Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛГАН БУҚА УРУҒИНИ ЮҚОРИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЁРДАМИДА ТАДҚИҚ ЭТИШ НАТИЖАЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛГАН БУҚА УРУҒИНИ ЮҚОРИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЁРДАМИДА ТАДҚИҚ ЭТИШ НАТИЖАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
инновация / дастурий таъминот / компьютер / сперматозоид / ҳаракатчанлик / морфология / уруғ сифатини баҳолаш / компьютер тизими / статистик ишлов.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Аллаяров Шерали Шамшиевич, Досмухамедова Мухайё Хуснитдиновна, Маматқулов О.Э

Мазкур мақолада қорамолчилик соҳасини юқори технологиялар асосида инновацион ривожлантириш, тармоқ самарадорлигини оширишда наслчиликка рақамли воситаларни жалб этган ҳолда кенг кўламли селекция-наслчилик ишларини юритишнинг муҳимлиги, республика қорамоллар подасини такомиллаштиришда сунъий уруғлантириш ва бунинг учун наслдор буқалар уруғи ишлаб чиқаришда амалга оширилаётган рақамлаштириш тадбирларининг натижалари баён этилган. Хусусан, мақолада уруғ ишлаб чиқариш, баҳолаш ва қадоқлаш жараёнида анаънавий ҳамда янги, инновацион усулларнинг қиёсий таҳлили, хулосалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о здоровье , автор научной работы — Аллаяров Шерали Шамшиевич, Досмухамедова Мухайё Хуснитдиновна, Маматқулов О.Э

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛГАН БУҚА УРУҒИНИ ЮҚОРИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЁРДАМИДА ТАДҚИҚ ЭТИШ НАТИЖАЛАРИ»

УДК: 636.082.42 ORCID: 0000-0003-3376-5459 ORCID: 0000-0003-3622-1318

УЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ИШЛАБ ЧИЦАРИЛГАН БУЦА УРУГИНИ ЮЦОРИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЁРДАМИДА ТАДЦИЦ ЭТИШ НАТИЖАЛАРИ

*Аллаяров Шерали Шамшиевич, 2Досмухамедова Мухайё Хуснитдиновна,

3Маматкулов О.Э.

!ТДАУ (Phd) докторанти 2ТДАУ профессори 3Наслчилик илмий-ишлаб чик;ариш маркази директори https://doi.org/10.5281/zenodo.11468011

Аннотация. Мазкур мацолада цорамолчилик соуасини юцори технологиялар асосида инновацион ривожлантириш, тармоц самарадорлигини оширишда наслчиликка рацамли воситаларни жалб этган уолда кенг куламли селекция-наслчилик ишларини юритишнинг мууимлиги, республика цорамоллар подасини такомиллаштиришда сунъий уруглантириш ва бунинг учун наслдор буцалар уруги ишлаб чицаришда амалга оширилаётган рацамлаштириш тадбирларининг натижалари баён этилган. Хусусан, мацолада уруг ишлаб чицариш, бауолаш ва цадоцлаш жараёнида анаънавий уамда янги, инновацион усулларнинг циёсий таулили, хулосалар келтирилган.

Калит сузлар: инновация, дастурий таъминот, компьютер, сперматозоид, уаракатчанлик, морфология, уруг сифатини бауолаш, компьютер тизими, статистик ишлов.

Аннотация. В статье изложены доводы о важности инновационного развития скотоводства и ведении масштабных селекционно-племенных работ с использованием высокотехнологичных средств, а также информации по результатам практиики внедрения цифровых технологий в производстве глубокозамороженных сперм быков для исскуственного осеменения при совершенствовании стад. В частности, в статье приведены сравнительный анализ результатов пользования традиционного и инновационного методов производства, оценки и фассовки спермы быков.

Ключевые слова: инновация, программное обеспечение, сперматозоид, подвижность, морфология, оценка спермы, компьютерная система, статистическая обработка.

Abstract. This article presents arguments about the importance of innovative development of cattle breeding and conducting large-scale selection and breeding work using high-tech tools, as well as information on the results of the practice of introducing digital technologies in the production of deep-frozen bull sperm for artificial insemination when improving herds. In particular, the article provides a comparative analysis of the results of using traditional and innovative methods of production, evaluation and packaging of bull semen.

Keywords: innovation, software, sperm, motility, morphology, sperm assessment, computer system, statistical processing.

Кириш. Айни вак;тда, бутун дунёдаги ик;тисодий жараёнларда юк;ори даражадаги ак;лли технологияларга эътибор мисли курилмаган даражада кучайди ва бундай ёндошув миллий и;тисодиётларнинг барча тармокларини ривожлантиришнинг зарур шарти - ишлаб

чикариш жараёнини технологик жихдтдан инновацион такомиллаштириш эканлигини курсатмокда.

