Научная статья на тему 'Маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш ва самарадорлигини ошириш истиқболлари'

Маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш ва самарадорлигини ошириш истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1604
249
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджетная система / государственный бюджет / местные бюджеты / местные налоги / сборы / налоговые ставки / экономические ресурсы / доходы / расходы / дефицит бюджета. / budget system / state budget / local budgets / local taxes / fees / tax rates / economic resources / income / expenses / budget deficit

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рўзиев З.И.

В статье освещена значимость увеличения доходов местного бюджета на основе социально-экономического развития регионов при формировании доходов местного бюджета, а также, рассмотрены вопросы обеспечения эффективного использования и управления экономическими ресурсами для обеспечения равенства и стабильности между расходами бюджета.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article highlights the importance of increasing local budget revenues based on the socioeconomic development of regions in the formation of local budget revenues, as well as discusses the issues of ensuring the efficient use and management of economic resources to ensure equality and stability between budget expenditures.

Текст научной работы на тему «Маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш ва самарадорлигини ошириш истиқболлари»

2. Самиева Г.Т. "Дехкон хужаликларида ишлаб чикаришни диверсификациялаш йуналишлари". Иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. - Тошкент, 2019.

3. ^ашкадарё вилояти кишлок хужалиги бош бошкармаси маълумотлари.

4. ^ашкадарё вилояти статистика бошкармаси маълумотлари.

УДК: 336.02.(575.1) Рузиев З.И.

МАХДЛЛИЙ БЮДЖЕТ ДАРОМАДЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ИСТЩБОЛЛАРИ

Рузиев З.И. - и.ф.н., доцент (КдрМИИ).

В статье освещена значимость увеличения доходов местного бюджета на основе социально-экономического развития регионов при формировании доходов местного бюджета, а также, рассмотрены вопросы обеспечения эффективного использования и управления экономическими ресурсами для обеспечения равенства и стабильности между расходами бюджета.

Ключевые слова: бюджетная система, государственный бюджет, местные бюджеты, местные налоги, сборы, налоговые ставки, экономические ресурсы, доходы, расходы, дефицит бюджета.

The article highlights the importance of increasing local budget revenues based on the socioeconomic development of regions in the formation of local budget revenues, as well as discusses the issues of ensuring the efficient use and management of economic resources to ensure equality and stability between budget expenditures.

Key words: budget system, state budget, local budgets, local taxes, fees, tax rates, economic resources, income, expenses, budget deficit.

Узбекистонни 2035 йилгача ривожлантириш стратегияси 2017-2021 йилларга мулжалланган Х,аракатлар стратегиясининг мантикий давоми булиб, юртимиз тараккиётида янги сахифа очиши билан ахамиятлидир. Стратегия лойихасида белгиланган марраларга эришиш учун хар бир сохада ислохотларни боскичма-боскич, иктисодиётни баркарор ривожлантиришни таьминлаш максадида харажатларнинг ижтимоий йуналтирилганлигини саклаб колган холда, давлат бюджетининг барча даражаларида мутаносиблигини мувозанатни саклаш, махаллий бюджетларнинг даромад кисмини мустахкамлашга йуналтирилган бюджетлараро муносабатларини такомиллаштириш буйича бюджет солик сиёсатини оптималлаштиришни назарда тутган холда бюджет тизимининг мухим таркибий кисми хисобланади. Махаллий бюджетлар даромадлари ва давлат бюджетининг вилоят, туман ва шахар пул маблаглари жамгармасини ташкил этиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар микдори, шунингдек молия йили мобайнида аник максадлар учун ажратиладиган маблаглар сарфи йуналишлари хамда микдори назарда тутиладиган бюджет кодексидир. Махаллий бюджетлар даромадлари ва давлат бюджет харажатлари мамлакатда яратилган миллий даромаднинг таксимланиши асосида худудларда истикомат этувчи ахолига ва унинг натижаларини етказиб берувчи махаллий бюджетларнинг даромад кисмини мустахкамлашга йуналтирилади.

