статье рассматривается экономическая политика Советского правительства в Туркестане, в том числе передача частных форм собственности государству, политика уничтожения собственников как класса, захват имущества предпринимателей путем создания искусственной классовой борьбы в узбекских аулах, установление государственной монополии в основных отраслях экономики, проведение политики фиксированных цен и др. Анализируются тяжелые последствия неправильной экономической политики.

Текст научной работы на тему «БОЛАЛАР ВА ОЧАРЧИЛИК: ТУРКИСТОНДА СОВЕТ ҲОКИМИЯТИНИНГ ХУСУСИЙ МУЛКЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШ СИЁСАТИ ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

БОЛАЛАР ВА ОЧАРЧИЛИК: ТУРКИСТОНДА СОВЕТ ХОКИМИЯТИНИНГ ХУСУСИЙ МУЛКЧИЛИККА КАРШИ КУРАШ СИЁСАТИ ВА УНИНГ ОЦИБАТЛАРИ

Шарофиддин Хошимжонов,

АндДУ таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Туркистонда Совет уукуматининг юритган ицтисодий сиёсати, жумладан, мулкчиликнинг хусусий шаклларини давлат ихтиёрига утказилиши, мулкдорларни синф сифатида йуц цилиш сиёсати, узбек цишлоцларида сунъий синфий курашни яратиб, тадбиркорларнинг мулкларини тортиб олиниши, ицтисодиётнинг асосий тармоцларида давлат монополиясини урнатилиши ва цатъий нарх сиёсатининг амалга оширилиши каби нотугри ицтисодий сиёсатининг огир оцибатлари таулил цилинган.

Калит сузлар: коммунизм, национализация, давлат монополияси, ер эгалиги, синфий кураш, солицца тортиш, мулкдорлар, очарчилик, болалар интернатлари, безгак, юцумли касалликлар.

В данной статье рассматривается экономическая политика Советского правительства в Туркестане, в том числе передача частных форм собственности государству, политика уничтожения собственников как класса, захват имущества предпринимателей путем создания искусственной классовой борьбы в узбекских аулах, установление государственной монополии в основных отраслях экономики, проведение политики фиксированных цен и др. Анализируются тяжелые последствия неправильной экономической политики.

Ключевые слова: коммунизм, национализация, государственная монополия, земельная собственность, классовая борьба, налогообложение, помещики, голод, детские интернаты, малярия, инфекционные болезни.

Россияда XX асрнинг биринчи чорагида бошланган очарчилик у билан сиёсий ва ицтисодий жихатдан чамбарчас богланган Туркистон улкасига хам кириб келди. Бунга биринчи навбатда, коммунистик мафкура билан богли; булиб, жамиятда мулкий тенгсизликни тугатиш, мулкнинг барча шаклларини тугатиб, уларни давлат тасарруфига утказиш билан богли; эди. Совет хукумати коммунистик мафкура асосидаги бундай утопик иктисодий сиёсати жуда ёмон окибатларга олиб келди.

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Маълумки, подшо Россияси давридаёк Туркистон пахта улкасига, марказдаги текстил саноати учун асосий хомашё базасига айлантирила бошланган. Большевиклар жамиятнинг иктисодий асосларига зарба беришни бошладилар. Тунтаришдан кейин махаллий ахоли асосий даромад манбаси пахта экишни камайтира бошладилар. Чунки, фукаролар уруши сабаб, Россия билан алока йуллари ёпилиб колган, асосий хомашё манбасидан узилиб колган миллиондан ортик ишчилар банд булган марказдаги саноат корхоналари яхши ишламасди. Туркистондаги галла истеъмолининг асосий кисмини етказиб берувчи Россиянинг марказий улкаларида очарчилик авж олган, йул муаммоси бу холатни янада огирлаштирарди. Оддий ахоли пахта экин майдонларига галла эка бошлади, лекин бу ички истеъмолни коплай олмасди, энди асосий даромад манбаси пахта хам камайиб кетганди. Расмий маълумотларга кура, донли махсулотлар етиштириш 9 миллион пудга тушиб колган, 1920 йилда эса бу курсаткич 13 млн пудга тенг булган. Экин ер майдонлари хам кискариб кетди. Хусусан, 1919 йилда Ер ишлари Халк комиссарлиги Статистика бошкармаси бошлиги А. Черневскийнинг хисоботига кура, дехкончилик билан шугулланадиган асосий уч вилоят - Сирдарё, Фаргона ва Самарканд вилоятларидаги экин майдонлари 1919 йилга келиб 1915 йилдаги экин майдонига нисбатан 58,3% га тушиб кетган.1

