Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУҚАЛАР УРУҒИНИ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДА БАҲОЛАШНИНГ АФВЗАЛЛИКЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУҚАЛАР УРУҒИНИ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДА БАҲОЛАШНИНГ АФВЗАЛЛИКЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Животноводство и молочное дело»

CC BY
90
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сперматозоидлар / ҳаракатчанлик / морфология / уруғлантириш қобилияти / уруғ сифатини баҳолашнинг компьютер тизими / статистик ишлов / spermatozoa / motility / morphology / fertility / computer-assisted sperm analysis / statistical analysis.

Аннотация научной статьи по животноводству и молочному делу, автор научной работы — Аллаяров Шерали Шамшиевич

Мақолада қорамолчилик соҳасини инноновацион ривожлантириш самарадорлиги наслчилик ишларини юқори технологик воситалардан фойдаланган ҳолда кенг кўламли селекци-наслчилик ишларини юритишга боғлиқлиги ва мамлакатимиз қорамоллар подасини такомиллаштиришда наслдор буқалар уруғи ишлаб чиқаришда амалга оширилаётган модернизация тадбирларининг натижалари ҳақида сўз боради. Бундан ташқари, мақолада янги технологиядан фойдаланган ҳолда наслдор буқалар уруғини баҳолаш натижалари ва иккала усулнинг қиёсий таҳлили баён этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по животноводству и молочному делу , автор научной работы — Аллаяров Шерали Шамшиевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BENEFITS OF EVALUATING THE SEMEN OF BREEDING BULLS RAISED IN UZBEKISTAN USING INNOVATIVE METHODS

The article talks about the effectiveness of the innovative development of the livestock industry, which depends on large-scale selection and breeding work using high-tech tools, the importance of breeding bulls in improving the herd of cattle in our country, and the modernization measures taken in connection with this. In addition, the article describes the results of evaluating the sperm production of breeding bulls using the new technology and a comparative analysis of both methods.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУҚАЛАР УРУҒИНИ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДА БАҲОЛАШНИНГ АФВЗАЛЛИКЛАРИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УДК: 636.082.42 ORCID: 0000-0003-3376-5459 УЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУЦАЛАР УРУГИНИ ИННОВАЦИОН УСУЛЛАРДА БА^ОЛАШНИНГ

АФВЗАЛЛИКЛАРИ Аллаяров Шерали Шамшиевич ТДАУ (Phd) докторанти, телефон:+998335819133,+998917777376 e-mail: sherallayar@gmail.com https://doi. org/10.5281/zenodo.7351588 Аннотация. Мацолада цорамолчилик соуасини инноновацион ривожлантириш самарадорлиги наслчилик ишларини юцори технологик воситалардан фойдаланган уолда кенг куламли селекци-наслчилик ишларини юритишга боглицлиги ва мамлакатимиз цорамоллар подасини такомиллаштиришда наслдор буцалар уруги ишлаб чицаришда амалга оширилаётган модернизация тадбирларининг натижалари уацида суз боради. Бундан ташцари, мацолада янги технологиядан фойдаланган уолда наслдор буцалар уругини бауолаш натижалари ва иккала усулнинг циёсий таулили баён этилган.

Калит сузлар: сперматозоидлар, уаракатчанлик, морфология, уруглантириш цобилияти, уруг сифатини бауолашнинг компьютер тизими, статистик ишлов.

ПРЕИМУЩЕСТВА ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ МЕТОДОВ ПРИ ОЦЕНКИ СПЕРМЫ ПЛЕМЕННЫХ БЫКОВ, ВЫРАЩИВАЕМЫХ В

УЗБЕКИСТАНЕ

Аннотация. В статье изложены доводы и информации об эффективности инновационного развития отрасли животноводства, в частности селекционно-племенного дела, которая намного облегчает и повышает эффективности проведения масштабных селекционно-племенных работ с использованием высокотехнологичных средств, о значении производства племенных быков в улучшении стада крупного рогатого скота нашей страны, и осуществляемые, в связи с этим меры по модернизации. Кроме того, в статье описаны результаты оценки спермы племенных быков по новой технологии и сравнительный анализ обоих методов.

Ключ слова: сперматозоиды, подвижность, морфология, оплодотворяющая способность, субпопуляция, компьютерные системы анализа спермы, статистическая обработка.

BENEFITS OF EVALUATING THE SEMEN OF BREEDING BULLS RAISED IN

UZBEKISTAN USING INNOVATIVE METHODS Abstract. The article talks about the effectiveness of the innovative development of the livestock industry, which depends on large-scale selection and breeding work using high-tech tools, the importance of breeding bulls in improving the herd of cattle in our country, and the modernization measures taken in connection with this. In addition, the article describes the results of evaluating the sperm production of breeding bulls using the new technology and a comparative analysis of both methods.

Keywords: spermatozoa, motility, morphology, fertility, computer-assisted sperm analysis, statistical analysis.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Кириш. Замонавий шароит иктисодий усиш суръатлари ва сифатини, махсулотларнинг ички ва ташки бозордаги ракобатбардошлигини таъминлаш, миллий иктисодиётнинг барча тармокларини ривожлантириш юкори технологияли, инновацион булишини такозо этмокда.