Махаллий бюджетни мустакил иктисодий категория сифатида олиб каралганда унинг куйидаги хусусиятларини курсатиш лозим булади:

^ махаллий бюджет миллий даромадни кайта таксимлашнинг махсус иктисодий шакли сифатида;

^ махаллий бюджет оркали мамлакатда яратилган миллий даромад миллий иктисодиёт тармоклари, худудлар ва иктисодиёт тармоклари уртасида кайта таксимланишини амалга оширилади;

^ махаллий бюджет ёрдамида мамлакатнинг хар бир худудининг ижтимоий-иктисодий ва маданий талабларига асосан миллий даромаднинг кайта таксимланиши амалга оширилади.

Махаллий бюджетларнинг мохияти унинг максадлигидир. Ушбу омил эса махаллий бюджетлар бажарадиган функцияларга бевосита таъсир курсатади. Махаллий бюджет мамлакатнинг хар бир худудини иктисодий - ижтимоий ривожлантиришга бевосита таъсир этувчи энг мухим дастак хисобланади. Бюджет кодексининг 52-моддасида махаллий бюджетларнинг даромадларини шакллантириш билан боглик жараёнлар ёритилган булиб, бунда республика бюджетидан ажратиладиган субвенциялар, утказиб бериладиган даромадлар ва дотациялар ^оракалпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахри бюджетларининг даромадлари хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидланганидек: "Маълумки, солик ставкалари пасайтирилиши ёки айрим соликлар бекор килиниши билан бюджетга тушадиган маблаг албатта камаяди. Буни самарали солик маъмуриятчилиги оркали бартараф этиш ва бюджет баркарорлигини таъминлаш мумкин. Айнан шунга эришиш биринчи галдаги вазифамиздир" [1].

1-жадвал

Кашкадарё вилоятининг махаллий бюджети даромадлари (млрд. сум) [2].

2018йил 2019 йил 2019 йил

Курсаткичлар 1 январь % 1 январь % 2018 йилга

холатида холатида нисбатан (+; -) %

Жами даромадлар йигиндиси 1786,6 100 2341,1 100 554,5 х

^ушимча киймат солиги 268,5 15.02 504,9 21.6 236.4 6.4

Фойда солиги 44,3 2.4 49,9 2,11 5.6 -0.29

Акцизлар суммаси 33,9 1.82 44,1 1.8 10.2 -0.02

Фукаролар даромад солиги 310,8 17.3 390,9 16.7 80.1 -0.6

Патент 67,3 3.7 70,71 3.0 3.41 -0.7

Махаллий соликлар 149,1 8.3 6,5 0.2 -142.6 -8.1

Ер солиги 91,3 5.1 107,3 4.5 16.0 -0.6

Юридик шахслардан мол- 430,5 24.0 632,9 27.0 202.4 3.0

мулк солиги

Жисмоний шахслардан мол- 40,5 2.2 50,1 2.1 9.6 -0.1

мулк солиги

Сув учун туловлар 22,1 1.2 10,3 0.4 11.8 -0.8

Давлат божи 43,7 2.4 52,8 2.2 9.1 -0.2

Инфраструктура суммаси 31,0 1.7 -

Ягона солик 133,7 7.4 179,8 7.6 46.1 0.2

Бошка тушумлар 119,9 6.7 240,9 10.2 121.0 3.5

Жами харажатлар 1786,6 100 2341,1 100 554,5 х

^ашкадарё вилояти махаллий бюджетининг даромадлар таркиби соликлар ва тушумларнинг улушини урганилганда, унда куйидаги холат юзага чикади ва бу жараён хозирда хам давом этаётганлигини гувохи буламиз. ^ашкадарё вилояти махаллий бюджети даромадларинининг таркибида 2018-2019 йиллар давомида соликларнинг келиб тушиши микдори ва умумий даромадлар таркибида эгаллаган салмоги куйидагича (1-жадвал). ^ашкадарё вилоятининг махаллий бюджети даромадлари тахлили жараёнида 2019 йил жами

даромадлар 2018 йилга нисбатан кушилган киймат солигининг 236,4 минг сумга ёки 6.4 % га усганлиги, ^ашкадарё вилоятда махсулот ишлаб чикариш хажмининг ошганлигидан далолат беради.