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Экин майдонларининг бундай камайиб кетишига асосий сабаблар сифатида улкадаги миллий озодлик харакатлари билан бир каторда ер-сув ислохоти утказиш ва унинг доирасида дехконлар кулидаги кишлок хужалиги куроллари, хайвонлар ва уругликни тизимсиз равишда, хеч кандай руйхатсиз ва тартибсизлик билан давлат хисобига мусодара килинишини курсатишимиз мумкин. Бунинг натижасида дехконларнинг эртанги кунга ишончсизлик кайфияти пайдо булиши билан боглаш мумкин.

Хусусан, Андижон ва Наманган уездлари халк хужалиги булими бошликлигига янги тайинланган Тедер ва Челевицкийлар 1919 йил 28 августдаги Халк хужалиги кенгаши 1 съездидаги хисоботларида ушбу булимлар томонидан мусодара ва нацонализация килинган мулкларнинг руйхатга олинмагани, тортиб олинган махсулотлар ва иш куролларининг микдори буйича хеч кандай хисоб юритилмагани, иш жуда тартибсиз ташкил

1 Узбекистон Миллий архиви (кейинги уринларда УзМА), Р-29-фонд, 1-руйхат, 58-йигмажилд, 5-бет.

66

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

этилгани хакида ахборот беришади. 2 Умуман олганда, дастлаб хусусий мулкларни руйхатга олиш ва давлат хисобига тортиб олиш бирор коида ёки тартибга асосланмай, узбошимчалик билан амалга оширилган.

Бундан ташкари тортиб олиниб, дехконларга берилган ерларни таъминоти масаласи хам хал этилмаган. 1919 йил 19 июнда кишлок хужалиги ва ер ислохоти утказиш ходимларининг 2 йигилишида, Фаргона, Сирдарё ва Самарканд вилоятларидаги куплаб мехнатсиз кун кечирган хужаликлар тугатилгани, ушбу хужаликларга тегишли барча куроллар социализация килиниб, ерлар ва куроллар кисмларга булиниб таркатиб юборилгани, национализация килинган хужаликларни булиб таркатиб юбориш катта хато экани кайд этилган.3 Бунда биринчи навбатда, ерларнинг унумдорлиги пасайиб кетган. Авваллари ер эгалари уз ижарачиларини йил давомида уруг, кишлок хужалиги куроллари ва бошка ишлар учун пул билан таъминлаган, ерларнинг тортиб олиниши хамда таркатилиши кичик ер эгаларининг таъминотсиз, иш куролларисиз ва пулсиз колишига сабаб булган. Хукумат дехконларнинг бу эхтиёжларини таъминлай олмаган. Таркатилган ерлар эса дехконларда иш куролларининг йуклиги сабаб ишловсиз ёки каровсиз колиб кетган. Йигилишда танкид килинган масала тортиб олинган ужаликларни булиб таркатмаслик булган, бирок амалда булиб берилган кичик ерни бошкаришга восита ва маблаги булмаган дехкон бундай катта хужаликни юритиши даргумон эди. Кейинчалик ташкил этилган совет ва жамоа хужаликлари эса амалда аввалги мулкдор катлам урнини эгаллаган холос. Совет хукумати карши курашган хусусий мулкдорлар урнини узи эгаллаган, улар ижарадорларга ваъда килган ерлар эса курук сузлигича колган, хатто дехконнинг ахволи аввалгидан ёмонлашган.