Бу борада хукуматимиз томонидан амалга оширилаётган саъи-харакатларнинг ижобий натижалари мамлакатимиз иктисодиётида кун сайин яккол намоён булмокда ва бундай узгаришлар корамолчилик тармогига хам хосдир. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 январдаги «Чорвачилик тармогини давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида»ги П^-4576-сон карорида алохида банд билан "чорвачиликнинг барча тармоклари фаолиятини илмий асосда ташкил этиш, илмий-тадкикот натижалари ва инновацион ишланмаларни махсулот ишлаб чикариш ва наслчилик-селекция амалиётига жорий этиш ишларини йулга куйиш" белгиланган [1].

Бу борада "O'ZNASLCШLIK" давлат корхонасида хам муяйан ишлар амалга оширилган булиб, куйида ушбу корхонада наслчилик махсулотлари ишлаб чикаришда кулланган иннновацион технологиялар самарадорлигини тадкик этиш натижалари баён этилмокда.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили. Узбекистонда корамолчиликнини ривожлантиришдаэнг долзарб масалалардан бири - бу уни модернизациялаш оркали юкори самарадор тармокка айлатиришдир. Бу масалани хал этишда асосий омил нафакат сут ва гушт ишлаб чикариш жараёнидаги технологик жараёнларни инновацион ривожлантириш, балки, селекция-наслчилик ишларига хам замонавий, илгор технологияларни жорий этиш заруриятини англатади. Чунки корамолчилик тармогининг иктисодий самарадорлиги, бутун чорвачиликдаги каби, чорва молларининг зот генофондалари, уларга селекцион таъсир ва ундан кейинги кузатиш, зарур чоралар куриб бориш каби наслчилик тадбиларига тугридан-тугри, бевосита боглик [2].

Аслида, «инновация» атамаси халкаро атама булиб, лотинча «novativo», яъни, «янгиланиш» (ёки, "узгариш"), маъносида, "т" олд кушимчаси эса "йуналиш"ини билдирадиган сузлардан ясалаган булиб маълум бир йуналишда янгиланиш ёки узгариш маъносини англатади.

Адабий маълумотларга кура инновациялар: инвестициявий, умумий ишлаб чикариш, технологик, иктисодий, ташкилий, алохида жараёнга тегишли махсус, махсулот тури ва сифатига доир, савдо, маркетинг, инновацион бошкарув ва бошкаларга фаркланади [3-4-5-6]. Уларнинг хар бирдан хам кайсидир даражада корамолчиликда фойдаланиш мумкин. Чорвачилик тармогида инновацион фаолият деганда чорвачилик тармогининг янги ёки яхшиланган (сифати, куриниши ва самарадорлик курсаткичлари буйича) махсулот ишлаб чикаришга каратилган фаолиятга айтилади. Ушбу фаолият илмий-тадкикот ва ишланма ёки ишлаб чикаришни модернизациялаш хамда бозорни эгаллаш максадида илгор тажрибалардан фойдаланиш натижасида вужудга келади [7].

Аммо, биз тадкикотларимиз мавзуси доирасида селекцион инновацияларга алохида эътибор каратдикки, у корамолчилик сохасида кулланиладиган бошка инновация шаклларининг самарали булиши учун олдиндан замин яратадиган омил вазифасини утайди. Унинг асосий узига хос хусусияти шундан иборатки, у ишлаб чикариш субъекти -корамолнинг бевосита узини модернизация килиш ва ривожлантиришга каратилган.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 поуаЬг | scientists.uz

Чунки, чорва молларининг наслий сифатининг юкори булиши, тармокда инновацион фаолияти самарадорлигини таъминлашнинг асосий шартидир.

Бунга мисол тарикасида Исроил давлатида чорвачилик сохасига инновация ютукларини куллаш оркали эришилган натижаларга (11000-12000 кг сут согиб олиш) натижаларни мисол келтиришимиз мумкин. Чунки, бу мамлакатда 1939 йилда уртача бир сигирдан сут согиб олиш 2800 кг.ни ташкил этган булса, 2007 йилдаёк уртача 11000 кг. дан ошган [8].

Шу каби бошка ривожланган мамлакатлар тажрибаси курсатишича, чорвачилик сохасида юкори махсулдорликка эришишда сохада селекция-наслчилик ишларини олиб бориш ва такрор ишлаб чикариш учун дунёнинг энг яхши зотларидан фойдаланиш энг мухим омиллардан бири хисобланади [9].

