Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ҲУҚУҚ ТИЗИМИДА МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚНИНГ ТУТГАН ЎРНИ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ҲУҚУҚ ТИЗИМИДА МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚНИНГ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
263
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
маъмурий ҳуқуқ / Эрих Кауфманн / деликт / оммавий ҳуқуқий фанлар / интернал / вертикал / горизонтал / юстицион ва юрисдикцион муносабатлар / мансабдор шахслар. / administrative law / Erich Kaufmann / offense / public law sciences / internal / vertical / horizontal / judicial-jurisdictional relations / officials.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — N. Xushbokova

Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқ тизимида маъмурий ҳуқуқнинг тутган ўрни, унинг бошқа ҳуқуқ соҳалари ва фанлар билан алоқадорлиги, маъмурий ҳуқуқнинг предмети, субъекти ва манбаалари ҳақида батафсил ёритиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF ADMINISTRATIVE LAW IN THE LEGAL SYSTEM OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

This article describes in detail the role of administrative law in the legal system of the Republic of Uzbekistan, its relationship with other branches and disciplines of law, the subject, subject and sources of administrative law.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ҲУҚУҚ ТИЗИМИДА МАЪМУРИЙ ҲУҚУҚНИНГ ТУТГАН ЎРНИ»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ^УЦУЦ ТИЗИМИДА МАЪМУРИЙ

^УЦУЦНИНГ ТУТГАН УРНИ Хушбокова Нигора Гайрат кизи

Термиз давлат университети Юридик факультети Юриспруденция таълим йуналиши II

боскич талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.6981579

Аннотация. Ушбу мацолада Узбекистон Республикасининг %уцуц тизимида маъмурий %уцуцнинг тутган урни, унинг бошца %уцуц со%алари ва фанлар билан алоцадорлиги, маъмурий %уцуцнинг предмети, субъекти ва манбаалари %ацида батафсил ёритиб утилган.

Калит сузлар: маъмурий %уцуц, Эрих Кауфманн, деликт, оммавий %уцуций фанлар, интернал, вертикал, горизонтал, юстицион ва юрисдикцион муносабатлар, мансабдор шахслар.

РОЛЬ АДМИНИСТРАТИВНОГО ПРАВА В ПРАВОВОЙ СИСТЕМЕ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН

Аннотация. В данной статье подробно описывается роль административного права в правовой системе Республики Узбекистан, его взаимосвязь с другими отраслями и дисциплинами права, предмет, субъект и источники административного права.

Ключевые слова: административное право, Эрих Кауфманн, правонарушение, публично-правовые науки, внутренние, вертикальные, горизонтальные, судебно-юрисдикционные отношения, должностные лица.

THE ROLE OF ADMINISTRATIVE LAW IN THE LEGAL SYSTEM OF THE

REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Abstract. This article describes in detail the role of administrative law in the legal system of the Republic of Uzbekistan, its relationship with other branches and disciplines of law, the subject, subject and sources of administrative law.

Keywords: administrative law, Erich Kaufmann, offense, public law sciences, internal, vertical, horizontal, judicial-jurisdictional relations, officials.

КИРИШ

Юридик фаннинг маъмурий хукук тармоги уз табиатига кура давлат хокимияти ва бошкаруви органлари тизими конуниятларини урганишна, айникса ижро хокимияти бошкарув органларининг тузилиши, функциялари, вазифа ва ваколатларини, уларнинг фукаролар ва юридик шахслар билан буладиган муносабатларини урганишга йуналтирилган булиб, ушбу жараённи кузатиш, тахлил килиш ва замон талаблари асосида мазкур тизимнинг хукукий асосларини янада такомиллаштиришда катта ахамиятга эга хукук тармоги хисобланади.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев ташаббуси ва Узбекистон халкининг бевосита куллаб-кувватлаши натижасида Узбекистон Республикаси Президенти Фармони асосида кабул килинган "2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йуналишлари тугрисидаги Х,аракатлар стратегияси"да белгиланган устувор вазифаларнинг бири давлат бошкарувини марказлаштиришдан чикариш, давлат хизматчиларининг касбий тайёргарлик, моддий ва

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ижтимоий таъминот даражасини ошириш хамда иктисодиётни тартибга солишда давлат иштирокини боскичма-боскич кискартириш оркали давлат бошкаруви ва давлат хизмати тизимини ислох килиш;

