Научная статья на тему 'РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНИ ХОДИМИ УМУМИЙ МАЪМУРИЙ-ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИ АСОСЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛИ'

РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНИ ХОДИМИ УМУМИЙ МАЪМУРИЙ-ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИ АСОСЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
100
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат бошқаруви / ходимнинг маъмурий-ҳуқуқий мақоми / қиѐсий ҳуқуқий таҳлил / маъмурий-ҳуқуқий субъект.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Зафар Мамуржон Ўғли Охунов

Мақолада жиноятчиликка қарши курашишда Россия Федерацияси ва Ўзбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимининг умумий маъмурий-ҳуқуқий мақоми қиѐсий-ҳуқуқий таҳлил қилинган. Хориж тажрибаси асосида бир қатор олимларнинг мавзуга оид фикрлари, ички ишлар органлари ходимининг умумий маъмурий-ҳуқуқий мақоми ҳақида фикр-мулоҳазалар билдирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИ ВА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНИ ХОДИМИ УМУМИЙ МАЪМУРИЙ-ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИ АСОСЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ҲУҚУҚИЙ ТАҲЛИЛИ»

РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИ ВА УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНИ ХОДИМИ УМУМИЙ МАЪМУРИЙ-ХУКУКИЙ

МА^ОМИ АСОСЛАРИНИНГ ЦИЁСИЙ ХУК^ИЙ ТАХЛИЛИ

Зафар Мамуржон уFли Охунов

ИИВ Академияси Маъмурий хукук кафедраси укитувчиси, капитан

АННОТАЦИЯ

Маколада жиноятчиликка карши курашишда Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимининг умумий маъмурий-хукукий макоми киёсий-хукукий тахлил килинган. Хориж тажрибаси асосида бир катор олимларнинг мавзуга оид фикрлари, ички ишлар органлари ходимининг умумий маъмурий-хукукий макоми хакида фикр-мулохазалар билдирилган.

Калит сузлар: давлат бошкаруви, ходимнинг маъмурий-хукукий макоми, киёсий хукукий тахлил, маъмурий-хукукий субъект.

КИРИШ

Ички ишлар органлари фаолиятига назар ташлар эканмиз, соха ходимларининг бевосита давлат бошкаруви фаолиятидаги иштирокига гувох буламиз. Бу эса ходимларга маъмурий-хукукий муносабатлардаги субъект сифатида каралиб, уларнинг маъмурий-хукукий макоми юзасидан илмий мушохадалар юритиш учун замин яратади.

Ички ишлар органи ходимининг маъмурий-хукукий макоми мураккаб тузилишга эга хисобланади. Маъмурий-хукукий макомнинг тузилиши кизгин илмий мунозараларнинг мухим мавзуларидан бири булиб келган. Унинг тузилиши турли элементларни камраб олиши юзасидан бир канча фикрлар мавжуд.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Хукукшунос олимлар хукукий муносабат субъектларининг маъмурий-хукукий макоми хусусида узларининг муаллифлик тушунчаларини илгари суришган. Жумладан, А.С.Усков шахар ва туман ички ишлар органларининг маъмурий-хукукий макоми тушунчасига "жиноятчилик ва маъмурий хукукбузарликларга карши самарали курашни таъминловчи ташкилий ва бошкарув тузилмасининг маълум бир конунчилик ва норматив-хукукий хужжатларда белгиланган, муайян шахар-туман органи хизмат курсатадиган

худудда жамоат тартиби ва хавфсизлигини химоя килиш борасидаги максад, вазифа, функция, ваколат, хукук ва мажбуриятлари туплами" сифатида таъриф берган.

Хукукшунос В.А.Машаев "ички ишлар органи ходимининг маъмурий-хукукий макоми" тушунчасини ички ишлар органлари таълим муассасаларида тахсил олувчи курсант (тингловчи)ларга нисбатан тадбик этиб, уни "хизмат мажбуриятлари ва хукуклари, уларни амалга ошириш кафолатлари, чекловлар ва такиклар, хизмат уташ учун куйилган талаблар, шунингдек ушбу талабларга риоя килмаганлик учун интизомий жавобгарликларнинг мажмуи" деб билиш борасида уз изланишида баён этган.