Бу борада энг оддий йул - сузсиз, юкори махсулдор молларни импорт килиш эвазига подани янгилаб боришдир. Аммо, чорва молларини тугридан-тугри тирик холда келтириб, подага киритиш узини оклай олмайдиган даражада серхарж иш ва бу генетик жихатдан хам фенотипик жихатдан хам импорт килинган моллар яшаш шароитлариниг кескин узгаришига кийин ва узок муддат мослашади. Импорт генотипларни интродукция килиш юкори махсулдорлик ва давомли хаётчанликни кафолатламайди, аммо, факатгина улардан олинадиган авлодалар махаллий шароитларга мослаша бориб, ирсий имкониятларини имкон кадар туларок номён килишига умид килиш мумкин. Мазкур масаланинг яна бир ечими хориждан машхур наслдор букаларнинг уругини келтириш булиб, купчилик ривожланаётган мамлакатларда асосан ушбу усул кулланилмокда. Аммо, бу борада хам купгина муаммолар мавжуд. Бунда асосан, ташкилий-иктисодий масалаларга боглик - юкори сифатли уруг бахоси кимматлиги, исталаган пайтда зарур хужалик-фойдали белгиларига эга моллар уругини топишнинг мураккаблиги, хориждан келтириладиган уруг таъминотини узлуксизлигини таъминлаш ва хакозолар каби муаммолар тугдиради. Чунки, чорва молларини яхшилаш оддийгина ишлаб чикариш жараёни эмас, балки, мураккаб илмий-амалий тадкикот жараёни хамдир. Айникса, корамолчиликда молларни урчитиш ва парваришлаш технологияларининг узига хослигига боглик холда наслдор букаларнинг подани такрор купайтиишга таъсири бошка тармоклардагидан анча юкори, демак, наслдор букаларнинг насл бериш сифатларини бахолаш зарур даражада эътибор талаб этади. Чунки, бунда кимматли наслдор букадан фойдаланиб пода сифатини яхшилашни жадаллаштириш ва криоконсервация килинган уруг ишлаб чикариш оркали сунъий уруглантиришдан кенг фойдаланиш, яъни, кенг куламли селекция ишларини амалга ошириш мумкин [10].

Хорижий олимларнинг бу борадаги тадкикотларидан куришимиз мумкинки, сигирларни сунъий уруглантириш самарадорлиги наслдор букаларнинг нафакат репродуктив холатига, балки, уларнинг спермасининг сифатига хам боглик [11,12]. Келиб чикишига кура юкори бахога эга булган наслдор букаларнинг 40%ининг фертиллик даражаси паст булиши кузатилган ва хатто пуштсизлари хам учраб туради. Шунга боглик холда сперматозоидларнинг биологик жихатдан мукаммаллигини бахолаш иктисодий ва биологик жихатдан мухим ахамиятга эга [13,14].

Ананъавий усул булган - наслдор букаларнинг купайиш хусусиятларини уруглантириш натижаларига кура бахолаш ишлари эса сифат ва микдор курсаткчилари оркали мажмуавий бахолаш имконини яратсада бахолаш аниклигига бевосита ва

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

билвосита таъсир этувчи омиллар жуда куп. Бундан ташкари, мумкин кадар аник бахолаш учун куплаб ургочи моллар уруглантириш ва бунинг учун куплаб авлодларни урганиш зарурлиги учун куп вакт талаб этилиши сабабли бу усул иктисодий жихатдан серхарж, хамда, куп вакт талаб этадиган усулдир.

Бугунги кунда, бизнинг селекционерларимизнинг хам маркерли селекция, геном бахолаш оркали ёш молларнинг эрта ёшларида ирсий имкониятларини ва эхтимолий камчиликларини башорат килиш, исталган жинсдаги насл олиш имкониятлари, масалан, ургочи бузок олиш учун сексирланган (жинси ажратилган) уругдан фойдаланиш масалалари тоборо купрок кизикиш уйготмокда. Масалан, Беларусь Республикасидаги хамкасблар билан якин алока урнатиб, узаро самарали хамкорлик килаётган "O'ZNASLCHILIK" давлат корхонаси томонидан тажриба алмашиш максадида амалга оширган хизмат сафарларида РСУП «Брестплемпредприятие» корхонасининг Баранович филиалида Беларусь Республикасида ягона булган сперманинг стандартлаштирилган интерактив тахлил этиш дастурий таъминоти урнатилган технология билан танишиб келинди.

Наслдор букаларнинг уруглантириш кобилятини бахолаш унинг уругини тахлил этишга асосланади ва бир эякулятдан чикадиган дозалар сони хам сперманинг сифат курсаткичлари билан узвий боглик. Илгарги, анаънавий усулларда уруг сифатини тажрибали мутахассис томонидан микроскоп остида харакатчанлиги ва концентрацияси -Горяев, Бюркер, Нойбауэр ёки бошка хисоблаш камералари ёрдамида бахоланар, купчилик лолларда эса, намунадаги уругларнинг бир кисмини чамалаб бахолаш (янглишиш чегараси 5 % доирасида) кенг таркалган эди. Бу амалиёт спермотозоидлар морфологияси тадкик этиш ва унга боглик холда уруг дозаларини белгилашга имкон бермас эди [15].

Бу усулда спермийларнинг хдракатчанлиги ва микдорига уругнинг морфологик тахлилидан кура юкорирок ахамият берилар эди [16]. Чунки, лаборотория усулидаги морфологик тадкикотлар куп вакт талаб этади ва имкон кадар купрок холатларни камраб оладиган универсал классификацияни танлаб олиш мушкул [17,18] ва аниклик хам етарли даражада булмайди [19,20].