мамлакатни ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий-иктисодий ривожлантириш буйича вазифаларни амалга оширишда узаро манфаатли хамкорликнинг самарасини оширишга каратилган давлат-хусусий шерикликнинг замонавий механизмларини жорий этиш;

давлат хокимияти ва бошкаруви органлари фаолиятининг очиклигини таъминлаш, жисмоний ва юридик шахсларнинг хукук ва эркинликлари хамда конуний манфаатларига оид ахборотни такдим килишнинг замонавий шаклларини жорий этиш;

«Электрон хукумат» тизимини такомиллаштириш, давлат хизматлари курсатишнинг самараси, сифатини юксалтириш ва бу хизматдан ахоли хамда тадбиркорлик субъектлари томонидан фойдаланиш имкониятини ошириш каби стратегик вазифалар белгиланди. Мазкур хужжат оркали ушбу вазифаларнинг кун тартибига куйилиши Маъмурий хукук тармогини урганишга ва шу тарика мазкур йуналишдаги ислохотларнинг хукукий жихатлари ва илмий асосланганлигини англаш заруратини юзага келтиради.

Зеро, давлат бошкаруви тизимини ислох килиш бир кунлик ёки бир йиллик иш эмас. Ушбу жараён давомийликни, узвийликни ва чукур юридик, сиёсий, менежмент ва мантик сохасидаги билим ва илмни талаб килади. Шундай экан, бугунги кунда юридик сохада тахсил олаётган талабаларнинг Маъмурий хукук тармоги борасидаги тушунчалари, билим ва куникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш алохида ахамиятга эга.

Энди Маъмурий хукук хакида озгина фикр алмашсак.

Маъмурий хукук - давлатнинг ижро %окимияти органлари тузилмаси ва фаолияти доирасини урганишга, уларнинг хусусий шахслар билан буладиган ижтимоий муносабатлари куламини урганадиган %уцуц фанининг ало%ида мустацил тармогидир.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, Собик Иттифок даврида шаклланган ва ривожланган маъмурий хукук назариясида Маъмурий хукук фанини деликт (("деликт" лот. delictum - бузилиш, айб) - айнан айб (фукаролик, маъмурий, интизомий хукукбузарлик))лар, яъни хукукбузарлик билан боглик булган фан тармоги сифатида караш устун эди. Вахолангки, маъмурий хукук бу позитив фан тармогидир, уни факатгина хукукбузарликлар билан боглик булган фан тармоги сифатида караш нотугри, хар холда бугунги кундаги илмий ёндашув чукур инсонпарварлик нуктаи назаридан келиб чикиб, Маъмурий хукукни ижро хокимияти органлари билан хусусий шахслар уртасида юзага келадиган ижтимоий муносабатларни урганишга каратилган фан тармоги сифатида караш доктринаси шаклланиб улгурди.

"У бизларнинг орамизда, у кущиррали ва у %еч цачон уйцуга кетмайди" деб ижро хокимияти органларига бахо берган эди 1966-йил немец хукукшуноси Эрих Кауфманн. Дархакикат, маъмурий хукук айнан маъмурий органлар, яъни ижро хокимияти органлари фаолиятини хукукий томондан урганадиган сиёсий фанлар билан бевосита боглик булган ута мухим хукук тармоги.

Маъмурий ХУКУК - уз табиатига кура, оммавий хукукий (оммавий хукук - умум (жамоат) манфаатини таъминловчи муносабатларни тартибга соладиган хукук тармоклари мажмуи) фанлар туркумига тааллукли булиб, узининг бошланиш "нуктаси"ни Конституциявий хукукдан узлаштиради. Бошкача килиб таъкидлаганда, Маъмурий хукук