Юридик шахслардан олинадиган даромад солиги 2019 йил 2018 йилга нисбатан 202,0 минг сум ёки 3%га усганлиги, уз навбатида мулкнинг кайта бахоланиши ва мулкка булган муносабатнинг ижобий томонга узгарганлиги билан изохланади. Фукаролардан олинадиган даромад солиги тегишлича 80,1 минг сум ва 0,65 % га камайган. Махаллий соликлар эса махаллий бюджетнинг жами даромадларга нисбатан 2019 йил 2018 йилга нисбатан 149,1 минг сум булиб, жами улушига нисбатан 8,3% ни ташкил этган. 2019 йил жами даромадга нисбатан 6,5 минг сум ташкил этиб, 0,2 % га тугри келган, бу махаллий бюджет даромадлари таркиби нихоятда пасайганлигидан далолат беради.

Тадкикотлар шундан далолат берадики аксарият даромадлар микдори усганлиги, лекин йиллар кесимида пасайганлигини куришимиз мумкин. ^ашкадарё вилояти бюджет даромадлари ва харажатлари йиллик смета тасдикланаётганда бир хил булиши назарда тутилади, аммо хар йиллик смета харажатларининг ижросини амалга ошираётган даврда иш хакининг усиши, коммунал ва хизматлар туловининг оширилиши даромадга нисбатан харажатларнинг купайишига олиб келади. Ушбу холатда молия вазирлиги, яьни республика бюджети билан узаро хисоб-китоблар амалга оширилади ва смета харажатлари ижроси тулик таминланади.

^ашкадарё вилояти бюджети даромадлари ва харажатлари тахлили билан танишиш натижасида куйидагиларни куришимиз мумкин (2-жадвал).

2-жадвал

Кашкадарё вилояти махаллий бюджетининг даромадлари ва харажатлари курсаткичлари тахлили (млрд. сумда) [2].

Курсаткичлар 2017 йил 1 январь холатида 2018 йил 1 январь холатида 2019 йил 1 январь холатида 2019 йил 2017 йилга нисбатан усиши, % да

Даромадлар 1786,6 2341,1 3783,5 254,5

Харажатлар 1937,3 2994,8 4415,2 227,9

Даромад ва харажатлар фарки, (+ -) -150,7 -653,7 -631,7 416,7

^ашкадарё вилоятининг даромадлари 2019 йил 2017 йилга нисбатан 254 фоизга усганлигини, аммо харажатга нисбатан таккослаганда 2017 йилда даромад 1786,6 минг сумни ташкил этиб, харажатлар 1937,3 минг сумга тенг булган, натижада 2017 йилда бюджет даромади харажатларини коплай олмаган. 2018-2019 йилларда хам даромадлар харажатлардан кам эканлигини куришимиз мумкин. Жадвал маълумотлари тахлилларидан билишимиз мумкинки, уч йилда ^ашкадарё вилоятининг махаллий бюджети даромадлари харажатларига нисбатан тенг булганлиги, лекин йиллар давомида даромад ва хизматлар тенгликка таьсир курсатганлигини куришимиз мумкин. Ушбу холат сабаблардан бири даромад ва хизматларнинг ошиши хам таьсир курсатганидандир. Худудларни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш ва молиявий баркарорликни таминлашда давлат бюджетининг тартибга солувчи даромадларидан кай даражада фойдаланилганлигидан далолат беради.

