Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУҚАЛАРНИНГ УРУҒ ҲУЖАЙРА ШАКЛЛАРИ БЎЙИЧА ФАРҚЛАНИШИ'

ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУҚАЛАРНИНГ УРУҒ ҲУЖАЙРА ШАКЛЛАРИ БЎЙИЧА ФАРҚЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Животноводство и молочное дело»

CC BY
20
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қорамол / наслдор буқалар / зот / сперма / сперматозоид / эякулят / деформация / шакл ўзгариши / спермодоза / статистик таҳлил.

Аннотация научной статьи по животноводству и молочному делу, автор научной работы — Аллаяров Шерали Шамшиевич

Мақолада, Ўзбекистонда парваришланаётган, четдан келтирилган голштин, швиц ва маҳаллий бушуев зотига мансуб наслдор буқалар физиологик жиҳатдан тўлиқ етилгандан кейин, уч ёшлигидан бошлаб кейинги ёш даврларида уруғ маҳсулотидаги сперматозоидларнинг шаклларини тадқиқ этиш натижалари баён этилган. Унда, асосан сперма маҳсулотининг сифат кўрсаткичларидан бири бўлган сперматозоидлар шаклининг нормал ёки анормал шаклидагиларининг миқдори ва танлаб олинган зотлар бўйича ушбу жиҳатдан зот хусусиятларини ўрганишга бағшланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУҚАЛАРНИНГ УРУҒ ҲУЖАЙРА ШАКЛЛАРИ БЎЙИЧА ФАРҚЛАНИШИ»

ISSN: 2181-3337 | SCIENTISTS.UZ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SCIENCE AND INNOVATION

ISSUE DEDICATED TO THE 80TH ANNIVERSARY OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

УЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ПАРВАРИШЛАНАЁТГАН НАСЛДОР БУЦАЛАРНИНГ УРУГ ^УЖАЙРА ШАКЛЛАРИ БУЙИЧА ФАРЦЛАНИШИ

Аллаяров Шерали Шамшиевич

ТДАУ (PHd) докторанти, телефон:+998335819133,+998917777376; e-mail:

sherallayar@gmail. com https://doi.org/10.5281/zenodo.8358991

Аннотация. Мацолада, Узбекистонда парваришланаётган, четдан келтирилган голштин, швиц ва мауаллий бушуев зотига мансуб наслдор буцалар физиологик жиуатдан тулиц етилгандан кейин, уч ёшлигидан бошлаб кейинги ёш даврларида уруг маусулотидаги сперматозоидларнинг шаклларини тадциц этиш натижалари баён этилган. Унда, асосан сперма маусулотининг сифат курсаткичларидан бири булган сперматозоидлар шаклининг нормал ёки анормал шаклидагиларининг мицдори ва танлаб олинган зотлар буйича ушбу жиуатдан зот хусусиятларини урганишга багшланган.

Калит сузлар: цорамол, наслдор буцалар, зот, сперма, сперматозоид, эякулят, деформация,шакл узгариши, спермодоза, статистик таулил.

Аннотация. В статье приведены результаты изучения форм сперматозоидов в семенном продукте племенных быков импортных голштинской, швицкой и местной бушуевской породы, выращиваемых в Узбекистане, в возрасте от трех лет до 4 летнего возраста. В основном оно посвящено изучению количества нормальных или аномальных форм сперматозоидов, что является одним из важных показателей качества сперматозоида, и особенностей породы по этому признаку.

Ключевые слова: крупный рогатый скот, племенные быки, порода, сперма, сперматозоид, эякулят, деформация, изменение формы, спермодоза, статистический анализ.

Abstrac. The article presents the results of studying the forms of spermatozoa in the seed product of breeding bulls of the Holstein, Swiss and local Bushuev breeds, kept in Uzbekistan, aged from three years to 4 years of age. It is mainly devoted to the study of the number of normal or abnormal forms of spermatozoa, which is one of the important indicators of sperm quality, and breed characteristics among the selected breeds.

Keywords: cattle, breeding bulls, breed, semen, semen, ejaculate, deformation, shape change, sperm dose, statistical analysis.