Ю.А.Тихомиров фукаронинг маъмурий-хукукий макомини куриб чикиб, уни "фукаронинг давлат органлари фаолияти оркали давлат бошкарувида иштирок этишини, жамоат ва шахсий манфаатларини кондиришни таъминлайдиган, конун билан белгиланган хукуклари, бурчлари ва мажбуриятлари" дея таърифлайди.

Ички ишлар органларининг ходимлари давлат хизматчилари сифатида давлатнинг ижро ва бошкарув фаолиятида иштирок этадилар. Улар шахс, жамият ва давлат хавфсизлигини таъминлайди, хукукбузарликларнинг олдини олади, уларга чек куяди ва фош этади. Тезкор-хизмат фаолияти сохасида ходимларга давлат ва хокимият ваколатлари берилган хамда улар хокимият вакиллари сифатида ишлайди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Илмий адабиётларда маъмурий-хукукий муносабатлар субъектларининг таснифланиши якка хамда жамоавийлиги буйича кенг кулланилади.

В.О.Тулаев ички ишлар органи бошлигининг маъмурий-хукукий макомини урганар экан, уни Россия ИИВ худудий органи бошлиги лавозимини эгаллаган шахснинг жамоатчилик билан алокалар тизимида давлат бошкаруви тамойилларига риоя килган холда кузланган максадга мувофик касбий фаолияти билан боглик юзага келган, унинг хукукий макомини мустахкамловчи маъмурий-хукукий нормалар туплами шаклида такдим этади.

Субъектларнинг якка ёки жамоавийлигига кура, уларнинг маъмурий-хукукий макомининг мазмуни турлича булиши мумкин.

Якка субъектларнинг (ички ишлар органларининг ходими хам) маъмурий-хукукий макоми тушунчаси ва тузилиши хакидаги турли олимларнинг нуктаи назарларини тахлил килиб, П.И.Кононов якка субъектнинг маъмурий-хукукий макомига ушбу субъектнинг маъмурий хукукий

муносабатлар вужудга келувчи тизимдаги хукукий холати сифатида каралиши мумкин, деган хулосага келган.

Шуни таъкидлаш керакки, маъмурий-хукукий маком элементларининг ушбу тузилмаси якка субъектларга, шу жумладан Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимларига нисбатан тадбик этилиши мумкин.

Ички ишлар органлари ходими маъмурий-хукукий макомининг мохияти тугрисида фандаги мавжуд булган фикрларни тахлил килиб, унинг ички тузилиш хусусиятларидаги иккита жихатни ажратиб курсатиш мумкин. Биринчидан, маъмурий-хукукий маком унинг мазмунини ташкил этувчи элементлар туплами сифатида ифодаланиши мумкин. Иккинчидан, маъмурий-хукукий макомни ваколатларининг мазмунига ва давлат бошкаруви сохасидаги субъектнинг узаро боглик хукукий макомлари тизими сифатида хам куриб чикиш мумкин.

Киёсий хукукий тахлил жараёнида маъмурий-хукукий макомнинг ички тузилишини такдим этишда юкорида келтирилган ёндашувларнинг иккинчисидан фойдаланиш тавсия этилади. Шу маънода, Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органи ходимининг маъмурий-хукукий макоми вертикал равишда узаро боглик булган умумий, махсус ва алохида макомларнинг комплекс тизими сифатида такдим этилади.

Умумий маъмурий-хукукий макомнинг асосини конституциявий-хукукий маком, аникроги, конституциявий макомнинг субъектнинг давлат бошкаруви сохасидаги хукукий макомини белгиловчи кисми ташкил этади.

Махсус маъмурий-хукукий маком субъектнинг давлат бошкарувининг маълум бир тармогидаги ёки тармоклараро бошкарув сохасидаги хукукий холатини курсатади. Махсус маком субъектга уз фаолиятининг барча турларини, иш вазифалари ва функцияларини амалга ошириш имконини беради.