^ашкадарё вилоятининг иктисодий салохияти юкори булиб, бугунги кунда юртимизда казиб олинаётган газнинг 64 фоизи, нефтнинг 67,6 газ конденсатининг 87,4 фоизи ^ашкадарё вилояти хиссасига тугри келмокда. ^ашкадарё вилоятдаги Шуртан газ-кимё мажмуаси МЧЖ, "Муборакнефтгаз" унитар шуъба корхонаси, Дехконобод калийли угитлар заводи, Таллимаржон иссиклик электр станцияси каби замонавий саноат корхоналари, "Х,исорнефтгаз", "Кукдумалокгаз", "Гиссарнефтгаз" сингари йирик кушма корхоналар

вилоят ва колаверса мамлакат иктисодиётни ривожлантириш ва ахоли фаровонлигини оширишга хизмат килмокда. ^ашкадарё вилояти саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмида йирик саноат корхоналарининг улуши 75,6 фоизни, кичик саноат кохоналари улуши 9,2 фоизни, ёрдамчи саноат корхоналари 1,2 фоизни ва норасмий сектор (ахоли хужаликлари ва ЯТТлар) улуши 14,0 фоизни ташкил этмокда.

^ашкадарё вилояти кичик бизнес субъектлари томонидан 2019 йилда ишлаб чикарилган саноат махсулотлари хажми 4 769,7 млрд сумни ташкил этиб, жами саноат махсулотлари ишлаб чикариш хажмидаги улуши 23,2 фоизни ташкил этади. ^ашкадарё вилояти буйича жами 65275 тонна сигимли музлатгичли омборхона мавжуд булиб, бу жами етиштирилаётган 330758 тонна мева сабзавотларнинг 19,7 фоизини саклаш имконини беради халос. ^ашкадарё вилоятда барча минерал захиралар етарли булишига карамасдан курилиш материалларига булган талаб тулик копланмайди. Ахолига маиший хизмат курсатиш даражаси ахоли жон бошига 2,6 млн. сум булиб, Республика курсаткичидан 4,7 млн. сум паст. Туризм хизматларидан тушадиган йиллик тушум жами 2,1 млрд. сум булиб, бу вилоят ялпи худудий махсулотнинг 0,6 фоизини ташкил килади, лекин туризм ресурсларидан самарали фойдаланиш коникарли эмас.

^ашкадарё вилоятида кулай иклим шароити иктисодиётнинг аграр тармогини согломлаштириш муассасаларини хамда саёхатчиликни ривожлантиришга кенг имкониятлар яратишни такоза этади.

Экологик жихатдан сифатли кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш ва кайта ишлаш саноатини ривожлантириш имкони бор. ^ашкадарё вилояти ахолисининг асосини ёшлар ташкил килишини хисобга оладиган булсак, мавжуд ресурслардан янги иш уринларини яратиш, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш, ялпи худудий махсулотга кичик бизнеснинг улушини тобора ошириб бориш учун барча захираларни куллаш лозим .Бу уз навбатида вилоятда сифатли ракобатбардош кушимча кийматли махсулотларни ишлаб чикариш ва хизмат турларини купайтириш оркали соликлар микдорининг ошишига, вилоят махаллий бюджет даромадлари салмогининг купайишига ва вилоят туманлари бюджетларининг смета харажатлари ижросини таъминлашга олиб келади, шу билан биргаликда бюджет харажатлари самарадорлигига, ахоли даромадлари ва турмуш даражаси хамда фаровонлигини оширишга, худудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишига ижобий таьсир курсатади.

Махаллий бюджет даромадларини шакллантириш ва харажатлар самарадорлиги юзасидан куйидагиларни таъкидлашимиз мумкин:

> ^ашкадарё вилоятида буйича бокиманда карздорликларни кискартириш ва солик туловларини рагбатлантирувчилик функциясини ошириш;

> иктисодиётини баркарор усишини таъминлайдиган тугридан-тугри хориж инвестицияларини жалб килиш оркали фаолият курсатаётган ишлаб чикаришни модернизация килиш ва технологик жихатдан янгилаш натижасида, махсулот хажмини хамда сифатини ошириш билан биргаликда махаллий бюджет харажатларини оптималлаштириш максадида, зарур чора-тадбирларни амалга ошириш;

^ ^ашкадарё вилоятида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш натижасида, янги кичик корхоналар ташкил этиш ва кушимча иш уринларини яратиш оркали, ахолининг иш билан бандлигини таъминлаш даркор;

^ ^ашкадарё вилоятида тулик кувват билан ишламаётган корхоналарда молиявий согломлаштириш ва уларда экспортга йуналтирилган сифатли хамда ракобатбардош махсулотларни ишлаб чикаришни йулга куйиш лозим.