Бу мух,им шарт, албатта, чорвачилик, хусусан, наслчиликка х,ам таалукли. Шу максадда, Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 29 январдаги «Чорвачилик тармогини давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида»ги П^-4576-сон карорининг алох,ида бандида - "чорвачиликнинг барча тармоклари фаолиятини илмий асосда ташкил этиш, илмий-тадкикот натижалари ва инновацион ишланмаларни мах,сулот ишлаб чикариш ва наслчилик-селекция амалиётига жорий этиш ишларини йулга куйиш" белгиланган [1].

Мазкур йуналишда Наслчилик илмий ишлаб-чикариш маркази томонидан бука ва айгир уруглари ишлаб чикариш, корамоллар эмбриони трансплантацияси, наслчилик мах,сулотларини бах,олаш, кадоклаш, чукур музлатиш борасида муайяан ишлар амалга оширилмокда. ^уйида, наслдор букаларнинг чукур музлатилган уруги ишлаб чикаришда автоматлаштирилган CASA (Computer-assisted sperm analysis) тизими билан таъминланган, Германиянинг "MINITUBE" компаниясида ишлаб чикарилган "AndroVision" технологиясидан фойдаланган х,олда Узбекистон шароитида парваришланган наслдор букалар уруги хдракатчанлигини тадкик этиш натижалари баён этилмокда.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили. Чорвачиликда самарадорликни ошириш учун айни вактдаги замон талаби нафакат сут ва гушт ишлаб чикариш жараёнидаги технологик жараёнларни инновацион ривожлантириш, балки, селекция-наслчилик ишларига х,ам замонавий, илгор технологияларни жорий этишни талаб этилади. Чунки, чорва молларининг ирсий потенциали, уларни озиклантириш, парваришлаш шарт-шароитидан катъий назар маълум бир даражага эга булади. Шундай экан, корамолчиликнинг иктисодий самарадорлиги максадга мувофик наслчилик мах,сулотлари билан ишлашни такозо этадиган селекция-наслчилик тадбирларига тугридан-тугри, бевосита боглик [2].

Одатда бундай фаолият илмий-тадкикот ва ишланма ёки ишлаб чикаришни модернизациялаш хдмда бозорни эгаллаш максадида илгор тажрибалардан фойдаланиш натижасида вужудга келади [3]. Аммо, корамолчилик мах,сулотлари ишлаб чикаришдаги инновацияларнинг самарадорлигини таъминловчи асос, замин сифатида урин эгалловчи омил булган наслчилик инновацияларининг узига хос жихдти шундаки, у мах,сулот олинадиган хдйвоннинг бевосита узини такомиллаштиришга хизмат килади. Чунки, чорва молларининг наслий сифатининг юкори булиши, келажакда озиклантириш, саклаш ва бошка технологик жараёнларга жорий этиладиган инновациялар самарадорлигини таъминлашнинг асосий шартидир.

Илгор жах,он тажрибаси курсатишича, чорвачиликда юкори натижага эришишда селекция-наслчилик ишларини самарали юритиш ва подани такрор ишлаб чикариш учун дунёнинг энг яхши зотларининг наслчилик материалларидан фойдаланиш энг мух,им омиллардан биридир [4].

Бу борада энг оддий йул - сузсиз, импорт х,исобига подани такомиллаштириб боришдир. Аммо, бизнинг иклим шароитимизга мослашмаган чорва молларини тугридан-тугри подага киритиш жуда куп маблагталаб ва вактталаб, кутилган натижани бермай колиш хавфи юкори булган таваккал тадбир булиб, жуда куп генотипик ва паратипик омилларга боглик. Чунки, импорт генотипларни интродукция килиш уларда юкори мах,сулдорлик ва давомли хдётчанликни кафолатламайди, аммо, факатгина улардан олинадиган 3- ёки 4-авлодлар махдллий шароитларга мослашиб, юкори даражада

парваришлаш шароитлари билан таъминланган холдагина узининг ирсий имкониятларини намоён этишига умид килиш мумкин. Шу сабабли купчилик ривожланаётган мамлакатларда асосан, чукур музлатилган уруг, эмбрионлардан фойдаланиш усули таборо кенгрок кулланилмокда. Аммо, бу борада хам, асосан - юкори сифатли уруг бахоси кимматлиги, исталаган пайтда зарур хужалик-фойдали белгиларига эга моллар уругини топишнинг мураккаблиги, хориждан келтириладиган уруг таъминотини узлуксизлигини таъминлаш кийинлиги ва хакозолар каби ташкилий-иктисодий масалаларда муаммо тугилади. Чунки, хайвон ирсий имкониятларини ошириш оддий ишлаб чикариш жараёни эмас, балки, мураккаб илмий-амалий тадкикот жараёнидир. Айникса, корамолчиликда урчитиш ва парваришлаш технологияларининг узига хослигига боглик холда наслдор букаларнинг подани такрор купайтириш, такомиллаштиришга таъсири бошка тармоклардагига нисбатан жуда юкори, демак, наслчилик махсулотларини куллашдан аввал албатта бахолаш мухим масаладир. Пода сифатини яхшилашни жадаллаштиришда криоконсервация килинган уругдан сунъий уруглантиришда кенг фойдаланиш, яъни, кенг куламли селекция ишларини самарали амалга ошириш гаровидир [5].