Кириш. Наслдор букаларнинг уруг махсулдорлигини бахолашда нафакат, эякулят хажми, концентрацияси, ундаги илгариланма харакатланаётган спермийлар сони каби микдорий курсаткичлар билан, балки, уруг хужайранинг сифати, яъни, спермийнинг шакли, кисмларининг бир-бирига мутаносиблиги каби курсаткичлар хам мухим ахамиятга эга. Шу сабабли, уруг таркибидаги патологик ва атипик шаклдаги уруглар улушини аниклаш оркали уруг ишлаб чикариш жараёнида уруг сифатини доимий назорат килиб бориш талаб этилади. Аввалги даврларда, мамлакатимизда уруг тишлаб чикариш жараёнида сперма махсулотининг ушбу жихати махсус лабораторияларда ва факат баъзи-баъзида текширувдан утказилар эди. Х,озир эса, ушбу сохада мамлакатмизда етакчи ташкилот булган "O'ZNASLCHILIK" давлат корхонасига Германиянинг "MINITUBE" компаниясида ишлаб чикарилган, CASA тизимли дастури урнатилган "AndroVision" лаборатория ускунаси келтирилганлиги уруг махсулотини морфологик жихатдан тахлил

этиш, яъни, спермотозоидларнинг хажми ва зичлигидан ташкари, спермийлар шакли, жинсий хужайра акросомасининг бенуксонлиги, митохондрийлар фаоллиги, хужайра ДНКсининг холатини билиш имкони мавжуд.

Тадкикот максади. Узбекистон шароитида парваришланаётган спермадонор наслдор букалар уруг махсулотидаги сперматозоидларнинг турли шакллари улушини тадкик этиш.

Тадкикот вазифалари. Турли зотларга мансуб ёш наслдор букалар ёши, хил фасллари, зотлари буйича уларнинг ярокли сперма таркибидаги спермийларининг нормал ва анормал шакллари буйича улушини аниклаш оркали мамлакатга импорт килинган голштин, симментал ва махаллий бушуев зотига мансуб наслдор букалар уруг сифатини узгаришларини урганиш.

Тадкикот объекти, материаллари ва услублари. Тадкикот объекти сифатида 20182020 йилларда "O'ZNASLCHILIK" давлат корхонасида парваришланган сут ва куш махсулдорлик йуналишидаги: голштин, англер, бушуев, швиц ва симменталь зотли наслдор букалар танлаб олинди ва тадкикот материали сифатида ушбу наслдор букаларнинг спермаси тадкик этилди. Бунда, букаларнинг физиологик жихатдан тулик этилган, яъни, 3 ёшидан бошлаб 4 ёшгача булган даврида, бир йилнин турт фасли мобайнида, уларни озиклантириш, саклаш, уруг олиш режимлари бир хил шароитда парваришланган аналог гурухларида тадкик этилди. Шунга боглик холда, сперматозоидларнинг куйидаги: спермий бошча ёки думининг деформацияланганлиги, думи буралиб колган ва калинлашганлиги хамда нормал етилмаган ёки аномал гигант спермийлар атипик шакллари аникланди.

Сперма махсулотини сифат ва микдор жихатдан бахолашда Х,амдустлик давлатларининг Стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаш Давлатлараро Кенгаши (МГС)нинг 27.09.2013 йилда тасдикланган, ГОСТ 32277-2013 "Урчитиш воситалари. Сперма. Физик, биологик ва биокимёвий хусусиятларни синаш усуллари" ва 01.07.2015 йилда тасдикланган, "Урчитиш воситалари. Букаларнинг янги олинган, суюлтирилмаган спермаси", ГОСТ - 23745-2014 - давлатлараро стандартига мувофик аникланди. Технологик жихатдан Германиянинг "MINITUB" копкомпаниясининг CASA тизими урнатилган "AndroVision" автоматик ускунаси кулланилди.

Тадкикот давомида олинган маълумотлар Mf Office, EXCEL дастуридан фойдаланган холда компьютер ишлови берилиб, биометрик жихатдан кайта ишланди. Статистик тахлиллар натижасида йил мавсумлари, яъни, киш (январь), бахор (апрель), ёз (июль) ва куз (октябрь) ойида олинган натижалардан уртача курсаткчилар хисобланди.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили.