Совет хукумати томонидан Туркистон ахолисининг асосий даромад манбаси булган пахтадан келадиган даромадини махаллий дехконлар чунтаги эмас, давлат газнасига тушириш йуллари изланди. Бу капиталистик давлатлар билан мусобакалашиш, унга коммунизмнинг кудратини курсатиб куйиш максадида кузда тутилган чораларнинг молиялаштириш манбаси булиб хизмат килишни кузда тутарди. Бу ният эса эзилган чорикор ва мардикор катламни бойлар зулмидан куткариш билан никобланди. Дастлаб, 1918 йил бошида пахтачиликни ривожлантириш никоби билан Пахтачилик бош бошкармаси тузилди. 1918 йил 5 мартида Туркистон Халк Комиссарлари Кенгашининг

2 УзМА, Р-17-фонд, 1-руйхат, 33-йигмажилд, 84-бет.

3 УзМА, Р-29-фонд, 2-руйхат, 103-йигмажилд, 4-бет оркаси.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

карори билан барча пахтачилик, ёг-мой, совунпазлик фабрикалари давлат хисобига тортиб олиш хакида карор чикарилди.4 Бундан ташкари айнан шу карор билан, пахтага давлат монополияси урнатилди. Бу дегани пахтани хеч ким сота олмайди, сотиб хам ололмайди, давлат номидан Пахтачилик бош бошкармаси унинг ягона сотувчиси ва олувчисига айланди. Бу пахта хомашёсининг эркин бозорини ва ракобат мухитини йуколишига олиб келди. Энди, 1 пуд пахта учун эркин нарх урнига катъий белгиланган энг юкори нарх -18 сум этиб белгилади. Пахтачилик бош бошкармаси эса бу нархда сотиб олгач, саноат корхоналарига узи хохлаган нархда сотарди. Аслида совет хукумати айтганидек, пахта хомашёсидан тайёр махсулотлар нархини тушириш учун хомашё нархини сунъий тушириш яъни эркин бозорга давлат аралашуви окибатда бу махсулотлар нархи тушишига олиб келмади, кушимчасига ахоли даромадларининг пасайиши кузатилди. Пахтачиликдан келадиган даромаднинг тушиши устига, кургокчилик сабаб галланинг камхосиллиги ва натижада унинг нархи пахтадан уч баробар ортишига олиб келди. Узи четдан келтириладиган галлани сотиб олиб истеъмол киладиган ахоли, галлага пул хам топа олмай колди. Бунинг устига улка ресурсларининг катта кисми очарчиликни тугатиш максадида Россиянинг марказий худудларига юборилиши, у ерлардан куплаб ахолининг кучириб келтирилиши, совет хукуматининг хужасизларча солик сиёсати (25 дан ортик солик турлари ва бундан ташкари махаллий йигимлар),5 озик-овкат махсулотларининг солик сифатида тортиб олиниши очарчиликнинг халокатли утишига сабаб булди.

1918-1919 йиллардаги очарчилик бир авж олиб, камайгандек булди. Бирок, кейин яна авж олиб кетди. Туркистонда очарчилик энг кенг таркалган худудлардан бири Фаргона вилояти булган.

Овкатланиш жойларини ташкил килишни молиялаштириш учун хам махаллий мулкдорларга алохида солик жорий этилган. Умуман олганда, мулкдор ва тадбиркор синф барча жабхада тазйикка учраган, уларнинг мулкларини давлат хисобига утказиш учун турли тадбирлар уйлаб топилган. Хусусан, 1918 йил Ишчи, дехкон ва аскар депутатлар Кенгашининг Туркистон Марказий Ижроия кумитасида Петрограддан харбий-инкилобий кумитаси бюроси рахбари М. И. Лацис томонидан мулкдор синфларни шафкатсиз соликка тортиш буйича курсатмаси мухокама килинади ва бу масалани амалга

4 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 34-йигмажилд, 4-бет.

5 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1148-йигмажилд, 411-бет.