Купчилик тадкикотлар натижасидан маълумки, сунъий уруглантириш самарадорлиги нафакат наслдор букаларнинг репродуктив фаоллигига, балки, уругининг сифатига хам боглик [6,7]. Амалиётда юкори генотипга эга наслдор букаларнинг 40% ининг фертиллик даражаси паст булиши ва хатто пуштсизлари хам учраб туриши кузатилган. Демак, сперматозоидларнинг биологик жихатдан мукаммаллигига боглик харакатчанлигини бахолаш иктисодий ва биологик жихатдан мухим ахамиятга эга [8,9].

Чунки, наслдор букаларни уруглантириш натижаларига кура анаънавий бахолаш усули сифат ва микдор курсаткчилари оркали мажмуавий бахолаш имконини берсада, бахолашнинг аниклигига бевосита ва билвосита таъсир этувчи омиллар жуда куплиги сабабли ишончли эмас. Бундан ташкари, мумкин кадар аникрок бахолаш учун куп сонли ургочи молларни уруглантириш ва олинган куплаб авлодларни урганиш зарурлиги булиши сабабли бу усул иктисодий жихатдан серхарж, хамда, куп вакт талаб этадиган усулдир.

Наслдор букаларнинг уруглантириш кобилиятини лаборатория шароитида бахолаш унинг уругини тахлил этишга асосланади ва у бир неча микдорий ва сифат курсаткичларда ифодаланади. Шу давргача амалдаги анаънавий усулларда уруг сифатини тажрибали мутахассис томонидан микроскоп остида харакатчанлиги ва концентрацияси - Горяев, Бюркер, Нойбауэр ёки бошка шу каби хисоблаш камераларида бахоланар, купчилик холларда эса, харакатчанлик ва зичлик намунадаги уругларнинг бир кисмини чамалаб бахолаш (янглишиш чегараси 5-25 % доирасида) усули кенг таркалган эди. Спермотозоидлар харакати тугрисида кенгрок маълумот ёки уларнинг морфологияси тадкик этиш ва унга боглик холда суюлтириш даражасини белгилашнинг эса имкони йук эди [10]. Замонавий IT технологиялари ёрдамида эса спермийларнинг бир йула микдори [11], харакатчанлиги [12,13], морфологияси бахоланибгина колмай, уларнинг комплекс курсаткичлари ЭХМда акс этади ва суюлтириш даражаси хам автоматик тарзда белгиланади, [14,15,16]. Айникса, автоматлаштирилган CASA (Computer-assisted sperm analysis) тизимининг муваффакиятли кулланилиши юкори самардорликни таъминламокда [17,18].

1-расм. CASA (Computer-assisted sperm analysis) та^лилий тизимининг асосий

элементлари

Сунгги йилларда, CASA тах,лил дастурий тизимининг такомиллашиб бориши натижасида спермани компьютер тах,лилидан утказишниннг "AndroVision" автоматик тизими шаклланган булиб, чорвачилик илгор технологиялар асосида юритилаётган мамлакатларда кенг кулланилмокда. Бу борада Германия, Франция, Испания ва А^Ш давлатлари илгор булиб, улар нафакат ушбу технологияларни куллаш, балки, ушбу технологияларни бошка мамлакатларга х,ам экспорт килмокдалар. Шу сабабли, Узбекистонга х,ам Германиянинг "MINITUBE" компаниясида ишлаб чикарилган, CASA тах,лил дастурий таъминоти билан жих,озланган "AndroVision" лаборатория ускунаси Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш Давлат ^умитасининг кумаги асосида Жах,он банкининг грант маблаглари х,исобидан Чорвачилик илмий-текшириш инстититути билан хдмкорликда келтирилган ва Наслчилик илмий ишлаб-чикариш марказида фойдаланилмокда.

Тадкикот объекти, материаллари ва услублари. Тадкикот объекти Наслчилик илмий ишглаб-чикариш марказида парваришланаётган бушуев, англер, симменталь, голштин ва швиц зотига мансуб наслдор букалар булиб, тадкикот материали сифатида уларнинг янги олиниб кадокланган ва чукур музлатилган сперма мах,сулотлари бах,ор (апрель), ёз (июль), куз (ноябрь) ва киш (январь) мавсумларида тадкик этилди.