Хорижий мамлакатларда наслдор букаларнинг сперма махсулдорлиги буйича утказилган тадкикотлар натижаларидан куришимиз мумкинки, сигирларни сунъий уруглантириш самарадорлиги наслдор букаларнинг нафакат репродуктив холатига, балки, сперма махсулотининг сифатига хам боглик [1,2]. Сперманинг энг мухим сифат курсаткичларидан бири эса сперматозоиларнинг нормал шаклда булишидир. Чунки, сперматозоидларининг носоглом булиши сабабли генотипига кура юкори бахоланган наслдор букаларнинг хам 40% ининг фертиллик даражаси меъёрдан паст булиши кузатилган ва хатто улар ичида пуштсизлари хам учраб туради. Шунга боглик холда, сперматозоидларнинг биологик жихатдан яроклилигини бахолаш мухим ахамиятга эга

[3,4].

Сунъий уруглантириш учун уруг ишлаб чикариш жараёнида хайвонлар организмида физиологик жараёнларнинг максадга мувофик кечиши жуда куп омилларга боглик булиб, купчилик холларда турли омилларнинг таъсирида спермийларнинг шакли, харакатланиши каби морфологик белгилари уларнинг сифати пастлиги ёки умуман яроксизлигидан дарак беради.

Баъзи холларда, бу холат микдори меъёр доирасида булиб, у: букаларнинг физиологик етилганлик даражаси, йил фасллари, моцион фаоллиги каби турли омиллар таъсирида узгариб бориши мумкин [5].

Бундай холатлар аномал спермийларнинг микдорини ошиб кетишида ёки улик спермийлар улушининг йул куйиб булмайдиган чегарадан ошиб кетишида намоён булади. Шундай сабабларга кура бепуштлик мавжуд булиши хам мумкин. Спермийларни морфологик жихатдан бахолаш натижаларида куплаб уруг порциялари (эякулятлар), хатто, наслдор хайвоннинг узи хам яроксизга чикарилиши мумкин. Чунки, купчилик холларда анормал шакллардаги сперматозоидлар нафакат сперма махсулот сифатига, балки, наслдор букаларнинг узининг яроклилигига хам, бу демак-ки, бутун корхона фаолиятига путур етказиши мумкин [6,7].

Тадкикот натижалари.

Аввал айтганимиздек, тадкикотларимизда Германиянинг "MINITUBE" компаниясида ишлаб чикарилган, CASA тизимли дастури урнатилган "AndroVision" лаборатория ускунасидан фойдаландик. Ушбу ускуна ёрдамида текширишда намуна сифатида 1000 та хужайра камраб олиниб, улар тулик тадкик этилди. Ушбу технологиядан фойдаланиш жуда кулай булиб, объектни тахлил этишдан бошланиб ва натижага эга булишга кадар атиги 3 "кадам"ни ташкил этади. Ушбу тизим асосида анаънавий тарзда бахоланадиган: сперма сифатини бахолаш курсаткичларидан ташкари куйидаги янги, замонавий дастурий модуллардан самарали фойдаланиш имконияти мавжуд:

1. Морфологик ва морфометрик модул. Спермани морфологик ва морфометрик тахлилини утказиш учун интерфаол тизим мавжуд бщлиб бунда: танланган спермийлар буялаган ва буялмаган холатда ажратилади, уларнинг бошчалари узунлиги ва кенглиги, бошчалар шакли ва хар бир уруг хужайра танаси кисмларини бири-бирига ассиметрик холати тахлил этилади (Крюгер усули). Натижада, сперма намуналари морфологик аномалиялар буйича гурухланиб фарклаган холда классификацияланади;

2. Яшовчанлик модули: 2 марта флуоресцент ранглаш усули асосида мембранаси бенуксон спермийларнинг фоиз улушини автоматик тарзда хисоблайди;

3. Акросома холатини аниклаш модули. Бунда 2 марта флуоресцент ранглаш усули кулланиб, акросомаси бенуксон спермийларнинг фоиз улуши автоматик равишда аникланади;

4. Митохондрийлар фаоллигини аниклаш модули. Бу модул ёрдамида 2 марта флуоресцент ранглаш усулини куллаб митохондрийлари фаол холатда булган спермийларнинг спермадаги таркибидаги фоиз микдорини автоматик равишда хисобланади;

5. ДНК холатини аниклаш модули. Бу модул ёрдамида гало-эффект ва 2 марта флуоресцент ранглаш усуллари биргаликда кулланиб, ДНКси бенуксон спермийларнинг фоиз улуши автоматик равишда хисобланади ва ДНКнинг фрагментацияланиш даражаси

(индекси) хисобланади. ДНК фрагментацияси индекси - ДНКси зарарланган сперматозоидларнинг (спермийлар ранг спектрининг кизил кисмида флюоресцентланади) жами спермотозоидлар сонига нисбати аникланади [5].