68

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

оширишга масъул этиб Молия халк комиссари Мирский тайинланади.6 Тез орада улкада юз бераётган очарчилик окибатларини юмшатиш учун овкатланиш жойлари ташкил этиш тулик мулкдорлар зиммасига юкланади. Масалан, Андижонда шахар ижроия кумитаси карори билан бепул ошхоналар ташкил этиш учун соликка тортилган мулкдорлар руйхати тасдикланади. Руйхатга 55 нафар шахснинг исми киритилган булиб, барчаси махаллий миллат вакилларидир. Солик микдори мулкдорларнинг мулкига караб белгиланган булиб, энг куп - 150 минг рубль микдорида солик тулаш таникли тадбиркор Ахмадбек Темирбеков зиммасига юклатилган. Умумий хисобда эса, мулкдорлар 750 минг рубль микдорида соликка тортилган. 7 Аслида, бунга кадар тадбиркорларнинг купчилиги хукумат солик тайинламасдан туриб, ошхоналар ташкил этгани, очарчиликдан азият чеккан ахолига озик-овкатдан ёрдам бергани хакидаги маълумотлар хам куп учрайди. Хусусан, уша давр даврий матбуотида бу хакида катор хабарлар берилган. Хусусан, Ал-Изох журналида "Себзор дахасинда саховатпешаларимиздан Мулла Абдулла хожи аржумандлари, Мулла Туйчи бойвачча ва Мулла Гулом шайх кори жанобларининг гайрат ва химматлари соясинда эллик кундан бери муттасил беш козон курилиб, 1.500 кадар факир ва бечораларга ош берилиб турмакдадурким, хар кун 5 козонга харажат, маблаг 1.500 сумдур." - дея, хабар берилган. Ушбу хабарда ундан ортик мулкдорлар саналиб, уларнинг очарчиликни бартараф килиш учун курсатган хизматлари санаб утилади.8

1921 йилнинг кишида дастлаб Маргилонда бошланган очарчилик 1922 йил бахорига кадар Куконда, кейин Андижон, Уш ва Наманганни хам камраб олди. Маргилон уездининг 60%, Куконнинг эса 50% ахолиси очликка махкум булди.9 Уша вактда водийда 710 мингдан ортик ахоли яшаган булса, улардан 138 мингга якин киши (кейинрок 250 мингдан ортган) очликдан азият чеккан булса, 140 мингга якин одамга очлик доимий хавф солиб турган. Умуман олганда, шу йили биргина Фаргона водийсининг узида 54 минг 860 киши очарчиликдан вафот этган.10 Шахарларда ишсизлар орасида, хатто хунармандлар орасида хам очарчилик авж олган, уездларда эса 20 танобгача ери булган уртахол хужаликлар хам очарчилик домига тушган, улар 1921 ва 1922 йилда хам экин эка олишмаган. Бу эса уларнинг етарли озик-овкат захирасисиз колишларига

6 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 4-йигмажилд, 321-бет.

7 Андижон вилояти Давлат архиви, 59-фонд, 1-руйхат, 1-йигмажилд, 166-бет.

8 Химматга тухматми? // Ал-Изох. - 1918. № Б. 387-388 бетлар.

9 УзМА, Р-17-фонд, 1-руйхат, 75а-йигмажилд, 29-бет.

10 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1148-йигмажилд, 401-бет.

69

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

сабаб булган. Уша давр хужжатларида келтирилишича, Куконда хар куни 10 тадан одам очликдан улаётгани айтилади. Кукон шахри бозорида хар куни минглаб, бозор буладиган кунлари эса ун минглаб одамлар энг охирги мулкларини: эски ёстик, ёпинчик, чопон, кигиз, идишлар ва хатто кетмонларини сотиш учун бозорга олиб келардилар. Кишлок ахолиси ейишга яроксиз махсулотлар, айникса, ут еб шишиб улиш купаяди, хусусан, болаларда хам куп учрайди. Кишлокдан келган дехконлар айтишича, кетишга кодир кишилар хужаликларини ташлаб, болалар бошка вилоятларга кочиб кетишмокда. Бир дехконнинг айтишича, Кукон шахрига келиш йулида 20 верст жойда 17 та уликни ва уларнинг ёнида бозорда сотиш учун олиб келаётган мулкини курган, бирок, улар бозорга етиб келмай силласи куриб вафот этган.11

Туркистонга Россиянинг марказий улкаларидан очларнинг келтирилиши вазиятни жуда огирлаштириб, очарчиликнинг кескин окибатларини келтириб чикарди. Хусусан, 1921 йил май ойидан 1922 йил март ойига кадар Туркистон АССРга ташкиллаштирилган тартибда 97,300 та, узбошимчалик билан 75 мингдан ортик, жами 172 мингдан ортик одамлар келган. Улардан 140,000 минги вояга етган ва 11.000 дан ортик бола булиб, турар жойларга жами 151.000 киши жойлаштирилган.