Шундай килиб, умумий маъмурий-хукукий маком субъектнинг давлат хамда ижро этувчи хокимият билан хукукий муносабатларини, давлат бошкаруви сохасидаги хукукий холатини курсатувчи асосий макомидир.

Ички ишлар органи ходимининг маъмурий-хукукий макомини урганар эканмиз, шуни таъкидлаш керакки, ички ишлар сохасидаги давлат сиёсатини амалга оширишга ваколатли давлат ижроия органи (Россия ИИВ ва Узбекистон Республикаси ИИВ) маъмурий хукукнинг жамоавий ва индивидуал субъектлари тизимини узида акс эттиради. Ички ишлар вазирлигининг ижро этувчи тузилмалари (вазирлик аппарати, худудий ички ишлар органлари,

таълим ва илмий муассасалар), бошкарув органлари ва ички кушинлар (коровул кушинлари)нинг булинмаларини уз ичига олади.

Якка субъектлар - Ички ишлар вазирлиги тизимида хизмат олиб бораётган ходимлар (харбий хизматчилар) ёки мехнат шартномаси буйича ишлаётган ишчи ва хизматчилар (эркин ёлланганлар).

Х,ар бир шаходатланган ходим давлат фукаросининг умумий маъмурий-хукукий макомига ва хукукни мухофаза килувчи органларда фаолият олиб борувчи давлат хизматчисининг махсус макомига эга. Бундан ташкари, ички ишлар органларининг ходими сифатида у алохида маъмурий-хукукий макомга хам эга: мансабдор шахс; махфий маълумотлар билан ишлаш ва экспертиза утказишга хукуки булган шахс, ва бошкалар.

Умумий маъмурий-хукукий маком тузилишини урганиш шуни курсатадики, маъмурий-хукукий муносабатларнинг индивидуал субъекти (Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органи ходими) учун у турт элементдан иборат: хукукий субъектлик, хукук ва эркинликлар, мажбуриятлар хамда кафолатлар.

Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходими умумий маъмурий-хукукий макомнинг юкорида курсатилган туртта элементини киёсий хукукий тахлил килиш куйидаги хулосалар чикаришга имкон беради:

- юкорида курсатилган ички ишлар органлари ходимларининг хукукий субъектлиги (умумий маъмурий-хукукий макомнинг 1-элементи) маъмурий хукукий лаёкат ва маъмурий муомала лаёкатидан иборатдир. Маъмурий хукукий муносабатларда бошка жисмоний шахслар билан тенг хукукли давлат фукароси сифатида Россия Федерацияси ички ишлар органи ходимининг хукукий субъектлиги тугилиши билан унга тегишли булган, тулик хажмда эса вояга етганида амалга ошириши мумкин булган асосий хукук ва эркинликлар тарзида узини намоён килади (Россия Федерацияси конституциясининг 17-моддаси хамда 60-моддаси). Узбекистон Республикаси ички ишлар органи ходимининг хукукий субъектлиги хам 18 ёшга тулганда давлат бошкаруви фаолиятида иштирок этиш хукукини таъминловчи коидага таянади (Узбекистон Республикаси Конституцияси 32-моддаси).

- ички ишлар органлари ходимларининг хукук ва эркинликлари (умумий маъмурий-хукукий макомнинг 2-элементи) давлатларнинг асосий конунларида (конституцияларида) мустахкамланган. Россия Федерацияси ички ишлар органларининг ходими ва фукароси мамлакат худудида тенг хукук ва эркинликларга хамда мажбуриятларга эга. Узбекистон Республикаси ички

ишлар органлари ходимлари хамда фукароларининг хукук ва эркинликлари дахлсиздир, улар олий кадрият сифатида тан олинган ва давлат томонидан курикланади. Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимларининг хукук ва эркинликлари уртасида туб фарклар мавжуд эмас;