Тадкикотлармиз давомида юкоридаги илгор технологиядан фойдаланган холда "O'ZNASLCHILIK" давлат корхонасига хориждан келтирилиб, бир хил асраш ва озиклантириш шароитида парваришланаётган хамда бир хил ёшдаги, яъни, 3 ёшлик голштин, швиц ва махаллий бушуев зотларига мансуб наслдор букаларнинг спермаси таркибидаги спермийларнинг шакллари буйича тадкик этилди.

Тадкикотлар хар бир йил фаслида утказилиб, уртача курсаткичлар хисобланди.

Бахолаш натижаларига кура сперматозоидларни 2 гурухга, яъни, меъёрдаги шаклда ва шакли узгарганлар гурухларига, кейинги боскичда эса анормал шаклдаги сперматозоидларни 7 хилдаги шакли узгарган гурухларга ажратдик. ^уйидаги жадвалдан куриниб туриптики, шакли узгарган сперматозоидлар сони энг куп голштин зотли букаларда 1000 донадан уртача 141 та ёки 14,1 %ни, ундан кейин швиц зотида 110 та ёки 88,7 % ни ва энг кам бушуев зотида 95 та ёки 9,5% ни ташкил этган (1-жадвал).

1-жадвал

Спермийлар шакли Зотлар буйича гурухлар

Бушуев зоти Швиц Голштин зоти

Сперма намунасидаги сперматозоидлар сони, дона 1000 1000 1000

Ш жумладан:

Шакли узгарган, дона 95 110 141

Нормал шаклда,дона 902 887 859

Шакли узгарган % хисобда 9,5 11,0 14,1

Нормал шаклда % хисобда 90,2 88,7 85,9

^уйидаги 2-жадвал маълумотларида куриниб туриптики, хар сафар текширишлар утказилганда 1000 дона сперматозоид танлаб олиниб, уларнинг шакллари буйича 8 гурухга ажратилиб тахлил этилди ва хар бир анормал холат гурухлари буйича тахлил этилганда эса куйидаги микдорларда фаркланишлар кузатилди.

2-жадвал

Спермийлар шакли Зотлар буйича гурухлар

Бушуев зоти Швиц Голштин зоти

Жами текширилган 1000 1000 1000

Ш жумладан:

Думчаси деформацияланган 28±10,80 29,49±11,70 37,33±11,30

Думи уралиб колган 19±3,70 15,81±2,70 28,27±2,40

Бошчаси ёки думи билан ёпишиб колган 18±2,4 18,9±2,50 21,48±1,90

Думи ёки бошчаси узилган 14±1,70 23,17±1,40 22,64±1,50

Бошчаси деформацияланган 13±1,80 21,09±1,70 26,03±1,90

Етилмаган ёки аномал катталашган (меъёрдан ута кичик ёки ута катта) 2±0,70 3,16±0,70 4,51±1,01

Думи калинлашиб кетган 1±0,60 1,12±0,70 1,13±0,90

Нормал шаклда 902±9,70 887,26±8,70 858,61±9,70

3-жадвал

2- жадвалнинг фоиз ис одаси

Спермийлар шакли Зотлар буйича гурухлар

Бушуев зоти Швиц Голштин зоти

Жами текширилган 100 100 100

Шу жумладан:

Думчаси деформацияланган 2,824 2,949 3,733

Думи уралиб колган 1,912 1,581 2,827

Бошчаси ёки думи билан ёпишиб колган 1,827 1,897 2,148

Думи ёки бошчаси узилган 1,496 2,317 2,264

Бошчаси деформацияланган 1,329 2,109 2,603

Етилмаган ёки аномал катталашган (меъёрдан ута кичик ёки ута катта) 0,249 0,316 0,451

Думи калинлашиб кетган 0,082 0,212 0,112

Нормал шаклда 90,3 88,6 85,9

2-жадвалдаги холатни 3-жадвал мисолида, фоиз улушларда тахлил этадиган булсак, меъёрдан ташкари шакллардаги сперматозоидлар гурухлари буйича бушуев зотининг устунлиги факат думчаларининг буралиб колиш холати буйича швиц зотли букалардан ёмонрок булиб, бошка барча анормал шакллар буйича нисбатан яхши курсаткичларга эга. Нормал шаклдаги сперматозоидларнинг умумий улушининг куплиги ва анормал шаклга эга сперматозоидлар камлиги буйича, бушуев зотидан кейин швиц ва ундан пастрок курсаткчилар голштин зотли наслдор букаларда кузатилди.