Аммо, шуни назрда тутиш керакки, спермийларнинг морфологик сифати, шу жумладан, сперматогенез боскичлари даражасида ва эпидидималь етилиш жараёнларида ирсий равишда бошкарилади [21,22]. Шу сабабли улар ташки мухит таъсирига купрок боглик булган харакатчанлик курсаткичига нисбатан купрок маълумот бера олади [23]. Шундай вазият такозосига кура, ракамли технологиялар ривожланиб, улар бошлаб кулланган сохалардан бири хам андрология булди хамда инсонлар ва хайвонлар жинсий йулларининг холати, спермийларнинг сифатини бахолашда яхши натижалар бера бошлади [24,25,26,27].

Компьютер ёрдамида спермийларнинг микдори[28], харакатчанлиги [29,30], морфологияси бахоланиб, уларнинг курсаткичлари электрон микроскопда акс этади [31,35,33]. Айникса, автоматлаштирилган CASA (Computer-assisted sperm analysis) тизимининг муваффакиятли кулланилиши бундай технологияларнинг янада такомиллашиб боришига сабаб булди [34,35].

Бу тизимнинг асосий таркибий кисмлари - карма-карши кутубли микроскоп, видеокамера, дастурий таъминот билан жихозланган компьютер

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

1-расм. Спермани компьютер тахлилидан утказиш учун CASA тизимининг элементлари.

Айни вактда CASA тизимининг такомиллашиб бориши натижасида спермани компьетер тахлилидан утказишниннг "AndroVision" автоматик тизими шаклланган булиб, чорвачилик илгор технологиялар асосида юритилаётган мамлакатларда кенг кулланилмокда. Уларни ишлаб чикариш ва куллашда Германия,Франция, Испания ва А^Ш давлатлари илгор булиб, ушбу мамлакатлар нафакат ушбу технологияларни куллаш ишлаб чикариш курсаткичларини ошириш, балки, ушбу технологияларни бошка мамлакатларга хам экспорт килишга эришмокдалар. Шу сабабли, бизнинг мамлакатимизга хам Германиянинг "MINITUBE" компаниясида ишлаб чикарилган "AndroVision" лаборатория ускунаси Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш Давлат ^умитасининг кумаги асосида Жахон банкининг грант маблаглари хисобидан Чорвачилик илмий- текшириш инстититути билан хамкорликда келтирилди ва "O'ZNASLCHILIK" давлат корхонасида урнатилди.

Бу технология текширилаётган махсулотни тулик морфологик тахлил этиш, яъни, спермотозоидларнинг хажми ва зичлигидан ташкари, харакатчанлиги, жинсий хужайра акросомасининг бенуксонлиги, митохондрийларининг фаоллиги, ДНКсининг холатини билиш имконини беради. Сперманинг компьютер тахлилида CASA тизимидан фойдаланган холда эса факатгина бахолаш аниклиги ошибгина колмасдан, балки, куплаб вакт ва харажатлар тежалади, сифат назорати кучаяди. Компьютер технологияларини куллаш эса маълумотларни чекланмаган микдорда туплаш ва таккослаш имкониятини яратади. Х,озирги, сунъий уруглантириш таборо кенг кулланилаётган даврда эса бундай янги технологияларнинг ахамияти янада ошиб бормокда.

Бу ускуна ёрдамида урганиш доирасида камраб олинган 1000 хужайра тулик тадкик этилади. Бу ускунани хам илмий хам ишлаб чикариш максадларида самарали куллаш мумкин. Ундан фойдаланиш жуда кулай булиб, тахлилдан натижага кадар атиги 3 "кадам"ни ташкил этади.

Ушбу тизим асосида анаънавий тарзда бахоланадиган: сперма сифатини бахолаш модулларидан ташкари куйидаги янги, замонавий дастурий модуллардан самарали фойдаланиш мумкин:

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

1. Морфология ва морфометрия модули. Спермани морфологик ва морфометрия тахлилини утказиш учун интерфаол тизим: спермийларни танлаб, уларни буялаган ва буялмаган холатда ажратади, уларнинг бошчалари узунлиги ва кенглиги, бошча шакли ва хар бир спермий танаси урта кисмининг бири-бирига ассиметрик холати буйича тахлил килади (Крюгер усулида). Натижада, спермани морфологик аномалиялари купрок булган гурухларга ажратган холда классификациялаш мумкин;

2. Х,аётчанлик модули буйича: икки марта флуоресцент ранг бериш усули асосида мембранаси лат емаган спермийларнинг фоиз улушини автоматик тарзда хисобланади;

3. Акросома бенуксонлигини аниклаш модули. Бу модул ёрдамида икки марта флуоресцент ранг бериш усули асосида акросомаси лат емаган спермийларнинг фоиз улушини автоматик тарзда хисобланади;

4. Митохондрийлар фаоллигини аниклаш модули. Бу модул ёрдамида икки марта флуоресцент ранг бериш усули асосида митохондрийлари фаол холатда булган спермийларнинг фоиз улушини автоматик тарзда хисобланади;

5. ДНК бутунлигини аниклаш модули. Бу модул ёрдамида гало-эффект ва икки марта флуоресцент ранг бериш усуллларини кушиб куллаган холда ДНКси лат еган спермийларнинг фоиз улушини автоматик тарзда хисобланади.