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

- бу конкретлаштирилган конституциявий хукукдир. Зеро, давлат бошкарувининг олий юридик асослари Конституцияда уз ифодасини топади. Ва бундай ёндашув аксарият хорижий мамлакатлар хукуки ва амалийтига мос, яъни Асосий конунда эътироф этилган устувор принциплар ва коидаларни амалиётда, уларнинг ижро хокимияти органлари томонидан жойлардаги амалга оширилишини таъминлашда бошкарув органлари Олий конун ва унинг асосида кабул килинган конунларга мос равишда фаолият юритади, давлат сиёсатини таъминлайди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Юкорида Маъмурий хукук уз негизини Конституциявий хукукдан узлаштиради деб таъкидлаган эдик. Жамиятдаги ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши билан бушунги кунда Маъмурий хукук тармоги хам тизим ташкил этувчи фан тармогига айланиб улгурди. Хусусан, Маъмурий хукук негизида пайдо булиб,бугунги кунда мустакил фан тармоги сифатида урганилаётган бир катор Маъмурий хукукнинг сохалари мавжуд. Жумладан, Молия хукуки, Давлат хизмати, Маъмурий процесс ва бошкалар. Ушбу хукук сохаларининг асоси, бошланиш "манбаи" Маъмурий хукукдир. Маъмурий хукук эса уз навбатида уз бошланиш "манбаи"ни Конституциявий хукукдан олади.

Маъмурий хукукнинг асосларини Узбекистон Республикаси Конституциясининг куйидаги нормаларида кузатишимиз мумкин:

2-модда. Давлат халк иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат килади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фукаролар олдида масъулдирлар.

3-модда. Узбекистон Республикаси узининг миллий-давлат ва маъмурий-худудий тузилишини, давлат хокимияти ва бошкарув органларининг тизимини белгилайди, ички ва ташки сиёсатини амалга оширади.

Узбекистоннинг давлат чегараси ва худуди дахлсиз ва булинмасдир. 11-модда. Узбекистон Республикаси давлат хокимиятининг тизими — хокимиятнинг конун чикарувчи, ижро этувчи ва суд хокимиятига булиниши принципига асосланади.

XX боб. Вазирлар Махкамаси

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси ижро этувчи хокимиятни амалга оширади. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси Узбекистон Республикаси Бош вазири, унинг уринбосарлари, вазирлар, давлат кумиталарининг раисларидан иборат. ^оракалпогистон Республикаси хукуматининг бошлиги Вазирлар Махкамаси таркибига уз лавозими буйича киради....

XXI боб. Махаллий давлат хокимияти асослари

Вакиллик ва ижроия хокимиятини тегишлилигига караб вилоят, туман ва шахар хокимлари бошкаради.

Туман ва шахарларнинг хокимлари вилоят, Тошкент шахар хокими томонидан тайинланади ва лавозимидан озод килинади хамда тегишли халк депутатлари Кенгаши томонидан тасдикланади. ..

Маъмурий хукук хукукий фанларнинг аксарияти билан боглик. Юкоридаги жадвалда унинг Конституциявий хукукга богликлигини, мамлакатнинг Асосий конуни нормалари асосида шаклланиши ва ривожланишининг гувохи булган булсак, куйида ушбу фаннинг Фуцаролик хукуци билан хам узвий алокага эга эканлигини куриб чикамиз. Зеро, Маъмурий-хукукий муносабатларнинг асосий иштирокчиларидан бири булган Маъмурий органларнинг (вазирликлар, давлат кумиталари, агентликлар, инспекциялар, хокимиятлар

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ва х.к.) хужалик юритувчи субъектлар билан (хусусий тусдан юридик ва жисмоний шахслар билан) турли хил шартномавий-хукукий муносабатларга (хизматлар курсатиш билан боглик булган) киришади.

Маъмурий хукук уз табиатига кура Жиноят хуцуци билан хам узвий боглик. Бунга сабаб хар иккала хукук сохалари хам Оммавий хукукнинг мустакил тармоклари эканлигидир. Жумладан, хар иккала хукук тармоги хам оммавий манфаатларни, яъни жамиятнинг аксарият купчилиги расмий тан олган ва белгиланган тартибда урнатилган коидаларга мувофикликни таъминлаш максадини кузлайди. Хусусан, бирор бир фаолият учун лицензия олиш мажбурийлиги белгиланган булса, ушбу хукук тармоклари субъектлари (одатда улар давлат органларининг мансабдор шахслари) уша умумбелгиланган мажбуриятни амалга ошириш доирасида фаолият юритади. Бошкача таъкидлаганда, мансабдор шахс мажбурият бажарилишини таъминлайди, тартиб ва коида бузилган холатда эса тегишди таъсир чорасини куради (интизомий ёки маъмурий жавобгарликка тортиш оркали). Жиноят хукуки эса, барчамизга маълум булганидек яна уша умумбелгиланган коидалар асосида ижтимоий хавфли килмиш содир этган шахсга нисбатан тегишли таъсир чораларини куради.