Сперма мах,сулотини сифат ва микдор жихдтдан бах,олашда Х,амдустлик давлатларининг Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаш давлатлараро Кенгаши (МГС)нинг 01.07.2015 йилда жорий этилган, "Урчитиш воситалари. Сперма. Намуналар олиш усуллари", ГОСТ - 32222-2013-давлатлараро стандартининг 5- "Умумий талаблар" ва 7- "Сперма намуналарини олиш тартиби" бандларига мувофик х,олда намуналар олинди. Уругни бах,олашда эса мазкур кенгашнинг 01.07.2015 йилда жорий этилган, "Урчитиш воситалари. Букаларнинг чукур музлатилган спермаси. Техник шартлар", ГОСТ - 26030-2015-давлатлараро стандарти техник шартларига мувофик аникланди. Бунда, Германиянинг машхур "MINITUB" компаниясида ишлаб чикарилган, замонавий CASA тизими урнатилган махсус "AndroVision" автоматик ускунасидан фойдаланилди.

Тадкикот натижасида олинган маълумотларга ушбу автоматик тизим ва ундан кейинги кайта х,исоблаш давомида Mf Office, EXCEL дастуридан фойдаланган х,олда ишлов берилиб вариацияли статистика усулида биометрик кайта ишланди.

Мазкур маколада, тадкикот натижаларининг асосан спермийлар хдракатчанлигини ифодаловчи индекслар буйича спермограмма курсаткичлари баён этилмокда (1 -жадвал).

Жадвал маълумотларидан куриниб туриптики, бушуев зотли букаларнинг спермограмма курсаткичлари барча импорт килинган букаларга нисбатан яхширок булиб, буни уларнинг махдллий иклим шароитларига купрок мослашганлиги ва импорт килинган зотларга нисбатан чидамлирок эканлигидан далолат беради.

Ушбу устунликни асосий индекслар буйича олиб карайдиган булсак, бушуев зотли букалар спермограмма курсаткичлари бошка зотларга нисбатан тезланувчи хдракатчанлик индекси (PR) буйича бах,орда 2,1-7,2 %, ёзда 2,1-11,9 % устунликка эга булиб, кузда эса англер ва симменталь зотларига нисбатан мос равишда 2,0-3,0% га паст, кишда эса англер ва голштин зотларига нисбатан мос равишда 11,0-8,6 % га паст микдорларда кайд этилди ва бу х,олат х,ам бушуев зотли букаларнинг маданийлашув даражаси нисбатан пастроклиги, яъни, ёввоий аждодларга нисбатан якинлиги сабабли сперма активлигида мавсумийлик якколрок намоён булади деб х,исоблаймиз.

Спермограмма индекслари ичида энг асосийси - сперматозодларнинг тугри чизикли хдракатланиш даражаси (STR) буйича эса бушуев зотли букалар йилнинг барча фаслларида устунлик кайд этилди ва бу х,олат уларнинг адаптив хусусиятлари юкорилигидан яна бир далолатдир.

Тадкикотлармиз давомида юкоридаги илгор технологиядан фойдаланган х,олда Наслчилик илмий-ишлаб чикариш марказига хориждан келтирилиб, бир хил асраш ва озиклантириш шароитида парваришланаётган хдмда бир хил, яъни, уч ёшли наслдор букаларнинг спермотозоидларнинг шакллари х,ам тадкик этилди. Тадкикотлар х,ар бир фаслида утказилиб, уртача курсаткичлар х,исобланди.

Бауолаш натижаларига кура сперматозоидларни меъёрдаги шаклда ва шакли узгарганлар гурух,ларига, анормал шаклдаги сперматозоидларни турли шакли узгарган гурух,ларга ажратиб тах,лил этилди. 2-жадвалдан куриш мумкин-ки, аномал шаклли сперматозоидлар энг куп голштин зотли букалар спермасида 141 та ёки 14,1 %ни, швиц зотида 110 та ёки 88,7 % ва бушуев зотли букаларда 95 та ёки 9,5% ни ташкил этди (2 -жадвал).

3- ва 4-жадвалдан куриш мумкин-ки, х,ар бирида уртача 1000 та сперматозоид булган 4 та намуна олиниб, уртача курсаткичлар буйича шакллари караб 8 гурух,га ажратиб, тах,лил этилди ва х,ар бир анормал х,олат буйича куйидаги фарклар кузатилди.