Очарчилик даврида энг куп азият чекканлар болалар булди. Купчилиги ота-онаси ёки бокувчисидан ажраб колади ва шундок хам озик-овкат топиш кийин вазиятда таъминотчисиз коладилар. Бунинг натижасида болалар билан боглик кунгилсиз ходисалар купаяди, дайди болалар гурухлари купайди, уларнинг ижтимоий ахволи аянчли холга келди. Одамлар уз болаларини кабристонларга, масжидларга ва кучаларга ташлаб кетган хакида куплаб холатлар кузатилди.

Бу вактда хукумат очликка карши кураш буйича маълум бир тадбирлар утказишга харакат килган бирок, бу учун биринчи навбатда маблаг ажратиш коникарсиз ахволда булган. Унга кура, Масалан, Куконда болалар учун 2 та, гудаклар учун 1 та интернат, оч колганлар учун 4 та овкатланиш жойи очилган. Овкатланиш жойида 20 мингдан ортик одамларга овкат берилган булса, уларнинг бор-йуги 485 таси болалар булган. Маргилонда эса болалар учун 4 та, гудаклар учун 1 та интернат, 8 та овкатланиш жойи ташкил этилган булиб, бу жойда 17480 та одамга овкат берилган ва уларнинг 696 нафаригина болалар булган.12

11 УзМА, Р-17-фонд, 1-руйхат, 75а-йигмажилд, 30-бет.

12 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1148-йигмажилд, 402-бет.

70

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Уша вактдаги хисоб-китобларга кура Фаргона водийсида одамларнинг очдан улишини тухтатиш учунгина 2,5 млн пуд (1 пуд - 16.8 кг) нон керак булган, одамлар туйиб овкат ейиши учун талаб килинадиган микдор эса 6 млн пуд булган.1922 йил ёзида Туркистон Халк комиссарлари кенгашига Кукондан юборилган телеграммада очликдан азият чекаётганлар ва очлик хавф солиб турган ахоли сони 406 мингдан ортикни ташкил этиши, улар орасида 50 мингдан ортик болалар булган.13

1923 йил 10 апрел куни Маориф Халк комиссарлигининг социалистик рухда тарбиялаш ва политехника таълими бош бошкармаси йигилишида айнан болаларнинг ижтимоий ахволи масаласи курилади ва вазият очик мухокама килинади. Йигилишда Сорокин Болаларни ижтимоий-хукукий химоя килиш сохасидаги ишлар холати хакида маъруза килади ва болаларнинг канчалик аянчли холатда эканини аник далиллар билан курсатиб беради.

Туркистонга Россиянинг марказий улкаларидан минглаб очлар каторида болаларнинг келтирилиши нафакат келтирилган болалар, балки, очарчиликдан азият чекаётган махаллий халклар болаларини хам ижтимоий ахволини огирлаштирган. Очарчилик бошланганда Россиянинг очлик хукм сураётган худудларидан 12 мингга якин бола олиб келинган булиб, уларни оилаларга жойлаштириш, турар жой билан таъминлаш масаласи хал килинмаган, куплари каровсиз колиб кетган. Махаллий хукуматнинг курган чораларига карамай, Туркистоннинг узида хам очарчиликни авж олиши вазиятни жуда огирлаштириб юборган эди. Махаллий ахолининг узи хам ёрдамга мухтож булиб колганди. Очарчилик чекинган вилоятларга болаларни кайтариш учун эса, факат ота-оналар аризаси булган такдирда рухсат берилган, бундай ариза билан мурожаат килган ота-оналар эса жуда оз булган. Туркистонда эса уларни таъминлаш имконсиз эди.