5-расм

2-расм. CASA (Computer-assisted sperm analysis) тизими тизим модулларининг экран ифодаси

Тадкикот натижалари. Ушбу технологияни корхона фаолиятининг дастлабки 3 ойи давомида куллаш натижасини ундан аввалги, анаънавий усул кулланган даврга нисбатан иш самарадорлигини, хусусан, уругни текшириш ва бахолашга сарфланган вакт, иш хажми ва сифати тахлил этилди.

Тахлиллар натижасида аникландики, янги технология асосида сперма махсулотини текшириш ишларига карайиб 2 баравар вакт сарфланган холда, олинган маълумотлар автоматик тарзда бирламчи маълумотлар ва тахлилий натижаларнинг маълумотлар базасида автоматик тарзда жамлаб борилиши бу борадаги ишларнинг тубдан енгиллаштириши билан бир каторда кейинчалик хам илмий-амалий тахллилар утказиш ва

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

уларниг натижаларидан хулоса чикарган холда зарур чораларни белгилашга кулай шароит яратади. Ундан ташкари, аввалги, анаъанавий бахолаш усулларидан фаркли равишда ушбу технология сперма махсулотини бир канча янги, мухим курсаткичлар буйича бахолаш имконини беради.

Уруг сифатини бахолашда уларниг харакатчанлиги мухим ахамиятга эга. Бу курсаткич микроскоп ёрдамида бахоланадиган усуллар оркали аникланади. Юкорида курсатилган инновацион технология асосида тажриба утказганимизда CASA тизимидан фойдаланиб компьютер тахлили амалга оширилди. Бу тизим спермотозоидларнинг концентрациясини, харакатчанлигини ва морфологиясини бахолашга жуда кулай.

3-расм

3-расм. Германиянинг "MINITUBE" компанияси мутахассислари томонидан "AndroVision" технологияси билан тантиштириш жараёни

Бу борада ушбу тизимнинг узига хос хусусияти шундаки, ДНК фрагментациясини улчаш мумкин. ДНК фрагментацияси индекси - ДНКси зарарланган сперматозоидларнинг (бунда хужайралар спектрнинг кизил кисмида флюоресцентланади) жами спермотозоидлар сонига нисбати билан аникланади. Шу тарзда, CASA технологияси ёрдамида аниклик бир неча баравар ошади, вакт сарфи камаяди ва бахолаш ишлариинг сифати жуда ошади.

Тажрибаларимизнинг бевосита амалий кисмида "O'ZNASLCHILIK" давлат корхонасида парваришланаётган олти бош кора ола голштин зотига мансуб 2-3 ёшли наслдор-спермадонор букаларнинг уруги тадкик этилди. Ушбу букалар уругидан уруглантириш натижадорлиги 1-жадвалда келтирилган маълумотларда куринадики, хар бир наслдор букага уртача 81,0 ± 9,1 бошдан, шундан 65 ± 7,3 бош уругланган сигир тугри келган булиб, уруглантириш даражаси уртача 80 %ни ташкил этди. Наслдор букалар уртасидаги фарк 9% фоиздан 19 %гача ораликда. Шуни хам алохида таъкидлаш керакки, сигирлардан фаркли уларок, биринчи марта тугаётган гунажинларнинг уругланиш даражаси 90 %дан ошик ва Ursinus ва Kapkan лакабли букаларнинг уруглантириш самарадорлиги уларга тугри келган гунажинлар сони куплигига боглик (50 %дан ошик).

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Аммо, бу курсаткич наслдор букаларнинг репродуктив хусусиятлари уруглантириш самарадорлигига хал этувчи таъсир курсатади дегани эмас. Чунки, наслдор букаларнинг купайиш хусусияти бир меъёрда булсада, уруглантириш самарадорлиги турлича булишига уруглантирилаётган ургочи молларнинг уругланиш даражаси хам катта таъсир курсатади.

1-жадвал

т/р Наслдор бука Жами Шундан УруFлантириш

лакаби уруFлантирган, самарали даражаси,

бош уруFланган, бош %

1 Unit 71 51 72

2 Ursinus 78 69 88

3 Ursel 86 65 76

4 Kapkan 89 78 88

5 Kvarts 89 74 83

6 Pushok 75 54 72

Бундан ташкари, уруглантириш самарадорлигига йил мавсуми, озиклантириш ва саклаш шароити, уруглантирувчининг малакаси ва бошка шу каби ташки мухит омиллари хам таъсир курсатади [36].

^уйидаги 4-расмдан куриниб туриптики, энг куп тугри чизикли илгариланма харакатланаётган сперматозоидлар сони (ТИХ,, А синфи) Kapkan лакабли бука (16,8 ± 0,8) уругида ва энг ками Unit (15,05 ± 0,5), Ursel (15,0 ± 0,6) ва Pushok (15,4 ± 0,8) лакабли букаларда аникланган. Барча бахоланган намуналар дозасида мавжуд спермийлар сони уртача 35,5 ± 1,2 млн. донани ташкил этган.