3-жадвал маълумотларини 4-жадвалда, фоиз ифодларда тах,лил этганда, аномал шаклдаги сперматозоидлар буйича бушуев зоти факат думчаларининг уралиб колиш х,олати буйича англер ва швиц зотли букалардан ёмонрок булиб, бошка барча анормал шакллар буйича нисбатан яхши курсаткичларга эга. Нормал шаклдаги сперматозоидларнинг умумий улушининг куплиги ва анормал шаклга эга сперматозоидлар камлиги буйича, бушуев зотидан кейин швиц ва

1-жадвал. Тадкик этилган букалар сперма махсулдорлигининг йил фасллари буйича уртача спермограмма курсаткичлари (X±S x), п=6,Е=30

Зоти Йил мавсу ми PR, % NP, % IM, % VAP, mkm/ c VSL, mkm/ c VSL, mkm/c ALH mkm BCF, Hz STR, % LIN, %

Бушуев Бахор 88,3± 2,6 7,2±0, 9 4,5±0, 3 89,5± 1,9 77,0± 1,5 127,5± 3,7 5,3±0 ,9 28,5± 1,1 80,0± 3,2 62,5± 0,9

Англер 77,5± 1,9 17,5± 1,1 5,0±0, 1 78,5± 2,4 66,5± 2,3 110,5± 2,9 4,5±0 ,8 22,0± 0,8 70,5± 1,9 61,5± 1,7

Симмент аль 82,3± 2,1 5,3±0, 6 12,4± 0,2 80,3± 1,5 65,3± 1,9 111,3± 2,7 4,5±0 ,3 26,3± 1,3 75,3± 2,7 58,7± 0,9

Голштин 71,3± 1,8 15,6± 1,2 13,1± 0,2 69,5± 1,8 59,7± 3,5 100,4± 3,5 3,9±0 ,7 20,5± 0,8 72,5± 1,5 60,3± 1,1

Швиц 86,2± 2,2 6,8±1, 1 7,0±0, 1 88,2± 2,7 72,4± 1,8 125,5± 4,7 5,2±0 ,9 28,1± 1,1 80,0± 2,1 61,8± 0,5

Бушуев Ёз 84,1± 1,9 6,7±0, 9 9,2±0, 3 74,2± 1,6 60,4± 3,4 105,0± 1,9 4,4±0 ,8 22,0± 0,9 78,0± 1,5 57,5± 1,7

Англер 82,3± 2,3 5,3±0, 9 12,4± 0,2 81,2± 1,9 69,0± 1,9 109,4± 2,4 4,7±0 ,2 26,8± 0,7 76,0± 1,9 63,5± 2,5

Симмент аль 70,3± 1,9 19,9± 1,8 9,8±0, 1 74,3± 2,7 59,5± 2,5 104,0± 3,5 4,2±0 ,3 22,6± 1,1 68,5± 0,8 58,1± 1,9

Голштин 73,2± 1,9 19,5± 1,6 7,3±0, 2 81,8± 1,6 73,5± 1,5 120,0± 2,5 5,1±0 ,3 29,2± 0,9 74,5± 3,4 62,8± 0,9

Швиц 72,2± 1,9 14,6± 1,1 13,2± 0,2 73,5± 2,5 64,7± 3,7 107,8± 2,6 4,5±0 ,1 21,3± 1,2 74,2± 2,4 61,0± 2,5

Бушуев Куз 85,2± 1,4 6,4±0, 9 8,4±0, 1 86,6± 1,9 75,6± 1,9 119,7± 1,8 5,0±0 ,2 27,5± 0,8 81,0± 2,8 63,8± 1,9

Англер 87,2± 2,3 6,9±0, 6 5,9±0, 2 72,2± 1,7 62,0± 2,8 109,5± 2,9 4,3±0 ,2 20,5± 0,9 73,1± 3,6 57,2± 2,5

Симмент аль 88,2± 2,6 7,8±1, 1 4,0±0, 2 88,3± 2,4 75,0± 3,6 123,0± 3,8 5,2±0 ,1 28,0± 1,6 80,0± 1,9 62,5± 1,5

Голштин 77,5± 1,9 18,0± 0,8 4,5±0, 1 77,3± 1,6 60,4± 1,9 104,5± 1,5 4,4±0 ,2 21,1± 0,9 73,0± 0,8 58,1± 2,7

Швиц 74,2± 1,9 16,8± 1,5 9,0±0, 1 88,5± 1,7 70,3± 2,5 117,0± 2,3 4,6±0 ,2 26,4± 1,5 74,0± 1,1 60,1± 0,8

Бушуев ^иш 76,5± 2,1 17,0± 1,1 6,5±0, 1 77,5± 3,5 64,5± 1,9 108,4± 4,9 4,1±0 ,1 21,0± 1,7 76,5± 1,5 60,1± 0,9

Англер 87,5± 3,6 7,6±0, 9 4,9±0, 2 88,0± 2,8 70,0± 1,8 116,0± 3,8 4,8±0 ,2 26,5± 0,8 75,0± 0,9 60,4± 1,8