1923 йилнинг апрелига кадар Тошкент ва унинг атрофида 1100 уринли 11 та болалар, усмирлар, ногирон болалар интернатлари ташкил этилади. Бундан ташкари, Полторацк (хозирги Ашхабод), Каттакургон, Кукон, Олмаота, Пишпак (Бишкек) шахарларида 215 уринли кабул килиш-таксимлаш масканлари ташкил этилган. Лекин, бу очарчилик хавф солган ва каровсиз колган болалар умумий сонининг 10%ини хам камраб ололмасди.

Бундан ташкари, ана шундай муассасаларда хам болаларнинг туйиб овкат емаган, кийим (ич кийим, иссик кийим, оёк кийим), ёток жой учун жихозлар етишмаслиги кузатилади. Масалан, улар деярли гушт, ёглар, шакар,

13 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1148-йигмажилд, 410-бет.

71

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

сабзавотлар ейишмайди. Интернатларда 100-120 бола бир ёки икки жуфт оёк кийимни навбат билан кийишган, ички кийимлар эса бир донадан булиб, улар деярли алмаштирилмайди, бу инфекцион касалликлар таркалишига хам сабаб булади. Факат, Корасувдаги интернатда болаларга 2-3 тадан ички кийим берилган. Купчилик болалар полга коп солиб ухлашган, битта кроватга 2-3 тадан бола тугри келган.14

Ана шундай холатда Халк комиссарлар Кенгаши йигилишида нуксонли болалар мактаби учун керакли жихозлар сметаси мухокама килинган, лекин, зурурий махсулотларнинг 1/3 кисми олиб берилишига карор килинади, шунда хам агар молиявий манбаси бор булса олиб берилиши кузда тутилган.

Болалар врачи Акодус йигилишда узи борган интернатлардаги холат буйича иллюстрацияларни такдим килиб, зангила (милк касаллиги), камконлик, безгак, сил каби касалликлар авж олаётганини кайд этади. Бундай шароитда болалар туйиб овкатланиш ва яхширок жой топиш максадида интернатлардан оммавий кочиб кетиш холатлари купайиб, асосан кунлар исиши руй берган. Хусусан, 1923 йил бахорида "Реформаториум" номи билан аталувчи интернатдан 30 та бола кочиб кетган.15

Интернатларда болалар касалликлари карши курашиш кийин, чунки интернатларда санитар холат жуда ёмон, гигиеник воситаларнику умуман ишлатишмайди. Болалар шифохонаси тулиб кетганидан, касал болалар интернатларга кайтариб юборилар, интернатдаги изолятор деб номланган хоналарга жойлаштириларди. Одатда болалар турмайдиган, иситилмайдиган хоналар изоляцияларга айлантирилган. Бир канча муассасалар катори Реформаториумда хам безгак кенг таркалган. Согликни саклаш халк комиссарлиги дори-дармон воситаларини жуда кам етказиб бериши вазиятни янада огирлаштирган. Интернатлар ходимлар кам булиб, ойликларнинг туланмаслиги, борларининг хам ишдан кетиб колишларига сабаб булган.

Шахар кучаларида ва бозорларда дайди, тарбиясиз болалар купайган, милияция ходимлари уларни тутиб турли жойлардан Тошкентга юборганлар. Очарчилик даврининг энг аянчли холатларидан бири болалар фохишалигининг таркалиши булди. Архив хужжатларида 1922-1923 йилларда Тошкентга худудлардан куплаб кизлар ушлаб келинган, улар орасида 12 ёшли ёки фохишалик билан 1 йилдан бери шугулланаётган 11 ёшли кизлар махсус

14 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1153-йигмажилд, 407-бет.

15 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1153-йигмажилд, 408-бет.

72

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

интернатларга олиб келингани курсатилган.16 Бу киз болалар учун очликдан кутулиш йулларидан бирига айланган. Шу фактнинг узиёк бу даврнинг канчалик огир кечганини тасаввур килиш учун етарли.

Юкоридаги катор муаммоларни хал килиш учун марказдан болалар реэвакуциясини ташкил этишни сураш, уларни озик-овкат ва кийим-кечак билан таъминлашга купрок маблаг ажратиш, болалар учун яна кабул килиш уйларини ташкил этиш, огир тарбияли кизлар марказий уйини ташкил этиш (фохишаликдан сакланиш учун), 2-болалар шифохонасини очиш каби мухим таклифлар илгари сурилади.