- Россия Федерацияси ички ишлар органи ходимининг давлат фукароси сифатидаги мажбуриятларига (умумий маъмурий хукукий макомнинг 3-элементи) куйидагилар киради: конунларга риоя килиш, ота-она ва болаларга гамхурлик килиш, тарихий меросни саклаш, табиий атроф-мухитни саклаш, таълим олиш, соликлар ва туловларни тулаш, Ватанни химоя килиш.14 Узбекистон Республикаси ички ишлар органи ходимининг давлат фукароси сифатидаги мажбуриятларига куйидагилар киради: конунларга риоя этиш, бошка кишиларнинг хукуклари эркинликлари, шаъни ва кадр-кимматини хурмат килиш, тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асраш, атроф табиий мухитга эхтиёткорона муносабатда булиш, соликлар ва махаллий йигимларни тулаш, Узбекистон Республикасини химоя килиш хамда харбий ёки мукобил хизматни уташ. Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимларининг фукаро сифатидаги асосий конунларда назарда тутилган мажбуриятлари бир-бирига ухшашдир;

- Россия Федерацияси ички ишлар органлари ходимининг давлат фукароси сифатидаги кафолатлари (умумий маъмурий хукукий макомнинг 4-элементи) куйидагиларни уз ичига олади: унинг хукук ва эркинликлари, ушбу хукук ва эркинликларнинг тенглиги, виждон ва дин эркинлиги, фикр ва суз эркинлиги, мерос хукуки, ижтимоий таъминот, бепул умумий таълим, ижод эркинлиги, суд химояси, малакали юридик ёрдам, давлатдан ташкарида химоя ва хомийлик. Булар Россия Федерацияси Конституциясида мустахкамлаб куйилган. Узбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимининг давлат фукароси сифатидаги кафолатларига: хукук ва эркинликлари, шахсий дахлсизлиги, хукук ва эркинликларини суд оркали химояси, суз, матбуот эркинлиги, ижтимоий таъминот, бепул умумий таълим ва бошкалар киради. Икки давлат ички ишлар органлари ходимларининг бу кафолатлари хам деярли бир хил.

ХУЛОСА

Утказилган киёсий хукукий тахлилни хисобга олган холда, Россия Федерацияси ва Узбекистон Республикаси ички ишлар органлари ходимлари умумий маъмурий-хукукий макомининг асосини ушбу давлатларнинг асосий

конунлари (конституциялари)нинг коидалари ва принциплари ташкил этади, деган хулосага келиш мумкин.

REFERENCES

1. Президент Шавкат Мирзиёевнинг ички ишлар органлари ходимларига табриги. https : //president.uz/uz/lists/view/4719

2. Ускова А.С. Административно-правовой статус городских и районных органов внутренних дел: автореферат канд. юрид. наук. М., 2002

3. Машаев М.А. Административно-правовой статус сотрудников овд, обучающихся в образовательных организациях МВД России: автореферат канд. юрид. наук. М., 2020

4. Тихомиров Ю.А. Административное право и процесс: полный курс. М., 2005.

5. Маюров Н.П. Эволюция понятия служебной дисциплины сотрудников милиции в юридической науке // Российский следователь. - 2005. - № 2. - С. 45-46.

6. Административное право России: учебник / под ред. В.Я. Кикотя, П.И. Кононова, Н.В.Румянцева. М., 2015.

7. Тулев В.О. Административно-правовой статус начальника территориального органа МВД России на районном уровне: монография. М., 2015.

8. Кононов П.И. Об основах административно-правового статуса индивидуальных субъектов административного права // Вестник Вятского государственного гуманитарного университета. 2007. No 19.

9. Альхименко В.В., Выручаев А.А., Гришковец А.А. и другие. Административное право России: учебник. М., 2011.

10. Вопросы Министерства внутренних дел Российской Федерации: Указ Президента РФ от 1 марта 2011 г. № 248 // СПС КонсультантПлюс.

11. Конституция Российской Федерации. http://www.constitution.ru

12. Узбекистон Республикаси Конституцияси https : //constitution. uz/uz/clause/index

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.