Симмент аль 76,2± 1,9 18,4± 1,4 5,4±0, 1 77,5± 1,6 65,0± 3,1 107,0± 1,3 3,9±0 ,2 20,6± 1,1 72,0± 2,6 60,3± 2,7

Голштин 85,1± 2,5 7,2±0, 9 7,7±0, 1 85,0± 1,9 67,6± 2,5 115,0± 2,5 4,4±0 ,2 26,1± 2,1 74,5± 1,7 58,8± 0,9

Швиц 74,5± 1,8 17,5± 1,8 8,0±0, 2 73,0± 3,8 62,0± 3,4 104,0± 3,5 3,8±0 ,2 20,4± 0,9 72,3± 2,4 58,1± 1,7

Изох: PR - тезланувчи харакатчанлик, NP-секинланувчи харакатчанлик, IM - харакатсиз, VAP-бошчанинг уртача йуналишдаги уртача тезлиги, VSL- бошчанинг тугри чизикли харакати тезлиги, аник йуналишда харакатланаётган сперматозоидларнинг хакикий тезлиги, ALH - бошчанинг уртача огиши, BCF - тебранма харакатнинг уртача частотаси, STR - сперматозодларнинг тугри чизикли харакатланиш даражаси, LIN - харакат чизигининг тулкинсимонлик даражаси.

Ундан пастрок курсаткчилар мос равишда англер, симменталь ва голштин зотли наслдор букаларда кузатилди.

2-жадвал

Спермийлар шакли Зотлар буйича гуру^лар

Бушуев Англер Симмен-таль Голшти н Швиц

Жами текширилган 1000 1000 1000 1000 1000

Шу жумладан:

Думчаси деформацияланган 8±10,80 29,49±11,70 38,66±0,60 7,33±11,30 30,24±2,50

Думи уралиб колган 19±3,70 1±2,70 0,16±2,50 28,27±2,40 16,2±3,70

Бошчаси ёки думи билан ёпишиб колган 18±2,40 18,9±2,50 25,17±2,40 21,48±1,90 19,2,9±1,90

Думи ёки бошчаси узилган 14±1,70 23,17±1,40 24,12±11,70 22,64±1,50 25,23±2,40

Бошчаси деформацияланган 13±1,80 21,09±1,70 28,35±0,70 26,03±1,90 23,16±0,70

Етилмаган ёки аномал катталашган (меъёрдан ута кичик ёки ута катта) 2±0,70 3,16±0,70 4,84±2,70 4,51±1,01 3,74±0,70

Думи калинлашиб кетган 1±0,60 1,12±0,70 1,35±1,90 1,13±0,90 1,65±11,30

Нормал шаклда 902±9,70 887,26±8,70 847,35±1,40 858,61±9,7 0 899,8±3,70

2-жадвалнинг фоиз ифодаси 3-жадвал

Спермийлар шакли Зотлар буйича гуру^лар

Бушуев Англер Симмен-таль Голштин Швиц

Жами текширилган 100 100 100 100 100

Шу жумладан:

Думчаси деформацияланган 2,80 2,95 3,87 3,73 3,02

Думи уралиб колган 1,90 1,58 3,02 2,83 1,62

Бошчаси ёки думи билан ёпишиб колган 1,80 1,89 2,52 2,15 1,92

Думи ёки бошчаси узилган 1,40 2,32 2,41 2,26 2,52

Бошчаси деформацияланган 1,30 2,11 2,84 2,60 2,32

Етилмаган ёки аномал катталашган (меъёрдан ута кичик ёки ута катта) 0,20 0,32 0,48 0,45 0,37

Думи калинлашиб кетган 0,10 0,11 0,14 0,11 0,17

Нормал шаклда 90,20 88,73 84,74 85,86 89,98

Тадкикотлар давомида анъанавий ва янги технологиялар асосида уругни бауолаш натижалари х,ам таккосланди ва бунда иш жараёни самарадорлиги, хусусан, намунани бауолаш камрови, текшириш ва бах,олашга сарфланган вакт, иш хджми ва сифати тах,лил этилди (4-жадвал).