Бирок, канчалик мухим булишига карамай ушбу таклифларнинг асосий кисми когозда колиб кетди, энг химоясиз ва ёрдамга мухтож булган катлам -болалар туйиб овкат емаслик, турли вирусли касалликлар ва уйсизликдан азият чикканлар ва хаётдан куз юмганлар.

Тугри, Совет хокимияти очарчиликни тугатиш учун айтарли чоралар курди, бирок бу етарли эмасди. Масалан, Фаргона водийсида 1922 йил 22 апрелида Туркистон Марказий Ижроия кумитасининг карори билан, Фаргона вилоятида очарчиликни тугатиш учун йигилаётган хайрия йигимларидан бошка барча солик ва йигимлар олиш вактинча тухтатилди. Ташки савдо айланмасининг 10%и микдорида йигим жорий килиниб, очарчиликни тугатишга йуналтирилди. Туркистоннинг барча ахолисига мурожаат килиниб, 2 хафталик хайрия йигиш хафталиги эълон килинди. Лекин, амалда бу тадбирлар барибир, улканинг тадбиркор ва мулкдор катлами гарданига тушди. Шунингдек, Совет хокимияти махаллий мулкдор ва тадбиркорлардан мажбурий "хайрия" килишни шариатга мувофик экани тугрисидаги фатво чикартириб оладилар.17 Бунда, аслида тадбиркор ва бой кишилар уз махалласи ва атрофдагиларга ёрдам бериб келганлар, бирок, махаллий бошкарув органлари томонидан натижа кетидан кувиб мулкдор хужалик сифатида руйхатга киритилганлар хам мавжуд эди. Айникса, Туркистонда асосий катламни ташкил этган урта мулкдорлар катлами очарчилик вактида узи очликдан азият чекаётган вактда, уларга мулкдорлар учун йигимни тулаш мажбурияти уларни буткул хонавайрон булиши ва очдан улишига сабаб булган. Туркистон советларининг МИКнинг 1921 йил 21 июлдаги №81 сонли карори билан ташкил этилган Очарчилик окибатлари билан курашиш марказий Комиссияси фондига 25.546.242 рубл (очарчилик йигимларидан тушган) пул маблаглари, 20.813 пуд озик-овкат ва

16 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1153-йигмажилд, 407-бет.

17 УзМА, Р-17-фонд, 1-руйхат, 75а-йигмажилд, 29-бет.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 9

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

14.531 та кийимлар келиб тушган. Фаргонага 1922 йил 1 декабр холатига пул куринишида 14.689.145 рубл ёрдам сифатида юборилган. Мавжуд воситалар Туркистоннинг узида очарчилик хукм сураётганига карамай марказ топшириги билан Туркистонга бириктирилган Киргиз Республикаси (хозирги Козогистон худуди) ва Бошкирдистонда хам очарчиликни тугатишга йуналтиргани гайриоддий холат эди. Киргиз Республикасига 25.000 пуд ва Бошкирд Республикасига 3198 пуд нон жунатилган, пул куринишида эса Киргиз республикасига 1.115.100 рубль, Бошкирд республикасига 53 минг, жами 1.168.000 рубль маблаг юборилган.18 Туркистоннинг узи учун зарур булган дон Марказга юборилган, озик-овкат эса солик сифатида тортиб олинган. Озик-овкат таксимоти эса кунгилдагидек ташкил этилмаган.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Макола бошида айтилган пахта монополиясининг Туркистонга келтирган огир окибатларини курган марказий хокимият органлари вактинча булса-да ушбу карорни бекор килдилар. 1923 йилнинг 26 январь куни Россия Мехнат ва Мудофаа Кенгаши раиси уринбосари Риков имзоси билан тасдикланган карорига кура 1923 йилнинг 1 февралидан бошлаб Туркистонда пахтага давлат монополияси бекор килинади.19 Бир йил утиб пахта монополияси яна кайта тикланади. Ана шундай уйланмаган карор ва бошка сабаблар билан минглаб инсонлар очликдан каттик азият чекди, ёстиги куриди.