Маъмурий хукукнинг бошка хукук тармоклари билан узаро богликлигини ёритишда Халцаро оммавий хуцуцнинг алохида уринга эга эканлигига ургу бериш керак. Халкаро оммавий хукукнинг фарки ва ухшашликлари шундан иборатки, бунда хар иккала тарафлар хам оммавий хокимият ва бошкаруви органларидир. Фарки шундаки, улар бошка-бошка давлатларнинг давлат хокимияти ва бошкаруви органларидир. Шундай экан, ушбу муносабатларга одатда, томонларнинг келишувига кура тенг хукукий макомларга эга булиш одат тусига кирган.

Шу уринда Маъмурий хукукнинг Мехнат хуцуци билан хам узаро алокадорлигини куриб чиксак. Шуни таъкидлаш жоизки, Маъмурий хукукнинг Мехнат хукукидан фаркини ажрата билиш бирмунча назарий кийинчиликларга эга. Аммо шунга карамасдан улар уртасида салмокли фарк мавжуд. Энг аввало, Мехнат хукуки уз табиатига кура, ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши натижасида Фукаролик хукукидан алохида ажралиб чикгач, бугунги кунда алохида урганиладиган хукук сохасидир. Яъни, унинг узаги Фукаролик хукуки. Ухшашлиги шундан иборатки, Маъмурий органлардаги аксарият ходимлар фукаролик-хукукий шартнома асосида ишга кабул килинади. Аксарият ходимлар белгиланган вакт ва шароитларда уз мехнат фаолиятларини олиб боришади ва бу иш берувчи ва ходим муносабатлари сифатида бахоланиб, мехнат конунчилиги билан тартибга солинади. Аксарият дейишимизга сабаб, ходимларнинг шундай тоифаси борки, уларнинг макоми оддий ходимларга нисбатан бирмунча юкори ва масъулияти алохида, яъни маъмурий - хукукий нормалар билан тартибга солинади. Бундай ходимларни Давлат хизматчилари деб номлаш Маъмурий хукук сохасига маълумдир. МУ^ОКАМА

Х,ар бир хукук тармоги узининг предмети, субъекти ва манбааларига бир-биридан фарк килади.

Шундай килиб, Маъмурий хуцуцнинг предметини давлат бошкаруви органлари фаолиятида бошкарув билан боглик булган хамда уларнинг жисмоний ва юридик шахслар билан муносабатлари натижасида юзага келадиган ижтимоий муносабатлар ташкил этади.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Бу таърифни янада аник ва тушунарли килиб изохлайдиган булсак, Маъмурий хукук предмети доирасига кирувчи ижтимоий муносабатларни куйидаги шартли гурухларга булиш мумкин.

Давлат бошцаруви органларининг бошцарув билан боглиц булган муносабатлари.

Ушбу муносабатлар хам уз навбатида 3 хил куринишга эга.

а) давлат бошцаруви (ёки "Маъмурий орган ") органининг интернал, яъни ички иш юритув билан боглиц булган муносабатлари;

б) давлат бошцаруви органининг вертикал, яъни юцори ва цуйи турувчи давлат бошцаруви органлари билан булган муносабатлари;

в) давлат бошцаруви органининг горизонтал, яъни бир бирининг буйсинувида булмаган давлат бошцаруви органлари билан булган муносабатлари.

Давлат бошцаруви органларининг хусусий шахслар билан боглиц булган муносабатлари.

Ушбу муносабатлар хам уз навбатида 3 хилга эга.

а) давлат бошцаруви органи ва хусусий шахслар уртасидаги тартиб-таомиллар билан боглиц булган муносабатлари;

б) давлат бошцаруви органи ва хусусий шахслар уртасидаги юстицион муносабатлар;

в) давлат бошцаруви органи ва хусусий шахслар уртасидаги юрисдикцион муносабатлар.

У ёки бу ижтимоий муносабатларни бирор бир фан тармоги предметига таалуклиги масаласини тахлил килишда унинг иштирокчиларини, яъни субъектларини аниклаштириш мухим.