Х,али янгиланмаган, яъни, амалдаги меъёрий хужжатлар буйича стандарт талаблари анормал морфологияга эга спермийлар сони жами спермийларнинг 18% идан ошмаслиги лозим (ГОСТ 26030-83 Сперма быков замороженная. Технические условия) текширилган барча намуналарда бу курсаткич 6 %дан кам микдорни ташкил этди.

Х,атто, Kapkan лакабли букадан олинган намунада бу курсаткич 2,6 %, Pushok курсаткичи эса 5,3% ни ташкил этди. Аникландики, микдор ва сифат курсаткичларини уйгунликда бахолаш натижаларага кура буйича Kapkan ва Ursinus лакабли букалар юкори бахоларга эга.

Амалиётда уруг сифатини бахолаш пайтида асосан унинг ирсий махсулотни тухум хужайрага етказиб бериш ва уни уруглантириш кобилияти бахоланади, аммо, уругланиш натижасида хосил булган муртакнинг яшовчанлиги ирсий махсулотнинг холатига боглик булади. Демак, сперматозоиднинг билогик жихатдан тула кимматли эканлигини ундаги хроматин холати билан белгиланади [37]. Хроматиндаги ДНКнинг фрагментацияланиш даражасига кура сперма намуналарини 4 гурухга фарклаш мумкин:

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

AM - Анормал морфология ли спермийлар улушн.%

fio,(Л 19,00 18,00 17,00 16,00 15,00

Unit Ursinus Ursel Kapkan Kvarts Pushok

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5_^

4-расм. YpyF махсулдорлиги тадкик этилган наслдор букаларнинг ypyF намунасидаги т^ри чизикли илгариланма характга ва анормал морфологияга эга спермийлар микдорининг график ифодаси.

млн дона ^^г 5

А

3 9 Ч

ЗД ||~ 3

16,80 . 2

16,20 -

íe.ocrm^ ^__

5,05 W 0

■AM ■ТИХ

1-гурухга-турли даражаларда фрагментацияланган спермотозоидлари улуши 30 %дан юкори булган (юкори даражадаги фрагментация), 2-гурухга 10,01 %дан то 30% гача (урта даражада), учинчи гурухга — 5, % дан 1 % гача (паст даража) ва 4-гурухга — 5,0% гача (минимал даража) сперматозоидлари фрагментацияланган хужайралар киради. Тадки; этилган наслдор бука сперма намуналарининг фрагментацияланиш индексининг уртача курсаткичлари урта даражага, яъни, 9,65% ± 0,38 фоизга тугри келмокда. ^уйида, ананаъвий ва янги технологиялар асосида уругни бахолаш натижалари таккослама жадвалда баён этилган.

1. Бахолаш курсаткичлари буйича

Анаънавий "AndroVision" автоматик тизими ёрдамида

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

лабортория усулда

1 Зичлиги 1 Зичлиги

2 Х,арактчанлиги 2 Х,арактчанлиги

3 Микдори 3 Микдори

4 Спермодозалар 4 Спермодозалар микдорини белгилаш

микдорини 5 Спермийлар бошчалари холатини бахолаш

белгилаш 6 Мембранаси зарарланмаган спермийларнинг фоиз улушини аниклаш

7 Акросомаси зарарланмаган спермийларнинг фоиз улушини хисоблаш

8 Митохондрийлари фаол холатда булган спермийларнинг фоиз улушини хисоблаш

9 ДНКси зарарланмаган спермийларнинг фоиз улушини хисоблаш

2. Намунани бахолаш учун вакт сарфи

5 4 курсаткич буйича жами 30 10 9 та курсаткич буйича 20 минут

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

минут

3. Олинган натижаларга бирламчи ишлов бериш усули ва вакт сарфи

6 Ьулда. 10 та намунани 3 та курсаткич буйича меъёрий курсаткичларга солиштириш ва бошка даврларга нисбатан таккослаш 1 соат. 11 Автоматик усулда. Аникланган курсаткичлар автоматик тарзда "EXSEL" дастурига узатилиши ва белгиланган курсаткичларга (бошка бука маълумотларига, ёки шу бука буйича бошка давр курсаткичларига ва х.к.) таккосланади. 2 баравар купрок натижадорлик ва 2 марта камрок вакт сарфи, яъни 20 та намуна учун 30 минут вакт сарфлаган холда амалга оширилади.

Хулосалар

1. Натижалардан хулоса килиб айтиш мумкинки, наслдор букалар уругини хар томонлама, комплекс бахолаш учун компьютер технологияларидан, хусусан, CASA усулидан фойдаланиб, максимал микдордаги курсаткичлар асосида, шу жумладан, сперматозоид таркибидаги ирсий махсулот холати буйича бахолаш анаънавий усулларга нисбатан бир неча баравар яхши натижалар беради.