Совет хукуматининг Туркистонда олиб борган иктисодий сиёсати окибатида, биринчидан, хусусий мулкчилик шаклини буткул йукотишни кун тартибига куйди ва бу эркин бозор хамда ракобат мухитини йуколишига олиб келди. Бу эса, Туркистон ахолиснинг камбагаллашишига, энг ёмон томони очарчилик бошланишига сабаб булди. Бунинг натижасида, 1918-1919 йилларда, айникса XX асрнинг 20 йиллари бошларида Туркистон ахолисининг 40 фоизга якин кисми очликдан азият чекди, жами 60-70 минг инсон, шу жумладан болалар хам халок булди.

Иккинчидан, хукуматнинг иктисодий сиёсати Туркистондаги мулкдор катлам, айникса, мулкдорларнинг аксарият кисмини ташкил этувчи урта катламни буткул йук булишига олиб келди. Уларнинг мулкларини тортиб олиниши, ялпи кашшокликка олиб келди. Сабаби, бу вактда мехнаткаш ахолининг асосий кисмини 20 танобгача ери булган уртахол дехконлар - Совет

18 УзМА, Р-17-фонд, 1-руйхат, 75а-йигмажилд, 55-бет.

19 УзМА, Р-25-фонд, 1-руйхат, 1291-йигмажилд, 176-бет.

74

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

O

R

VOLUME 2 | ISSUE 9 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

xyKyMaru THHH SunaH aÖTraHga "Manga 6yp^ya3Ha BaKunnapu" TamKun этган, 6y эсa, y3-y3ugaH ynapHuHr MynKnapuHu TopTuS onuHumura ohuS KenraH.

YHHHHHgaH, TopTuS onuHraH MynKnapra xy^acronapna MyHocaSarga SynuHgu, TopTHÖ onuHraH MaxcynoTnap OMÖopnapga nupugu, экнн экнпгaн ep MafigoHnapu x,aMga Sornap KapoBcu3 Kongu Ba экнн MafigoHnapuHuHr KecKHH KHCKapuö KeTumura ohuS Kengu, umnaS TypraH caHoaT KopxoHanapu umgaH HHKgu. MacanaH, 1916 fiunga 274 Ta umnaS TypraH naxTa TO3anam Ba er-Mofi KopxoHanapu 1919 fiunga 34 Tara TymuS Kongu. EomKa KopxoHanap ^aonutfra TyxraS, KapoBCH3 kohuS KeTgu.

TypTHHHugaH, yTKa3unraH HoTyrpu uKTucogufi TagSupnap ^aMH^Tgaru h^THMOHH MyxuTHHHr SyTKyn 6y3HnHmura, ^aMH^rauHr SynuHumura OHUS Kengu. Typnu KaraaMnap y3apo Sup-Supura Kapmu Kyfiungu, ynap ypTacuga gymMaHnuK кaн^нaтннн cuHrgupum ynyH KaTTa TapruSoT KaMnaHuacu um ropurgu. K^umnoKgapga AHru x,aeTra, aHru TypMymra TapruSoT SaxoHacuga MynKgop KaraaMra HucSaraH Ha^par ynroram, ynapHuHr ymSy ^aMutfrga amamnapu MyMKuH эмacпнгннн yKTupum opKanu cyHtufi paBumga cuh^uh Kypam aB^; ongupungu.

REFERENCES

1. Y3SeKucToH MUHHUH apxuBu P-17 - TypKucTOH MapKa3uH H^poua KyMuTacu ^oHgu.

2. y36eKucTOH Muhhuh apxuBu P-25 - TypKucTOH XanK KoMuccapnapu KeHramu ^oHgu.

3. y36eKucTOH Muhhuh apxuBu P-29 - TypKucTOH ACCP Ep umnapu xanK KoMuccapnuru $oHgu.

4. AHgu^oH Bunotfra ^aBnar apxuBu 59 - AHgu^oH Bunotfra u^poua KyMuTacu ^oHgu.

5. An-H3ox, ^ypHanu, 1918 HUH.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.