4-жадвал. Сперма мах,сулотини анаънавий лаборатория ва IT технологиялари

асосда бауолаш усулларининг киёсий та^лили

Бауолаш курсаткичлари буйича

Анаънавий лабортория "AndroVision" автоматик тизими ёрдамида

усулида аникланадиган аникланадиганкурсаткчилар

курсаткчилар

1 Зичлиги 1 Зичлиги

2 Харакатчанлиги 2 Харакатчанлиги

3 Микдори 3 Микдори

4 Спермодозалар микдорини 4 белгилаш Спермодозалар микдорини белгилаш

Бажарилмайди 5 Спермийлар бошчалари х,олатини бауолаш

Бажарилмайди 6 Мембранаси зарарланмаган спермийларнинг фоиз улушини аниклаш

Бажарилмайди 7 Акросомаси зарарланмаган спермийларнинг фоиз улушини х,исоблаш

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бажарилмайди 8 Митохондрийлари фаол х,олатда булган спермийларнинг фоиз улушини х,исоблаш

Бажарилмайди 9 ДНКси зарарланмаган спермийларнинг фоиз улушини х,исоблаш

Бажарилмайди 10 Харакатчанлиги буйича 10 индекс

Намунани бауолаш учун вакт сарфи

1 эякулят намунасини 4 1 эякулят намунасини 10 та курсаткич буйича

курсаткич буйича жами 20 жами 10 минут

минут

Олинган натижаларга бирламчи ишлов бериш усули ва вакт сарфи

Кулда (асбоблар ёрдамида). Автоматик усулда (ЭХМ ва унга

1 та эякулят намунасини 3 та бириктирилган интерфайс мосламалар

курсаткич буйича меъёрий ёрдамида).

курсаткичларга солиштириш 1 эякулятдан х,ар бирида 1000 донада спермий

ва бошка даврларга нисбатан булган 4 намуна олади ва улардан уртача

таккослаш учун 30 минут, 20 курсаткичлар х,исоблаб чикарилади. Аникланган

та эякулят намунаси учун 6,7 курсаткичлар автоматик тарзда "EXSEL"

соат вакт талаб этилади. дастурига узатилиши ва белгиланган курсаткичларга (бошка бука маълумотларига, ёки шу бука буйича бошка давр курсаткичларига ва х,.к.) таккосланади. 3 баравар купрок натижадорлик ва 3 марта камрок вакт сарфи, яъни 20 та эякулят намунаси учун 3,3 соат вакт сарфлаган х,олда амалга оширилади.

Хулоса ва тавсиялар

1. Махдллий Бушуев зотига мансуб наслдор букалар уруг мах,сулотининг сифати бошка кенг куламда фойдаланилаётган зотлар уруги сифатидан фарк килмайди, хдтто, юкори

хамда ушбу зот генетик ресурларини саклаш ва купайтиришда криоконсервация усулидан фойдаланиш юкори натижаларга эришиш мумкинлиги аникланди.

2. Тадкикотлар олиб борилган бир йил давомида урганилган 5 зотга мансуб букаларнинг барчасида хам анормал шаклдаги сперматозоидлар улуши меъёрдаги 18 %дан ошиб кетмаган ва талабга жавоб беришини курсатади;

3. Тадкик этилган барча зотга мансуб наслдор букалар уругида уруг хужайраларнинг бошчалари ёки думчалари билан бир-бирига ёпишиб колиш (агглютинация) холатлари мавжуд ва бундай холат купрок голштин зотида кузатилди;

4. Сперматозоидлар шаклида энг куп учрайдиган анормал узгариш бу сперматозоид думчаларининг деформацияга учраши булиб, бу холат энг куп, яъни, умумий сперматозодларнинг умумий сонига нисбатан 3,7 % микдорда голштин, 2,94 % симменталь ва 2,82 % бушуев зотида кузатилди;

5. Тадкикотлар натижасида кузатилдики, барча наслдор букаларда йил бошидагига нисбатан баъзи бир ноодатий, патологик шакллардаги сперматозоидлар учраши камайди. Бунда, айникса етилмаган ёки меъёрдагидан ташкари аномал улчамлардаги сперматозоидларнинг учраши йил охирига сайин кескин камайиб борди. Бу холат букаларнинг ёши ортиб, етилишига ёки, йилнинг иссик пайтидаги хаво харорати ёки куёш таъсири, ёки булмаса моцион даражасига богликлиги 2-3 йиллик, аввалги ва келгуси тадкикотларимиз натижаларини умумлаштириб, тахлил этиш оркали аникланади. Бундай ижобий узгариш энг купрок махаллий бушуев зотига мансуб наслдор букаларда кузатилди.

Тахлиллар натижасида аникландики, янги технология асосида сперма махсулотини текшириш ишларига анъанавий усуллар мажмуига нисбатан карайиб 4 баравар кам вакт сарфланган холда, олинган маълумотларга автоматик равишда ишлов берилиши, бирламчи маълумотлар, тахлилий натижаларнинг маълумотлар базасида автоматик тарзда жамлаб борилиши, уларни бошка манзилларга узатиш имконияти булади. Бундан ташкари, улар бу борадаги ишларнинг тубдан енгиллаштириши билан бир каторда, келажакда хам илмий-амалий тахлиллар утказиш ва уларнинг натижаларидан хулоса чикарган холда зарур чораларни белгилаб бориш учун имконият яратилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 январдаги «Чорвачилик тармогини давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида» ги П^-4576-сон карори. 2.. Еремина И.Ю., Герасимова Л.А., Иммуногенетические подходы к организации селекциионной работы в молочном скотоводстве красноярского края/Евразийский Союз Ученых (ЕСУ) #8 (17), 2015. С119-121.