Маъмурий хуцуц субъектларига цуйидагилар киради:

Узбекистон Республикасининг давлат бошцаруви органлари ва уларнинг мансабдор шахслари;

Узбекистон Республикасининг фуцаролари;

Узбекистон Республикасининг юридик шахслари;

Фуцаролиги булмаган шахслар;

Белгиланган тартибда аккредитациядан утган хорижий мамлакатларнинг юридик ва жисмоний шахслари.

Таъкидлаш жоизки, ушбу субъектлар ичида давлат бошкаруви органлари ва уларнинг мансабдор шахслари алохида "макомга" эга. Чунки, юкоридаги курсатилган субъектлар уртасида юзага келадиган ижтимоий муносабатларни Маъмурий-хукукий муносабатлар деб таърифлаш учун унинг бир томонда шартли равишда давлат бошкаруви органлари ва уларнинг мансабдор шахслари иштирок этади.

Маъмурий хукук субъектлари ичида давлат бошкаруви органлари ва улар мансабдор шахсларининг узига хос хусусияти шундаки, ушбу муносабатларда "шартларни" оммавий бошкарув органлари белгилайди. Уларнинг бундай макомда булиши аввал таъкидлаганимиздек, умумдавлат микёсида давлат хокимияти органлари томонидан белгиланган нормалар асосида харакат килиши шарти билан изохланади.

Бошкача килиб таъкидлаганда, улар халкнинг, жамиятнинг умумий манфаатларидан келиб чикиб, конун нормалари асосида харакат килишини билдиради.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъбири билан айтганда, "Халк давлат органларига эмас, давлат органлари халкга хизмат килиши керак"

Маъмурий хукукнинг манбааларига куйидагилар тааллуцли:

Узбекистон Республикасининг Конституцияси;

Узбекистон Республикасининг Крнунлари ва Кодекслари;

Узбекистон Республикаси Президенти хужжатлари;

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мщкамасининг хужжатлари;

Давлат бошцаруви органларининг расмий хужжатлари;

Мащллий %окимларнинг расмий хужжатлари.

ХУЛОСА

Аввал таъкидлаганимиздек, Маъмурий хукук узининг бошланиш асосини Конституциявий хукукдан бошлар экан, табиий равишда Узбекистон Республикасининг Конституцияси унинг энг асосий ва биринчи манбааси булади.

Кейинги погонада энг мухим ва Маъмурий хукукда куп ишлатиладиган манбаалардан бири ^онунлар ва Кодекслардир. Айрим адабиётларда у ёки бу конунни ёки Кодексни алохида курсатиб, айни шу конун ёки Кодекс Маъмурий хукукнинг манбааси деган фикрларни учратиш мумкин. Таъкидлаш керакки, ушбу ёндашув унча тугри эмас ва назаримизда хар кандан ^онун ёки Кодекс - бу Маъмурий хукукнинг бевосита манбааси бла олади.

Маъмурий хукук манбааларининг кейинги шаклини конуности хужжатлари ташкил этади. Буларга Узбекистон Республикаси Президенти хужжатлари, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг карор ва фармойишлари, давлат бошкаруви органларининг расмий хужжатлари хамда махаллий хокимларнинг расмий карорлари киради.

REFERENCES

1. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йуналишлари тугрисидаги Х,аракатлар стратегияси // Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармони № ПФ-4947 сон. 07.02.2017 йил. https://lex.uz/docs/3107036;

2. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. Тошкент давлат юридик университети. Муратаев С.А., Мусаев Б.Т., Артиков Д.Р. Маъмурий хукук ва процесс. Дарслик. Тошкент - 2020 йил;

3. Узбекистон Республикаси Конституцияси. Т. "Узбекистон" 2019 й. https://lex.uz/docs/2059

4. Ш.М.Мирзиёев. эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз // Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига багишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки. 14.12.2016. http://president.uz/uz/lists/view/111.

5. Юсупова Ф. СТАТЬЯ 40 КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН КАК ГАРАНТИЯ РЕПРОДУКТИВНЫХ ПРАВ ГРАЖДАН //Review of law sciences. - 2020. - Т. 3. - №. Спецвыпуск. - С. 60-65.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

6. ТЕЛЕМЕДИЦИНСКИХ, ИСТОРИЯ РАЗВИТИИ И. ПРИМЕНЕНИИ, and ТЕХНОЛОГИЙ В. РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН. "GOSPODARKA I INNOWACJE."

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.