Хулоса ва тавсиялар

Тадкикотлар натижасида куйидаги холатларни хулоса килиб курсатиш мумкин:

Тадкикотлар олиб борилган бир йил давомида урганилган 3 зотга мансуб букаларнинг барчасида хам анормал шаклдаги сперматозоидлар улуши меъёрдаги 18 %дан ошиб кетмаганлиги ва бу холат урганилган зотларга мансуб букаларнинг барчасининг сперма махсулоти Узбекистон шароитида мазкур курсаткич буйича талабга жавоб беришини курсатади;

Тадкик этилган барча зотга мансуб наслдор букалар уругида уруг хужайраларнинг

бошчалари ёки думчалари билан бир-бирига ёпишиб колиш (агглютинация) холатлари мавжуд ва бундай холат купрок голштин зотида кузатилди;

Сперматозоидлар шаклида энг куп учрайдиган анормал узгариш бу сперматозоид думчаларининг деформацияга учраши булиб, бу холат энг куп, яъни, умумий сперматозодларнинг умумий сонига нисбатан 3,7 % микдорда голштин, 2,94 % симменталь ва 2,82 % бушуев зотида кузатилди;

Тадкикотлар натижасида кузатилдики, барча наслдор букаларда йил бошидагига нисбатан баъзи бир ноодатий, патологик шакллардаги сперматозоидлар учраши камайди. Бунда, айникса етилмаган ёки меъёрдагидан ташкари аномал улчамлардаги сперматозоидларнинг учраши йил охирига сайин кескин камайиб борди. Бу холат букаларнинг ёши ортиб, етилишига ёки, йилнинг иссик пайтидаги хаво харорати ёки куёш таъсири, ёки булмаса моцион фаоллиги богликлиги 2-3 йиллик, аввалги ва келгуси тадкикотларимиз натижаларини умумлаштириб, тахлил этиш оркали аникланади. Бундай ижобий узгариш энг купрок махаллий бушуев зотига мансуб наслдор букаларда кузатилди.

REFERENCES

1. Чомаев А.М., Чернышёва М.Н., Даровских В.Е., Афанасьев В.А. Анализ оплодотворяющей способности семени быков-производителей // Вестник Российского университета дружбы народов. Серия сельскохозяйственные науки, животноводство. 2003. № 10. С. 46—48.

2. Flowers W.L. Sperm characteristics that limit success of fertilization // J. Anim. 2013. V. 91. no. 73022—3029.

3. Bagirov V.A. Fertil'nost' spermatozoidov i sostojanie hromatina: metody kontrolja (obzor) / Bagirov V.A., Kononov V.P., Iolchiev B.A., Klenovickij P.M., Jernst L.K. Sel'skohozjajstvennaja biologija. 2012. № 2. S. 3—13.

4. Oberlender G. Influence of Ejaculation Time on Sperm Quality Parameters in High Performance Boars / Oberlender G., Murgas L.D.S., Zangeronimo M.G., Silva A.C. and Pereira L.J. J Anim Sci Adv 2012, 2(5): 499—509.

5. Наук, В.А. Действие внешних факторов на спермопродукцию быков / В.А. Наук // Животноводство. - 1984. - №6. - С. 46-48.

6. Ионова, А.В. Биологические механизмы производственного брака в биотехнологии получения спермопродукции у быковспермодоноров: 2001.: Автореф. дис. к.б.н. Ульяновск., 2001.-152с.

7. Коган, С.Л. Патология сперматогенеза / С.Л. Коган. - Л.: Медицина, 1969. - 215 с.

8. AndroVision. CASA программное обеспечение с ПК и монитором. https://www.minitube.com/catalog/ru/androvision-casa-software-with-pc-p5999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.