> Республика микёсида узаро дебиторлик-кредиторлик карздорлигини инвентаризация килиш ва юзага келган асоссиз карздорликларни амалдаги конунчиликка асосан узаро сундириш;

^ Худудларда уз таркибига махаллий бюджет, хужалик субъектларининг молиявий маблаглари, ахолининг пул даромадлари ва харажатлари балансини бирлаштирган йигма молиявий балансни тузиш лозим.

Ушбу фаолиятни амалга ошириш учун туман ва шахар хокимлари хузуридаги жамоатчилик асосида фаолият юритувчи мутассади идоралар хамда хужалик юритувчи субъектларнинг рахбарлари мувофиклаштирувчи кенгашини тузиш лозим.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // Халк сузи, 24.01.2020 йил.

2. ^ашкадарё вилояти статистика бошкармасининг 2017-2019 йиллар маълумотлари.

3. Узбекистон Республикаси Соли; кодекси. Тошкент, 2020 й.

4. Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси. Тошкент, 2017 й.

УУТ: 338.48 Навруз-зода З.Б.

"СМАРТ ТУРИСТИК ДЕСТИНАЦИЯ" ЗИЁРАТ КЛАСТЕРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПОЙДЕВОРИ

Навруз-зода З.Б. - катта укитувчи (Бухоро давлат университети)

В статье раскрывается содержание понятия "туристская дестинация" как основа формирования паломническо-туристического кластера. С целью кластерного развития паломнического туризма автором рекомендована "Трехуровневая смарт модель паломническо-туристской дестинации".

Ключевые слова: туризм, туристская дестинация, смарт туристская дестинация, паломнический туризм, кластер, ИКТ,цифровой туризм.

The article reveals the content of the concept of "tourist destination" as the basis for the formation of a pilgrimage tourism cluster. For the purpose of cluster development of pilgrimage tourism, the author recommended a "Three-level smart model of a pilgrimage tourist destination".

Key words: tourism, tourist destination, smart tourist destination, pilgrimage tourism, cluster, ICT, digital tourism.

Кириш. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ташаббус ва рахнамолигида янгиланаётган Узбекистонда иктисодиёт тармокларини жадал ривожлантиришнинг самарали йули сифатида кластер усулидан кенг куламда кулланиб келинмокда. Х,озирги вактда мамлакатимизда пахта-тукимачилик, мева-сабзавотчилик, баликчилик, асаларичилик, чарм-пойафзал каби кластерлар муваффакият билан фаолият курсатиб, уларнинг янгиларини турли тармок ва сохаларда ташкил этиш буйича мамлакатимизда кенг камровли ишлар олиб борилаяпти.

Узбекистонда коронавирус пандемияси ва глобал инкироз холатларининг туризм сохасига салбий таъсирини юмшатиш, туризм сохасини иктисодиётнинг стратегик тармогига айлантириш стратегик йулини тухтовсиз давом эттириш, ички ва ташки сайёхлик окимини кескин ошириш хисобидан валюта тушумини купайтириш максадида ушбу сохада хам кластер усулидан кенг фойдаланиш мухим ахамият касб этади.Чунки туризм транспорт, умумий овкатланиш, савдо, хунармандчилик, согликни саклаш, ички ишлар ва бошка соха хамда тармоклар билан чамбарчас богланган куп киррали соха хисобланади. Айникса, Шариф шахар булмиш Бухоро вилоятида зиёрат туризмини кластер усулида ташкил этиш

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.