/https://cyberlenmka.m/artide/n/immunogeneticheskiepodhody-k-organizatsii-selektsiionnoy-raboty-v-molochnom-skotovodstve-krasnoyarskogokraya.

3. Х,асанов.А.А., Чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришни инновацион ривожлантириш ва унда хизмат курсатувчи инфратузилманинг роли. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2018 йил.

4. Хасанов А.А., Чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришни инновацион ривожлантириш ва унда хизмат курсатувчи инфратузилманинг роли/"Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. №4, 2018 й. http://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/26Khasanov.pdf.

5. Виноградова Н.Д, Падерина Р.В., Шляпина М.И.., Биотехнологические показатели качества спермопродукции быков-производителей в ОАО «Невское». https://cyberleninka.ru/article/n/biotehnologicheskie-pokazateli-kachestva spermoproduktsiibykov-proizvoditeley-v-oao-nevskoe.

6. ЧоЧернышёва М.Н., Даровских В.Е., Афанасьев В.А. Анализ оплодомаев А.М., творяющей способности семени быков-производителей // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия сельскохозяйственные науки, животноводство. 2003. № 10. С. 46—48.

7. Flowers W.L. Sperm characteristics that limit success of fertilization // J. Anim. 2013. V. 91. no. 73022—3029.

8. Bagirov V.A. Fertil'nost' spermatozoidov i sostojanie hromatina: metody kontrolja (obzor) / Bagirov V.A., Kononov V.P., Iolchiev B.A., Klenovickij P.M., Jernst L.K. Sel'skohozjajstvennaja biologija. 2012. № 2. S. 3—13.

9. Oberlender G. Influence of Ejaculation Time on Sperm Quality Parameters in High Performance Boars / Oberlender G., Murgas L.D.S., Zangeronimo M.G., Silva A.C. and Pereira L.J. J Anim Sci Adv 2012, 2(5): 499—509.

10. Yeung C.H., Cooper T.G., Nieschlag E. A technique for standardization and quality control of subjective sperm motility assessments in semen analysis. Fertil. Steril., 1997, 67: 11561158 (doi: 10.1016/S0015-0282(97)81455-0).

11. Knuth 6U.A., Nieschlag E. Comparison of computerized semen analysis with the conventional procedure in 322 patients. Fertil. Steril., 1988, 49: 881-885 (doi: 10.1016/S0015 -0282(16)59901 -4).

12. Stephens D.T., Hickman R., Hoskins D.D. Description, validation, and performance characteristics of a new computer-automated sperm motility analysis system. Biol. Reprod.,

1988, 38: 577-586.

13. Yeung C.H., Weinbauer G.F.,Nieschlag E. Movement characteristics of ejaculated sperm from cynomolgus monkeys (Macaca fascicularis) analyzed by manual and automated computerized image analysis. Journal of Medical Primatology, 1989, 18: 55-68.

14. Schmassmann A., Mikuz G., Bartsch G., Rohr H. Quantification of human sperm morphology and motility by means of semi-automatic image analysis systems. Microscopica Acta, 1979, 82: 163-178.

15. Pérez - SánchezF., d e Monserrat J.J., Soler C. Morphometric analysis of human sperm morphology. Int. J. Androl., 1994, 17: 248-255 (doi: 10.1111/j.1365-2605.1994.tb01250.x).

16. Hoidas S., W i l l iams A.E., Tocher J.L., Hargrave T.B. Scoring sperm morphology from fertile and infertile cigarette smokers using the scanning electron microscope and image analysis. Fertil. Steril., 1985, 43: 595-598 (doi: 10.1016/S0015-0282(16)48503-1).

17. Chan S.Y.W., Wang C., ChanS.T.H., Ho P.C., S o W.W.K.,Chan Y.F., MaH.K. Predictive value of sperm morphology and movement characteristics in the outcome of in vitro fertilization of human oocytes. Journal of in Vitro Fertilization and Embryo Transfer,

1989, 6: 142-148 (doi: 10.1007/BF01130778).

18. Irvine D.S., Macleod I.C., Templenton A.A., Masterton A., Tayl or A. Andrology: A prospective clinical study of the relationship between the computer-assisted assessment of human semen quality and the achievement of pregnancy in vivo. Hum. Reprod., 1994, 9: 2324-2334 (doi: 10.1093/oxfordjournals.humrep.a138446).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.