2. Наслдор букалар спермасининг микдорий ва сифат курсаткичларини инновацион технологиядан, яъни, CASA тизимидан фойдаланиб компьютер тахлили утказилганда Kapkan ва Ursinus лакабли букалар энг самарадор уруг берувчи наслдор букалар эканлиги аникланди. Тадкикот давомида намуналарда аникланган ДНКнинг фрагментацияланиш индекси (FI) нинг паст даражада эканлиги (9,65± 0,38%) маълум булди;

3. Инновацион усулнинг афвзалликлари баён этилган бахолаш курсаткичларининг микдори, иш унумдорлиги ва аниклиги билан изохланади.

REFERENCES

1.Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 29 январдаги «Чорвачилик тармогини давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида»ги ПЬ-4576-сон карори.

2.Еремина И.Ю., Герасимова Л.А., Иммуногенетические подходы к организации селекциионной работы в молочном скотоводстве красноярского края/Евразийский Союз Ученых (ЕСУ)#8(17),2015.С119-121. /https://cyberleninka.ru/article/n/immunogeneticheskie-podhody-k-organizatsii-selektsiionnoy-raboty-v-molochnom-skotovodstve-krasnoyarskogo-kraya.

3. Болгов А. Е. Карельский тип айрширского скота: этапы выведения, оценка статуса и пути совершенствования // Перспективы развития айрширской породы скота в России: Сборник научных трудов. Вологда, 2008. С. 32-39.

4. Болгов А. Е. Конкурентоспособность айрширской породы скота при интенсивном молочном производстве // Актуальные проблемы интенсивного развития животноводства: Сб.науч.трудов Вып. 2.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

5.Бышова Н. Г., Туников Г. М., Морозова Н. И., Мусаев Ф. А., Иванова Л. В. Инновационная технология производства молока: Монография. Рязань: РГАТУ, 2013. 156 с.

6. Горшков В. В. Инновационные риски. СПб., 1996. 63 с.

7. Х,асанов.А.А., Чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришни инновацион ривожлантириш ва унда хизмат курсатувчи инфратузилманинг роли. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2018 йил.

8. Забутый А., Док.дисс PhD. Animal Science; - Сельское хозяйство Израиля; -Hannover 2012. - 25 стр.

9. Хасанов А.А., Чорвачилик махсулотлари ишлаб чикаришни инновацион ривожлантириш ва унда хизмат курсатувчи инфратузилманинг роли/"Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. №4,2018 й.http://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/maqolalar/26Khasanov.pdf.

10. Виноградова Н.Д, Падерина Р.В., Шляпина М.И.., Биотехнологические показатели качества спермопродукции быков-производителей в ОАО «Невское». https://cyberleninka.ru/article/n/biotehnologicheskie-pokazateli-kachestva-spermoproduktsii-bykov-proizvoditeley-v-oao-nevskoe.

11. Чомаев А.М., Чернышёва М.Н., Даровских В.Е., Афанасьев В.А. Анализ оплодотворяющей способности семени быков-производителей // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия сельскохозяйственные науки, животноводство. 2003. № 10. С. 46—48.

12. Flowers W.L. Sperm characteristics that limit success of fertilization // J. Anim. 2013. V. 91. no. 73022—3029.

13Bagirov V.A. Fertil'nost' spermatozoidov i sostojanie hromatina: metody kontrolja (obzor) / Bagirov V.A., Kononov V.P., Iolchiev B.A., Klenovickij P.M., Jernst L.K. Sel'skohozjajstvennaja biologija. 2012. № 2. S. 3—13.

14. Oberlender G. Influence of Ejaculation Time on Sperm Quality Parameters in High Performance Boars / Oberlender G., Murgas L.D.S., Zangeronimo M.G., Silva A.C. and Pereira L.J. J Anim Sci Adv 2012, 2(5): 499—509.

15. Y e u n g C.H., C o o p e r T.G., N i e s c h l a g E. A technique for standardization and quality control of subjective sperm motility assessments in semen analysis. Fertil. Steril., 1997, 67: 1156-1158 (doi: 10.1016/S0015-0282(97)81455-0).

16.H a l l a p T ., H a a r d M., L a r s s o n B., R o d r i g u e z -M a r t i n e z H. Does cleansing of frozen-thawed bull semen before assessment provide samples that relate better to potential fertility? Theriogenology, 2004, 62: 702-713 (doi: 10.1016/j .theriogenology.2003.11.017).

17. B a r t h A.D., O k o R.J. Abnormal morphology of bovine spermatozoa. Iowa State University Press, Iowa, 1989.

18. F r e n a u G.E., C h e n o w e t h P.J., E l i s R., R u p p G. Sperm morphology of beef bulls evaluated by two different methods. Anim. Reprod. Sci., 2010, 118: 176-181 (doi: 10.1016/j.anireprosci.2009.08.015).

19. R e v e l l S. Assessment of the morphology of frozen-thawed bull sperm in relation to its cryopreservation for artificial insemination. Vet. Rec., 2003, 152: 765-767.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

20. P h i l l p s N.J., M c g o w a n M.R., J o h n s t o n S.D., M a y e r D.G. Relationship between thirty post-thaw spermatozoal characteristics and the field fertility of 11 high-use Australian dairy AI sires. Anim. Reprod. Sci., 2004, 81: 47-61 (doi: 10.1016/j.anireprosci.2003.10.003).

21. M o s s m a n J., S l a t e J., H u m p h r i e s s S ., B i r k h e a d T. Sperm morphology and velocity are genetically codetermined in the zebra finch. Evolution, 2009, 63: 2730-2737 (doi:10.1111/j.1558-5646.2009.00753.x).

22. S o l e r C., P e r e z - S a n c h e z F., S c h u l z e H., B e r g m a n n M., O b e r p e n n i n g F., Y e u n g C.-H., C o o p e r T.G. Objective evaluation of the morphology of human epididymal sperm heads. Int. J. Androl., 2000, 23: 77-84 (doi: 10.1046/j.1365-2605.2000.00211.x).

23. S o l e r C., Y e u n g C.-H., C o o p e r T.G. Development of sperm motility patterns in the murine epididymis. Int. J. Androl., 1994, 17: 271-278 (doi: 10.1111/j.1365-2605.1994.tb01253.x).

24. A m a n n R.P., H a m m e r s t e d t R.H. Validation of a system for computerized measurement of spermatozoal velocity and percentage of motile sperm. Biol. Reprod., 1980, 23: 647-656 (doi: 10.1095/biolreprod23.3.647).

25. K a t z D., O v e r s t r e e t J. Sperm motility assessment by videomicrography. Fertil. Steril., 1981, 35: 188-193 (doi: 10.1016/S0015-0282(16)45320-3).

26. K a t z D.F., D a v i s R.O., D e l a n d m e t e r B.A., O v e r s t r e e t J.W. Realtime analysis of sperm motion using automatic video image digitization. Computer Methods and Programs in Biomedicine, 1985, 21: 173-182 (doi: 10.1016/0169-2607(85)90002-1).

27. G i n s b u r g K.A., A r m a n t D.R. The influence of chamber characteristics on the reliability of sperm concentration and movement measurements obtained by manual and videomicrographic analysis. Fertil. Steril., 1990, 53: 882-887.

28. K n u t h U.A., N i e s c h l a g E. Comparison of computerized semen analysis with the conventional procedure in 322 patients. Fertil. Steril., 1988, 49: 881-885 (doi: 10.1016/S0015-0282(16)59901-4).

29. S t e p h e n s D.T., H i c k m a n R., H o s k i n s D.D. Description, validation, and performance characteristics of a new computer-automated sperm motility analysis system. Biol. Reprod., 1988, 38: 577-586.

30. Y e u n g C.H., W e i n b a u e r G.F., N i e s c h l a g E. Movement characteristics of ejaculated sperm from cynomolgus monkeys (Macaca fascicularis) analyzed by manual and automated computerized image analysis. Journal of Medical Primatology, 1989, 18: 55-68.

31. S c h m a s s m a n n A., M i k u z G., B a r t s c h G., R o h r H. Quantification of human sperm morphology and motility by means of semi-automatic image analysis systems. Microscopica Acta, 1979, 82: 163-178.

32. P e r e z - S a n c h e z F., d e M o n s e r r a t J.J., S o l e r C. Morphometric analysis of human sperm morphology. Int. J. Androl., 1994, 17: 248-255 (doi: 10.1111/j.1365-2605.1994.tb01250.x).

33. H o i d a s S., W i l l i a m s A.E., T o c h e r J.L., H a r g r a v e T.B. Scoring sperm morphology from fertile and infertile cigarette smokers using the scanning electron microscope and image analysis. Fertil. Steril., 1985, 43: 595-598 (doi: 10.1016/S0015-0282(16)48503-1).

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

34. C h a n S.Y.W., W a n g C., C h a n S.T.H., H o P.C., S o W.W.K., C h a n Y.F., M a H.K. Predictive value of sperm morphology and movement characteristics in the outcome of in vitro fertilization of human oocytes. Journal of in Vitro Fertilization and Embryo Transfer, 1989, 6: 142-148 (doi: 10.1007/BF01130778).

35. I r v i n e D.S., M a c l e o d I.C., T e m p l e n t o n A.A., M a s t e r t o n A., T a y l o r A. Andrology: A prospective clinical study of the relationship between the computer-assisted assessment of human semen quality and the achievement of pregnancy in vivo. Hum. Reprod., 1994, 9: 2324-2334 (doi: 10.1093/oxfordjournals.humrep.a138446).

36. Иолчев Б.С. Факторы, влияющие на уровень воспроизведения коров в современном молочном скотоводстве / Иолчиев Б.С., Кононов В.П., Таджиева А.В., Багиров В.А., Дьякевич О.Н., Мамбеталиев М.А. // Аграрная Россия. 2014. № 12. С. 18— 21.

37. Иолчиев Б.С. Индекс фрагментации ДНК хроматина в сперматозоидах при оценке качества семени у быков-производителей / Иолчиев Б.С., Багиров В.А., Кленовицкий П.М., Кононов В.П., Таджиева А.В. // Сельскохозяйственная биология. 2012. № 4. С. 31

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.